Liturgika - trzeci wykład 14.11.2009.docx

Liturgika.

14 listopada 2009

Formuły słowne cd:

ü      Modlitwa Pańska – występuje w Ewangelii Mateusza i w Ewangelii Marka. Tertulian nazwał ją streszczeniem całej Ewangelii. Używana była w wersji Mateuszowej (Mt 6, 9-13). Didache postuluje odmawianie jej trzykrotnie wciągu dnia. W ramach liturgii chrzcielnej należała do tzw. disciplina arcani i powierzana była nowo ochrzczonym jako pierwsza modlitwa wyznaczająca styl duchowości – Ojcze nasz! W regule benedyktyńskiej rozumiana jako modlitwa gładząca przewinienia. Miała swoje miejsce przede wszystkim w Eucharystii. W przeciwieństwie do liturgii wschodnich Zachód rezerwował jej odmawianie podczas Eucharystii dla celebransa. Wierni włączali się w ostatni wers: „Ale zbaw nas ode złego amen”. Od 1964 r. również w liturgii rzymskiej wierni stali się uczestnikami radości odmawiania i śpiewania całej Modlitwy Pańskiej. Do tej modlitwy należy dołączyć „Pozdrowienie anielskie”. Nie należy ona do modlitw ściśle liturgicznych. Od XI wieku do słów zaczerpniętych z Ewangelii Łukasza (Łk 1, 28), dołączono słowa Jezus i amen. W wiekach XIII/XIV pojawiła się druga część modlitwy, prośba, która zakorzeniła się i upowszechniła w XVI stuleciu.

ü      Aklamacje – krótkie formuły, poprzez które zgromadzenie liturgiczne wyraża uwielbienie Boga, dziękczynienie, wysławia Jego wielkość, miłosierdzie, potwierdza jakąś czynność czy modlitwę celebransa. Są wyrazem żywego udziału w liturgii:

§         Alleluja – pochodzi od hebrajskiego hallelu – ja (Ja =Jahwe), wychwalajcie Jahwe. Wyrażenie było używane przy Arce jako wyraz radości chwały, okrzyk wesela. Radość płynęła z obecności Boga. Alleluja jest aklamacją, śpiewem ludzi odkupionych obywateli nowego Jeruzalem. Towarzyszy procesji z księgą Ewangelii, jest odpowiedzią na obecność Chrystusa w Ewangelii. Jest śpiewane przez cały rok liturgiczny z wyjątkiem Wielkiego Postu.

§         Hosanna – pochodzi od hebrajskiego Hosiana – na pomoc (hoszia – ocalać), zbaw. Ta interpretacja wskazuje na charakter prośby, zawarty w tym zawołaniu. Wyrażenie to występuje w liturgii Mszy w aklamacji święty (Sanctus) na zakończenie prefacji.

§         Amen – wyrażenie najczęściej zachodzące w liturgii. Pochodzi z aramejskiego amen. Amen związane jest ze słowem aman i oznacza trwałość, wierność skałę i prawdę. Używane przez Jezusa w przemówieniach amen, amen język polski oddaje prze „zaprawdę, zaprawdę”. W liturgii żydowskiej słowo oznaczało tyle co „tak jest”, tak prawdziwe. Amen jest imieniem Boga – „Bóg prawdziwy i wierny”. W Apokalipsie Chrystus nazywany jest Amen „wierny świadek i prawdomówny”

ü      Dialogi liturgiczne np. „Pan z wami. I z duchem twoim” – pozdrowienia rożne zaczerpnięte z NT (pozdrowienia litów Pawłowych).

ü      Litanie – formy modlitw błagalnych. Ich cechą charakterystyczna jest wymienianie poszczególnych próśb na które zgromadzeni ludzie odpowiadają „Kyrie eleison ora pro nobis”. Słowo litania pochodzi od greckiego lite – prośba błaganie. Litania oznacza także procesję błagalną odbywaną w urodzaje.

§         Ze znanych litanii najstarszą jest Litania do Wszystkich Świętych. Obowiązuje w liturgii Wigilii Paschalnej, w święceniach diakonatu, prezbiteratu, biskupa, profesji zakonnej, konsekracji dziewic, chrzcie dorosłych błogosławieniu opata, konsekracji kościoła, ołtarza.

§         Litania loretańska – nazwa wywodzi się od miejsca pielgrzymkowego w Italii – Loretto. Została zatwierdzona przez Sykstusa V.

§         Litania do krwi Jezusa

§         Litania do Serca Pana Jezusa

ü      Modlitwy przewodniczącego Eucharystii:

§         Modlitwa eucharystyczna - stanowi centralną część celebracji eucharystycznej. Rozpoczyna się ona prefacją, a kończy końcową doksologią: Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie... Jej części to:
- prefacja poprzedzona dialogiem,
- aklamacja „Święty”, 
- epikleza, 
- opowiadanie o ustanowieniu Eucharystii i przeistoczenie,
- anamneza,
- modlitwy wstawiennicze,
- doksologia końcowa

§         Kolekta (oracja) – modlitwa kapłana odmawiana na zakończenie obrzędów wstępnych Mszy św. Po wezwaniu do modlitwy zalecane jest zachowanie chwili ciszy, by wierni mogli w milczeniu przedstawić swe prośby, które następnie kapłan zbierze w jedną modlitwę.

§         Modlitwa nad darami - kończy ona obrzęd przygotowania darów. Nie poprzedza jej, jak w przypadku innych modlitw odmawianych przez celebransa, wezwanie Módlmy się. Niekiedy bywa ona nazywana, secreta, ponieważ w obrządku gallikańskim, w którym pojawiła się po raz pierwszy, kapłan odmawiał ją po cichu, a w obrządku rzymskim pojawiła się ok. IX/X w. W treści modlitwa ta nawiązuje do obchodzonego misterium i symboliki darów składanych na ofiarę.

§         Modlitwa po komunii - jest modlitwą odmawianą przez kapłana. Poprzedza ją wezwanie Módlmy się. Jeśli nie zachowano wcześniej chwili milczenia, wówczas po tym wezwaniu następuje chwila ciszy i sama modlitwa, która nawiązuje do świętowanego w danym dniu misterium i zawiera prośbę o owocność przyjętego sakramentu.

ü      Modlitwy wprowadzające

ü      Apologie:

§         Modlitwa przy obmywaniu rąk

§         Przed Eucharystią

§         Przed Ewangelią

Postawy i gesty w liturgii.

Postawy liturgiczne są uzewnętrznieniem wewnętrznego nastawienia uczestników liturgii. Można zatem powiedzieć, że w jakiś sposób odsłaniają serce uczestników liturgii i objawiają ich myśli. Przyjmowane zaś wspólnie przez całe zgromadzenie liturgiczne są wyrazem jedności Ludu Bożego w oddawaniu czci Bogu.
Postawy liturgiczne mają w dużej mierze swe źródło w postawach przewidywanych przez ceremoniał dworu cesarskiego. Dziś jednak nie odnoszą się one do oddawania czci ziemskiemu władcy, lecz Władcy całego stworzenia – Jezusa Chrystusa, którego Pismo Święte nazywa Królem i Panem.

Wyróżnia się:

ü        Postawę klęczącą - postawa klęcząca zwykle przyjmowana jest podczas modlitwy indywidualnej, ale ma też swoje miejsce w liturgii. Cechują ją zgięte kolana i złożone ręce. Łączą się z nią niekiedy gesty, jak np. bicie się w piersi, pochylenie głowy, wznoszenie oczu.
Może przyjmować ona dwojaką formę: przez krótką chwilę, jako przyklęknięcie lub pozostawanie w pozycji klęczącej przez dłuższy czas.

W ramach liturgii wyraża ona:
● uwielbienie Boga, adorację – dlatego podczas przeistoczenia wierni klęczą, a kapłan przyklęka po ukazaniu postaci eucharystycznych;
● pokutę – jest wyrazem skruchy;
● błaganie – często o przebaczenie i pomoc

Pierwotnie postawa klęcząca nie była w ogóle przyjmowana przez chrześcijan ze względu na to, że zbyt mocno wiązała się z obrzędami pogańskimi, zwłaszcza z boskim kultem cesarza. Z czasem, kiedy przeminęło Cesarstwo Rzymski i powiązania z ówczesnymi obrzędami nie były już tak silne, znalazła swoje miejsce w chrześcijaństwie.

ü      Postawę siedzącą - postawa siedząca jest wyrazem słuchania. Jako postawa przyjmowana celem odpoczynku sprzyja zamyśleniu – wyraża skupienie i sprzyja rozważaniu usłyszanego Słowa Bożego. Z tego względu jest postawą dominującą podczas mszalnej liturgii Słowa – w czasie czytań biblijnych (z wyjątkiem Ewangelii), śpiewu międzylekcyjnego, homilii.

Siedzimy również przez większą część Liturgii Godzin – podczas odmawiania psalmów i czytania perykopy biblijnej. Taka pozycja ciała sprzyja bowiem modlitwie medytacyjnej, sprzyja rozważaniu natchnionych przez Ducha Świętego tekstów, jakimi są np. psalmy stanowiące część Biblii.

Ponadto postawa siedząca jest wyrazem zażyłości – w relacjach międzyludzkich nie przy każdym człowieku zdobywamy się na odwagę, by usiąść. Jako uczniowie Chrystusa, jesteśmy zaproszeni, aby zasiadać z Nim do jednego stołu.

ü      Postawę stojącą - postawa stojąca cechuje się wyprostowaniem głowy i ciała oraz złożeniem rąk na wysokości piersi (kiedy nie wykonuje się nimi innych gestów).

Postawa stojąca jest wyrazem:
● szacunku dla Boga – dlatego jest przyjmowana przez większą część liturgii, która jest publicznym oddawaniem czci Bogu oraz w czasie czytania Ewangelii dla podkreślenia jej szczególnej rangi pośród innych fragmentów Słowa Bożego;
● radości z odkupienia – jako że dominuje ona w czasie sprawowania liturgii, należy uświadamiać sobie, że Msza św. jest szczególną okazją do wdzięczności Bogu za dar zbawienia;
● funkcji kapłańskiej – tak jak w świecie jak przyjmują ją osoby pośredniczące między stronami (np. adwokat, pełnomocnik), tak przyjmuje ją w czasie odmawiania modlitw i czytania Słowa Bożego kapłan, który jest pośrednikiem między Bogiem i Ludem;
● wolności dzieci Bożych – tak rozumieli ją Ojcowie Kościoła;
● gotowość do działania – jest wyrazem czuwania, a nie ospałości.

ü      Leżenie krzyżem - prostracja jest wyrazem szczególnego uniżenia się wobec Boga (większego niż klęczenie) oraz jest wyrazem głębokiej modlitwy. Od bardzo dawna istniała ona jako wyraz pobożności prywatnej, a w liturgii ma:
● na rozpoczęcie wielkopiątkowej Liturgii Męki Pańskiej;
● podczas liturgii święceń kandydaci przyjmują ją podczas śpiewu litanii do Wszystkich Świętych.

ü      Procesja – jest przemieszczeniem się wiernych w modlitwie, z jednego miejsca na inne, jest aktem czci Boga. Jest czynnością wierzącego ludu Bożego, który żyje przymierzem zbawczym przypominając sobie źródło tego zbawienia i oznajmując jego pełnię w wieczności. Posiada wiec charakter memorialny. Zakorzenia się w procesji – kroczeniu ludu ST ku ziemi obiecanej, w ‘kroczeniu” Jezusa w kierunku Nowej Paschy, ku Jeruzalem i Kalwarii. Procesja celebruje wędrówkę „dzisiaj” i „teraz” Kościoła ku wieczności oznajmując i antycypując, inaugurując drogę do Niebieskiego Jeruzalem – Kościoła zbawionych. Procesja liturgiczna różnicuje się na 4 typy:

§         Procesja ku, do – akcent położony jest na miejsce;

§         Procesja z kimś – akcent położony na osobę;

§         Procesja towarzysząca (osobom, przedmiotom niesionym)

§         Procesja „dla” – uproszenie, egzorcyzmowanie.

Liturgia zna procesje zwyczajne w ramach Mszy Świętej:

§         Procesja na wejście - uroczyste wejście celebransa z asystą do świątyni, któremu towarzyszy pieśń na wejście. W przypadku uroczystych celebracji procesja ta odbywa się zwykle dłuższą drogą, np. przez całą długość kościoła. 
 

§         Procesja z darami

§         Procesja z Ewangelią

§         Procesja do Komunii Świętej

Poza procesjami w czasie Mszy Świętej są też procesje teoforyczne - "W procesjach, w czasie których celebrans niesie Najświętszy Sakrament poza kościół wśród uroczystych obrzędów i śpiewów, lud chrześcijański składa publiczne świadectwo swej wiary i pobożności wobec Najświętszego Sakramentu. Biskup diecezji, uwzględniając współczesne warunki, powinien osądzić, czy jest rzeczą stosowną odbyć procesję, oraz określić czas, miejsce i porządek procesji, aby mogła się odbyć z godnością i bez ujmy dla czci należnej Najświętszemu Sakramentowi" (Rytuał nr 77).

Gesty liturgiczne:

ü      Bicie się w piersi jest wyrazem usposobienia pokutnego i żalu za grzechy, dlatego też przede wszystkim w liturgii występuje w akcie pokutnym.

ü      Obmycie rąk (lavabo) ma miejsce po ofiarowaniu, a przed rozpoczęciem sprawowania liturgii Eucharystycznej. Pierwotnie miało ono znaczenie praktyczne – często po prostu kapłan zmuszony był umyć ręce po przyjmowaniu ofiar w naturze. Dziś gest ten został zachowany, ale ma znaczenie symboliczne – obmycie fizyczne jest oznaką oczyszczenia moralnego. Tak też obmycie rąk interpretuje Mszał Rzymski. Ten charakter obmycia rąk podkreśla modlitwa odmawiana w tym czasie przez celebransa: Obmyj mnie, Panie, z mojej winy i oczyść mnie z grzechu mojego.

ü      Nałożenie rąk jest gestem, o którym wspomina już Biblia. Stosuje się je przy udzielaniu błogosławieństwa oraz jest gestem towarzyszącym udzielaniu mocy Ducha Świętego (podczas udzielania chrztu, bierzmowania, sakramentu święceń, namaszczenia chorych, rozgrzeszenia w sakramencie pokuty oraz w czasie epiklezy przed przeistoczeniem). Niekiedy nałożenie rąk zastępowane jest wyciągnięciem rąk (np. nad darami ofiarnymi lub nad zgromadzonymi wiernymi podczas udzielania błogosławieństwa).

ü      Pocałunek jest wyrazem szacunku i czci. Podczas liturgii kapłan całuje ołtarz jako miejsce Ofiary Jezusa oraz księgę Ewangelii, ponieważ zawiera ona słowa samego Zbawiciela.
Nadto pocałunkiem czczone są relikwie świętych oraz w Wielki Piątek krzyż.

ü      Podnoszenie oczu jest gestem wyrażającym skierowanie duszy i myśli ku Bogu. Miał on ułatwić uświadomienie sobie obecności Bożej. Znany był on w chrześcijaństwie od najdawniejszych czasów. Dziś zachował się w Pierwszej Modlitwie Eucharystycznej zwanej Kanonem Rzymskim.

ü      Pokłon jest znakiem głębokiego szacunku i uwielbienia, choć wyraża również usposobienie pokutne, kiedy wiąże się z uświadomieniem sobie grzeszności (np. w akcie pokuty). Pokłonem oddaje się cześć ołtarzowi, krzyżowi i celebransowi. 
Rozróżnia się dwa rodzaje pokłonu:

● pokłon głęboki (pochylenie ciała) – gdy w wyznaniu wiary wspominamy tajemnicę Wcielenia oraz oddając cześć ołtarzowi, na którym nie ma Najświętszego Sakramentu;

● pochylenie głowy – gdy wymawiamy imiona trzech osób Boskich, Maryi Panny lub świętego, na cześć którego odprawiana jest Msza św., przed podjęciem i po zakończeniu czynności liturgicznej oraz przyjmując błogosławieństwo.

Nie wykonują pokłonów ci, którzy niosą krzyż, świece lub Ewangeliarz.

ü      Rozłożenie rąk jest gestem wykonywanym przez kapłana podczas odmawiania modlitw (oracji i modlitwy Eucharystycznej). Wyraża ono, że kapłan swoją modlitwą obejmuje, jak wyciągniętymi ramionami, całe zgromadzenie liturgiczne, za cały Lud Boży.

ü      Złożenie rąk jest gestem wyrażającym modlitwę. W geście tym ręce przylegające do siebie skierowane są ku górze, co od dawna w tradycji chrześcijańskiej było znakiem, że nasze myśli, słowa pragniemy skierować ku niebu, a więc ku miejscu przebywania Boga.

W świeckich zwyczajach złożenie rąk było wyrazem poddaństwa względem władcy. Gdy przeniesiemy tę interpretację na teren liturgii, wówczas gest ten jest wyrazem uznania naszej zależności od Stwórcy i poddania się Jego woli.

ü      Znak krzyża wykonywany jest w dwojaki sposób:

● jako tzw. wielki znak krzyża znany w liturgii od XI w. - kreślony prawą ręką od czoła do serca oraz od lewego do prawego ramienia; otwiera on i zamyka czynności liturgiczne oraz modlitwy wspólne i indywidualne;

● jako kreślenie znaku krzyża na osobach, przedmiotach (na księdze Ewangelii) i samym sobie (np. w czasie Mszy św. przed Ewangelią), które było już znane w III w.; był on znakiem chroniącym przed złymi duchami, udzielającym pomocy w pokusach, umacniającym wiarę i znakiem publicznego jej wyznania.

ü      Znak pokoju jest gestem dość różnorodnym w zależności od miejsca i od okoliczności. Dobór tego znaku, ze względu na zróżnicowanie kulturalne terenów, na których sprawuje się liturgię, powierzony został lokalnej konferencji biskupów. Znak pokoju ma swoje źródło w pocałunku pokoju, który był znany w liturgii chrześcijańskiej od samego początku. W kulturze śródziemnomorskiej był znakiem pozdrowienia i czci, a w liturgii – miłości i wzajemnej zgody i dlatego był gestem przygotowującym do Komunii św. Symbolizuje on w ten sposób jedność wspólnoty wierzących.

8

Notowała: Krystyna Pawlukiewicz