Liturgika - czwarty wykład 21.11.2009.docx

Liturgika.

21 listopada 2009

Miejsce celebracji – kościół.

W starożytności Eucharystia była odprawiana w domach, gdy chodziło o zmarłych – na cmentarzach. 

KL 122, 123 – adopcja stylów kulturowych i budynków.

Sakralne budowle nie należą do wewnętrznej istoty chrześcijaństwa. Nie oznacza to, że są nie ważne. O pierwszych chrześcijanach mówiono, że czcili Boga, nie posiadając kościołów i ołtarzy. Celem pozyskiwania nowych wyznawców udawali się oni na modlitwę do miejsc żydowskich, jakimi były dziedziniec świątyni jerozolimskiej czy synagogi. Obok tej działalności misyjnej zbierali się w domach prywatnych jednego czy drugiego brata – w jadalni na piętrze.

Przed rokiem 200 nie istniała chrześcijańska architektura. Sytuacja zmieniła się w III wieku. Azja Mniejsza na początku III wieku miała 60% chrześcijan, podobnie Afryka Północna posiadała setki gmin małomiasteczkowych. Wzrastały potrzeby religijne. W celu sprostania im adaptowano istniejące już budynki, prawdopodobnie nabywał je sam biskup. Domy te nazywano domus ecclesiae – domy zgromadzeń.

Reskrypt tolerancyjny Konstantyna z roku 313 otwiera nową erę w budownictwie sakralnym:

ü      pierwotnie był to styl halowy

ü      później styla bazylikowy (w kształcie krzyża rzymskiego) – zawsze orientowane z absydą na wschód

ü      kościoły romańskie – przysadziste z ciężkimi kolumnami

ü      kościoły gotyckie – styl strzelisty

ü      kościoły renesansowe – nawiązujące do antyku greckiego i rzymskiego

ü      kościoły barokowe – przepych ozdób i złota

ü      kościoły rokokowe

ü      we Francji i Anglii klasycznym i neoklasycyzm ukształtowały przestrzeń kościelną prosto i jasno 

Wykształcenie się wspólnoty parafialnej.

Przyjęte określenie świątynia – łacińskie templum – wywodzi się od greckiego słowa temmein – oddzielać, odgradzać. Pierwotnie oznaczało teren odgrodzony, obszar oddzielony, zarezerwowany dla obserwacji ciał niebieskich a następnie dla bóstwa i jego czci. W chrześcijaństwie świątynią jest nie tylko Chrystus i uczestnicząca w Ciele Chrystusa wspólnota chrześcijan, ale każdy chrześcijanin. W prawodawstwie posoborowym nie używa się określenia świątynia na określenie budynku materialnego.

ü      Kościół – ecclesia; gromadzący się na sprawowaniu Eucharystii chrześcijanie, miejsce, w którym się spotykali, nazywali domem Kościoła tj. domem wierzącej wspólnoty, domem wezwanych (greckie ekkaleo – wzywam, zapraszam, gromadzę). Prawosławni używają określenia Kyriakon. Polskie słowo kościół nawiązuje do castellum – miejsce obwarowane, twierdza.

ü      Katedra – greckie słowo katedra oznaczało miejsce sędziego lub nauczyciela, przewodniczącego, a także krzesło zarezerwowane dla zmarłego w kulcie zmarłych. Wyrażenie to przejęto dla określenia miejsca biskupa, z którego wygasał homilię – nauczał. Od VI wieku słowo to służy na określenie kościołów biskupich

ü      Kościoły parafialne – miejsce gromadzenia się wspólnoty

ü      Kolegiata zakonna – kościół danej wspólnoty

ü      Bazylika – pałac królewski lub siedziba wysokiego rangą urzędnika. Te świeckie budynki w Rzymie służyły różnym celom - spotkania, wykonywania sadów, wystawy; chrześcijanie przejęli to słowo na określenie miejsc sprawowania czci Boga. Dziś słowo to oznacza tytuł honorowy przyznawany niektórym kościołom ze względu na starożytne pochodzenie, intensywność i zasięg duszpasterskiego oddziaływania. Wyróżnia się:

v     Bazyliki większe – ich liczba jest stała (5)

v     Bazyliki mniejsze – zasłużone dla danej diecezji

ü      Sanktuarium – zatwierdzone na synodzie

ü      Kolegiata kanonicka /kapituła kolegiacka/

ü      Przy kościołach – kaplica – słowo pochodzi od wyrażenia łacińskiego cappa – płaszcz; wyrażeniem tym określano miejsce przechowywania we Francji słynnego legendarnego płaszcza św. Marcina z Tours. Na dworze królewskim w Paryżu. Następnie nazwą tą określano miejsce sprawowania liturgii dla pewnej grupy wierzących. Współczesne prawo kanoniczne rozróżnia:

v     Oratoria – miejsce sprawowania kultu Bożego dla pożytku jakiejś wspólnoty lub grup wierzących

v     Kaplice prywatne – miejsce przeznaczone do kultu bożego dla jednej lub kilku osób.

Wnętrze kościoła:

Sanktuarium – miejsce celebracji; w ST absyda; miejsce celebracji – stół słowa – ambona, stół eucharystyczny – ołtarz, katedra – miejsce rozpoczęcia i zakończenia. Miejsce głównego celebransa. Umiejscowione tak, aby było widać i słychać celebransa.

ü      Ambona - jest miejscem, przy którym sprawowana jest Liturgia Słowa, jest miejscem, z którego głosi się Słowo Boże. W duchu Soboru Watykańskiego II, który mówi o dwóch stołach zastawianych podczas liturgii, jak ołtarz jest stołem eucharystycznym, tak ambona stanowi stół, który zastawiony jest Słowem Bożym. Dlatego od ambony wykonuje się czytania, psalm, odczytuje się Ewangelię, wygłasza się homilię i odczytuje się modlitwę wiernych. Nie powinno się natomiast wykonywać przy niej innych części, jak np. komentarze liturgiczne.

ü      Ołtarz -historia religii potwierdza, że ołtarz był sercem wyznawanej religii. Szczególne znaczenie posiadał ołtarz całopalenia i ołtarz kadzielny w Pierwszym Przymierzu. Przestał on istnieć z chwilą zburzenia świątyni Jerozolimskiej w 70 r. Ołtarz chrześcijański nie jest kontynuacją poprzednich, posiada własne misterium, żertwą ofiarną, bowiem i składającym ofiarę jest Jezus Chrystus, w konsekwencji ołtarz pełni wyjątkową rolę w życiu chrześcijanina. Jest on miejscem ścisłego i witalnego kontaktu z Bogiem. Z nim związane jest całe życie człowieka. Poczynając od duchowych narodzin w sakramencie chrztu, poprzez bierzmowanie, Komunię Świętą, małżeństwo, aż po ostatnie pożegnanie, a i szczęście wieczne koncentruje się wokół ołtarza w niebie, na który Jezus Wieczny Kapłan składa ofiarę uwielbienia z aniołami i niezliczoną rzeszą zbawionych. Cała godność i znaczenie ołtarza wiąże się ze sprawowaniem Eucharystii. Nie należy nigdy rozdzielać tych rzeczywistości. Dlatego historia potwierdza różne przejawy szacunku i czci względem ołtarza: obejmowanie ołtarza, całowanie, pocałunek w ogólnym odbiorze jest wyrazem miłości. Ucałowanie ołtarza było uczczeniem obecnego Chrystusa in mysterio skłony, okadzanie. Cześć i szacunek ołtarza nie ograniczały się jednak do wyjątkowych okoliczności. Przejawiał się, na co dzień. Istniał zwyczaj, że młode matki przynosiły nowonarodzone dziecko przedstawiając je Bogu przez gest składania na ołtarzu razem ze świecą. Wierni wstępując do kościoła na modlitwę, przed opuszczeniem całowali ołtarz- zwyczaj ten istniał już w czasach św. Ambrożego. W południowej Francji (Auriol, Marseille) znaleźć można ołtarze, na którym ku krzyżowi skierowane są dwie owieczki, czy dwie gołębice- symbolizujące właśnie gromadzenie się wiernych przy Chrystusie. W najwcześniejszym okresie chrześcijaństwa w przestrzeni sprawowaniu liturgii był tylko jeden ołtarz stąd symbolika był wyrazista ołtarz znakiem i symbolem samego Chrystusa (św. Ambroży).Upowszechnianie się Mszy tzw. cichych, sprawowanych przez jednego kapłana, a także kult świętych skutkowały w mnożeniu ilości ołtarzy. Dokonała się równocześnie inna zmiana. Rozumienie ołtarza, jako stołu (Ostatnia Wieczerza Jezusa z Apostołami, 1 Kor 10, 21) zastąpiono traktowaniem ołtarza, jako miejsca składania ofiary (spalanie- łacińskie altare od arare- spalać), w konsekwencji pojawiła się rozbudowa ołtarza, ozdabianie w różnych postaciach cyborium stopnie, balustrada retabulum, antependium.  W wyniku Ruchu liturgicznego Sobór Watykański II podjął zadanie dowartościowania ołtarza, co znalazło wyraz w Instrukcji o wykonaniu Konstytucji o Liturgii, a także w Ogólnym wprowadzeniu do Mszału Rzymskiego. Podstawowe postanowienie to: ”w każdym kościele powinien być ołtarz stały” tzn. “tak zbudowany, że łączy się ściśle z posadzką i nie może być przesunięty, natomiast ołtarz przenośny można przesuwać” (nr 298 wydanie trzecie).Ołtarz powinien być zbudowany w oddaleniu od ściany, by można było łatwo obchodzić go dookoła i sprawować liturgię zwróconym twarzą w stronę ludu. Winien być tak usytuowany by “rzeczywiście stanowił ośrodek, ku któremu spontanicznie zwracać się będzie uwaga całego zgromadzenia wiernych. Ołtarz stały ma być poświęcony - poświęcenie ołtarza

Ozdabianie ołtarza nie powinno go zasłaniać, lecz wręcz przeciwnie odkrywać, uwypuklać jego godność.

Natomiast Kodeks Prawa kanonicznego z 1983 w odniesieniu do ołtarza przynosi następujące postanowienia: ··Kan. 1235. § 1. Ołtarz, czyli stół, na którym sprawuje się Ofiarę eucharystyczną, nazywa się stały, jeśli jest zbudowany w ten sposób, że zostaje złączony z posadzką i dlatego nie może być usunięty; przenośny zaś nazywa się wtedy, gdy może być przenoszony.

Kan. 1235 § 2. Wypada, by w każdym kościele był ołtarz stały; w pozostałych zaś miejscach, przeznaczonych na sprawowanie świętych obrzędów, ołtarz stały lub przenośny.

Kan. 1236. § 1. Zgodnie z ustalonym zwyczajem Kościoła, mensa ołtarza stałego winna być kamienna i to wykonana z jednego kamienia naturalnego. Za zezwoleniem jednak Konferencji Episkopatu może być użyty także inny materiał, odpowiedni i trwały. Kolumny zaś, czyli podstawę, można wykonać z jakiegokolwiek materiału.

§ 2. Ołtarz przenośny wolno wykonać z każdego materiału trwałego i odpowiedniego do użytku liturgicznego.

Kan. 1237. § 1. Ołtarze stałe winny być poświęcone, przenośne zaś poświęcone lub pobłogosławione, według obrzędów przepisanych w księgach liturgicznych.

Kan. 1238. § 1. Ołtarz traci poświęcenie lub błogosławieństwo zgodnie z postanowieniem kań. 1212. § 2. Przez przeznaczenie kościoła lub innego miejsca świętego do celów świeckich, ołtarze tak stałe, jak i przenośne nie tracą poświęcenia lub błogosławieństwa.

Kan. 1239. § 1. Ołtarz, zarówno stały, jak i przenośny, winien być zarezerwowany tylko do kultu Bożego, z całkowitym wyłączeniem użytku świeckiego.
§ 2. Pod ołtarzem nie wolno umieszczać zwłok, w przeciwnym razie nie można na nim odprawiać Mszy świętej.  Zmiana umiejscowienia ołtarza po Vaticanum II miała na celu podkreślenie centralnego miejsca ołtarza między zgromadzeniem i prezbiterium. Takie usytuowanie jest konsekwencją nowej wizji związków pomiędzy kapłanem i wiernymi, sprzyja idei zgromadzenia sprawującego wspólnie z celebransem, a w konsekwencji ułatwia współudział w misterium. 

Centralność ołtarza oznacza praktycznie, że w czasie sprawowanej liturgii skłaniamy się zawsze w kierunku ołtarza, przechodząc przez środek, czynimy to z miłością. Ołtarz nie jest tylko przedmiotem, jest Stołem Pana, na którym Chrystus sprawuje swoje uwielbienie Ojca i łączy nas ze sobą, jako współbiesiadników.

ü      Tabernakulum - jest miejscem przechowywania Najświętszego Sakramentu (Ciała Pańskiego). Dziś wymaga się, ze względu na fakt, że służy ono przechowywaniu Ciała Chrystusowego, by było ono wykonane z materiału trwałego, niepalnego, by było nieusuwalne, nieprzezroczyste i dobrze zamykane, by zapobiec narażeniu świętych postaci eucharystycznych na profanację. Obok zaś tabernakulum umieszcza się wieczną lampkę

Wieczna lampka to czerwone światełko znajdujące się w kościele w miejscu gdzie przechowywany jest Najświętszy Sakrament. Ma ona przypominać wiernym o bliskości Jezusa. Jest znakiem obecności Najświętszego Sakramentu w tabernakulum.

ü      . Pierwotnie tabernakula znajdowały się w prywatnych domach chrześcijan. Z czasem zaczęto umieszczać je w bocznych pomieszczeniach kościoła, a od VIII w. na lub w pobliżu ołtarza głównego. W Kościele pierwotnym w tabernakulum przechowywano Ciało Pańskie, by zanosić je chorym. Z czasem, kiedy zaczęła się rozwijać pobożność eucharystyczna, stało się ono miejscem adoracji Najświętszego Sakramentu. Słowo tabernakulum pochodzi z języka łacińskiego, od słowa tabernaculum (= namiot). Namiotów z czasów starożytnych nie można porównywać ze znanymi nam obecnie – były one bardzo bogato zdobione, zamieszkiwali w nich np. podczas wypraw wojennych cesarze i wodzowie, a nie przeciętni żołnierze. Nadto można się doszukać biblijnych korzeni tej nazwy. Ze Starego Testamentu znany jest Namiot Spotkania, w który przechowywano Arkę Przymierza. Tam też wchodzili przywódcy Ludu Wybranego, by spotkać się z obecnym tam w szczególny sposób Panem.

ü      Chrzcielnica – do IV wieku basen z wodą, czasami w osobnym budynku è baptysterium, które budowano w pobliżu głównego kościoła. Znajdowały się one tylko w mieście biskupa. Upowszechnienie chrztu dzieci w V wieku i rozwoju życia parafialnego, sprawiły, ze zaczęto posługiwać się przenośnymi naczyniami. Od okresu romańskiego były one w formie kielicha, w którym przechowywano wodę. Posiadało równocześnie odpowiednie przykrycie, aby zapobiec przed kradzieżą wody święconej do celów magicznych. Naczynia te nazywano fons babtismalis – chrzcielnicą. Prawo chrztu miał najpierw tylko kościół katedralny – biskupi. Od VI wieku a zwłaszcza od IX otrzymały je również kościoły parafialne. Parafie wiejskie otrzymały prawo posiadania chrzcielnicy od XI w. rytuał rzymski z 1614 polecał, by chrzcielnica była z solidnego materiału, otoczona balustradą i zamykana, by zabezpieczyć przed zanieczyszczeniem oraz jeżeli to możliwe ozdobiona wizerunkiem Jana Chrzciciela udzielającego chrztu Jezusowi.

ü      Obrazy – umiarkowana liczba obrazów, właściwy ich porządek. Nie mogą budzić zdziwienia ludu i hołdować niewłaściwej pobożności.

ü      Organy – są znane w liturgii od VIII wieku, stopniowo zyskały coraz większy rozgłos i znaczenie w liturgii w kościele zachodnim (w przeciwieństwie do prawosławia). Zwykle plasowano je w tylnej części kościoła. Od czasów Vaticanum II wzmocniła się tendencja lokalizowania ich w przestrzeni ołtarzowej na podwyższeniu.

ü      Dzwony

„Musicam sacram” – o muzyce w liturgii.

ü      – tradycja sięga VI wieku. Nawet je konsekrowano, chrzczono. Dźwięk barwny doniosły. Kariony – małe dzwonki o różnych tonach. 

Szaty liturgiczne – paramenty – początkowo nie różniły się od szat świeckich. Rozmaitość szat – różnorodność posługi.

ü      Alba - pierwotnie oznaczała u Rzymian białą szatę spodnią. W zastosowaniu kościelnym oznaczała białą szatę przeznaczoną dla duchowieństwa przy pewnych obrzędach. Synod Kartagiński (398) przepisał ją diakonom, ale tylko w czasie mszy (tempore oblationis) i przy czytaniu Ewangelii (tempore lectionis). Diakoni nosili albę o szczególnym kroju i ze specjalnego materiału. Papież Leon IV polecił (IX w.) sprawować mszę w specjalnie skrojonej albie. Od X w. datuje się używanie alby jedwabnej, a następnie ozdabianej haftami zwanymi parurami (z przodu, na rękawach, z tyłu, a także na humerale, zdobiono je perłami, błaszkami, haftowano herby fundatorów (w XVII w. tiul, koronki). Uprzednio alba była zarezerwowana dla prezbiterów, diakonów i subdiakonów w czasie sprawowania Eucharystii, po Vat. II albę mogą używać także ministranci, lektorzy, akolici.
Biorąc pod uwagę symbolikę białej szaty, przypominającą chrzest i czystość duszy, a także fakt, że nosimy ją podczas sprawowania najświętszych tajemnic, należy dbać o to, aby alba była zawsze "białą szatą", a nie biało-czarną od brudu lub pomięta.

ü      Humerał - wywodzi się od starożytnej chusty, którą ludzie z wyższych sfer społecznych okrywali szyję i ramiona. W IX w. stał się szatą liturgiczną symbolizującą hełm zbawienia (Ef 6, 17; 1Tes 5, 8), co akcentowała modlitwa odmawiana przez kapłana przy nakładaniu humerału.
Dziś jest rzadko używany. Zatracił również swą symbolikę i stosowany jest praktycznie wyłącznie ze względów estetycznych.

ü      Komża jest skróconą albą, stąd jej symbolika jest identyczna: oznacza czystość duszy, stan łaski uświęcającej. Pierwotnie używana była w chórze podczas sprawowania liturgii godzin, a począwszy od XIV w. do innych funkcji liturgicznych.

ü      Stuła kształtem przypomina szarfę lub wstęgę, przeważnie rozszerzoną na końcach. Kapłan (prezbiter) i biskup noszą ją zawieszoną na obu ramionach, zaś diakon – spiętą przewieszoną przez lewe ramię. Stuła jest oznaką władzy kapłańskiej.

ü      Ornat jest szatą wzorowaną na rzymskim płaszczu bez rękawów. Z czasem zaczęto go przyozdabiać – niekiedy bardzo bogato, a jednocześnie zmniejszano boczne części, by nie krępowały swobody ruchów. Obecnie odzyskał ornat swój pierwotny kształt, ale ozdoby stały się skromniejsze. Częstym motywem jest krzyż stanowiący symbol ofiary Chrystusa.
Ornatu używano pierwotnie podczas sprawowania wszystkich czynności kapłańskich. Obecnie jest on szatą używaną przez biskupa i kapłana podczas sprawowania Eucharystii oraz wielkopiątkowej Liturgii męki Pańskiej

ü      Dalmatka - szata liturgiczna noszona w czasie liturgii przez diakonów. Diakon zakłada dalmatykę na albę i stułę. Pierwotnie dalmatyka była strojem świeckim, przyjmuje się że pochodzi ona z Dalmacji, stąd też jej nazwa. Dalmatyka jest znakiem urzędu, zaszczytu diakona usługującego Chrystusowi Eucharystycznemu. Według modlitwy odmawianej w dawnej liturgii podczas nakładania dalmatyki jest ona szatą radości i symbolem nadprzyrodzonej sprawiedliwości.

ü      Sutanka jest szatą używaną przez ministranta, kiedy nie ubiera on alby. Wkładana jest pod komżę. Nie posiada symboliki, ale jest stosowana ze względów estetycznych. Jest koloru czarnego, bądź odpowiadającego kolorowi szat liturgicznych.

Barwy szat liturgicznych:

ü      Biały - Symbolika:
światło, radość, czystość, nastrój świąteczny
Używany:
- w Okresie Narodzenia Pańskiego
- w Okresie Wielkanocy
- w święta i wspomnienia Chrystusa Pana, z wyjątkiem tych, które dotyczą Jego Męki
- w święta i wspomnienia Najświętszej Maryi Panny
- w święta i wspomnienia Aniołów oraz Świętych, którzy nie byli męczennikami
- w Uroczystość Wszystkich Świętych (1 listopada)
- w Uroczystość Narodzenia św. Jana Chrzciciela (24 czerwca)
- w Święto św. Jana Ewangelisty (27 grudnia)
- w Święto Katedry św. Piotra (22 lutego)
- w Święto Nawrócenia św. Pawła (25 stycznia)

ü      Czarny - Symbolika:
smutek, żałoba
Używany:
ewentualnie w Mszach za zmarłych.

ü      Czerwony - Symbolika:
męczeństwo, ogień, krew
Używany:
- w Mszach ku czci Męki Pańskiej
- w Niedzielę Męki Pańskiej
- w Wielki Piątek
- w święta Krzyża Świętego
- w Niedzielę Zesłania Ducha Świętego
- w główne święta Apostołów i Ewangelistów
- w dni wspomnienia świętych męczenników

ü      Zielony - Symbolika:
nadzieja, sprawiedliwość, odrodzenie duchowe, życie
Używany:
w ciągu roku (w tak zwanym „okresie zwykłym”)

ü      Fioletowy - Symbolika:
pokuta, skrucha, pokora
Używany:
- w Okresie Adwentu
- w Okresie Wielkiego Postu
- również w Oficjach i Mszach za zmarłych

ü      Różowy - Symbolika:
radość zbliżających się świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy
Używany:
- w 3. niedzielę Adwentu (Gaudete)
- w 4. niedzielę Wielkiego Postu (Laetare)

...