Polska poezja rokokowa. Antologia – oprac. Roman Dąbrowski
Rokoko - prąd kulturowo-literacki okresu oświecenia, a w węższym znaczeniu jeden ze stylów sztuki i literatury tej epoki. Kultura rokokowa cechuje się odrzuceniem heroizmu i wzniosłości na rzecz życia nastawionego na doznawanie przyjemności zmysłowych, stąd cechy:
v skupienie uwagi na wystroju wnętrz, drobiazgach,
v moda na bibeloty, drobne wyroby ceramiczne, szczególnie porcelanowe,
v feminizacja obyczajów,
v modnie ubrany fircyk (galant homme),
v oddawanie się intrygom miłosnym,
v ignorowanie tradycyjnego systemu wartości.
Sztuka rokoka:
v odżegnanie od wszelkich funkcji dydaktycznych,
v nastawienie na odkrywanie zmysłowego, pojętego przy tym subiektywnie, piękna świata.
W malarstwie:
v linia falista,
v motywy roślinne (kwiaty, formy muszli, barwy pastelowe),
v tematyka erotyczna.
W literaturze (poezji):
v małe formy,
v elegancki styl (odrzucenie płaskich form mowy potocznej, jak i barokowej hiperbolizacji),
v żart, flirt, subtelna gra intelektualna.
Zasady estetyki rokokowej w Polsce – Józef Szymanowski List o guście.
Poezja:
v teksty prezentujące grę erotyczną w świecie idylli (Szymanowski, Kniaźnin),
v wiersze o charakterze salonowego panegiryku, żartu, eksponujące postawę libertyńską (Trembecki, Mier),
v utwory mówiące o względności wszelkich zasad etycznych (Gwadzicki, Ancuta, Jasiński),
Autorzy
Elżbieta Drużbacka (ok. 1698/9-1765)
¨ Na obraz płaczącego Kupidyna i smutnej Wenery – 12 wersów, 11-zgłoskowiec.
Adam Naruszewicz (1733-1796)
¨ Na sanie księżny Izabeli Czartoryskiej – zestawienie sani I.C. z „wozem gładkiej Cyprydy” i „konchą Tetydy”, opis powozu: Kupido, pędzący rumak, po środku sanek – „Eliza, co pięknością dochodzi niebianek”, na zakończenie apostorfa” „O wózku!”, „Ty Elizę, lecz serca Eliza porywa”.
¨ Podziękowanie za zegarek z rąk J.K. Mci wzięty. – 4 zwrotki, 4 w., 10 i 8-zgłoskowiec przeplatany (10, 8, 10, 8), rymy przeplatane, żeńskie. Podziw dla zegarka, rozważanie nad szybkością upływu czasu, który mija prędzej pod dobrym władcą.
¨ Do Astronoma – motto: Non plus ultra – 12 zwrotek (4 w.), 10+8+10+8-zgłoskowiec, rymy jw. Astonom chce poznać naturę gwiazd a nie zna własnej. Zestawienie zjawisk astronomicznych z częściami ciała kobiety (które są piękniejsze), oczy – zorze, brwi – tęcze, droga mleczna – „we dwu nadobnych wzgóreczkach drogę”.
¨ Filiżanka imieniem A.K. – 7 zwrotek, sekstyny, 11-zgłosk., zwraca się do filiżanki jak do kobiety, tudzież opisuje kobietę jak filiżankę, „Rad bym cię nigdy z oczu mych nie zmykał,/ A zawsze usty chętliwymi tykał”, zmiana właściciela/pana wpłynęła korzystnie na urodę filiżanki, z ziemskiej gliny pije piękniejsza niż boginie kobieta.
Stanisław Trembecki (1739-1812)
¨ List do Irydy – 13-zgłosk., Iryda – tęcza, hojniej obdarowana niż inne, pochwała urody, grzeczności, ale „nie bądź nazbyt cnotliwa, będziesz doskonała”, podmiot chce być nieczuły, nieskutecznie „Mam ja serce z żelaza, lecz ty masz z magnesu!”, Iryda nauczyła delikatności, przywołanie snów: pacholę zachęcające do poszukiwania skarbów, odrzucone, zmusza do pójścia za sobą. Iryda związana z gnomem za karę. W obroni Irydy, zostaje trafiony strzałą (Amora), po przebudzeniu odczuwa skutki postrzału. TYP ARYSTOKRATYCZNY.
¨ Powązki (frgment) – 8-zgłosk., opisy osób, które się tu pojawiają, para młodych ludzi, opis przyrody i ogrodu, malarz i poeta, orszak księżny, zachwyt nad nóżką. TYP ARYSTOKRATYCZNY.
¨ Powązki. Epigramma – najście kochanków, 13-zgłosk., czterowiersz.
¨ Kąpiel – zapowiedź kąpieli pięknej kobiety, gotowość podzielenia losu Akteona. 13-zgłosk.
¨ Odpis – 2 sestyny, 8-zgłosk.
¨ Skoropis do Wojciecha Miera – 5-zgłosk., ironiczna relacja z zakazów lekarza, które obejmują rozkosze doczesne.
¨ Z imionnika pani M.K. – 3 zwr. 4 w. , 13-zgłosk., zachwyt nad obdarowaniem Marcyjanny przez naturę, gotowość popełnienia grzeszku gdyby nie „siwa matnia”.
¨ Anakreontyka przy odebraniu czaszy wina z pięknych rąk od J.W.H.P.W. – 4 zwrotki, sestyny (5+5+8+5+5+8), prośba by nie oceniać po wyglądzie, bo on chociaż stary ma w sobie upał, tak jak wulkan pokryty śniegiem, wypijając wino „przygaszam ogień oliwą”.
Franciszek Dionizy Kniaźnin (1750-1807)
¨ Do Czytelnika – 7 zwrotek, 4 wersy, 11zgł., zapowiedź tematyki, zachęta do wybiórczego i umiarkowanego czytania, by się nie znudziło.
¨ Spocznienie – 10 tercyn, (8+6+6), odpoczynek Wenery i jej syna, jest również odpoczynkiem dla nas od ranienia serc (to w konkluzji),
¨ Cel śpiewania – 5 zwr. 4w. (11+8+11+8), o „wyrostku Dyjony”>> Kupido, uroda, czynność, „lis, filut, morderca”, ogromna moc, skoro bogom przyprawia rogi, to co może zrobić z człowiekiem,
¨ O Kupidynku – 6 zwr. 4w., (11+10), Halina prosi Kniaźninka, by opowiedział o Kupidynku. K. strzela złotem i ołowiem, opis skutków postrzału złotem, wyznanie uczucia Halinie, i zapowiedź układu z K. Zranienie serca Haliny złotem, a Kniaźnina ranę – ołowiem.
¨ Do Fabiana – 5 zwr. 4w. (3x11+5), nimfy wieńczące poetę wieńcem laurowym, zachęta by porzucił „panny Helikonu”, a przyjął te lekkie nimfy przyjemności.
¨ Prima Aprilis – 8 zwr. 4w. (3x11+5), zdrada Korynny, oświadcza, że opusza ją, bez żalu, bo on też zdradza, całość rozwiązana stwierdzeniem że to 1 maja.
¨ Tryumf miłości – 13 zwr. 4w. (3x11+5), świat topniejący w miłosnym ogniu, który spala wszystko, „zmysły potruła przyjemność czuła”, Kupidyn jako zdobywca z chorągwią „A za nim w pętach panny i młodzieńce/ Idą jak jeńce”, prowadzeni tam gdzie rozkosze i zabawy, pośród Charyt – Wenera, której oddają cześć, „A gdzie ta zwróci, w zalotnym pożarze/ Dążą po parze”, 6 zwrotek wyliczających pary i opisujących ich czynności: „Kazuś Helence swe serce otwiera”, „Szymka na łonie Weronisia pieści”. W zakończeniu podmiot „winszuje” parom tych rozkoszy, kto nie zna „wdzięczniej na świecie małości”, zazdrości im.
¨ Praktyka – 2 zwr. 4w. (3x11+5), 1 zwr. – Kto nie zna: wyliczenie przykrych uczuć, stanów: smutek, zgryzota, żal, 2 zwr. – te cierpienia to nic, dla chwili słodyczy „Wszystkiego miłość nauczy go płocha;/Niech się zakocha.”
¨ Do Wenery – 6 zwr. 4w. (3X11+5), Apostrofa do Wenery, podmiot przyznaje, że nie przejmuje się opinią innych, że nikt nie zabroni mu jej czcić w swej poezji (ci, co tak myślą są jak ponury głaz), Czemu nie mógłby o niej śpiewać zgodnie z gustem i przystojnością? Chce zostać poetą Wenery, jeśli nie zasłuży na laur, wystarczy mu róża.
¨ Wiewiórka – 9 zwr. 4w. 8-zgłosk. – podmiot zazdrości wiewiórce, która należy do Korynny, ponieważ ta „dokąd chce, natrętka, wlizie”, „Za szyję, za pierś wlatywa”, wszystko jest jej wybaczone, jest przedmiotem troski swej pani, karmiona orzeszkami, ostatnia zwrotka to powtórzenie pierwszej – wyrażenie zazdrości podmiotu, który nie może sobie pozwolić na to samo.
Józef Szymanowski (1748-1801)
¨ Świątynia Wenery w Knidos (przekład powiastki prozą autorstwa Monteskiusza) – podzielona na pieśni (VII?), 13-zgłosk. Pieśń I – Knidos, miejsce ulubione przez Wenerę, gdzie czasem zstępuje pomiędzy ludzi, piękno przyrody tylko dla niej, „Wenery świątnica” tam gdzie W. sama pokochała Adonisa, przytoczenie sądu Parysa, miłość Amora i Psyche. Łaskawość W. dla panien z Knidos, dodaje im skromności, co czyni je atrakcyjniejszymi. Łaskawość Kupidyna, który ugasza zapały panienek odtrącanych przez kochanków, lub rozbudza uczucia gdy mają się ku sobie. Wyznanie: mówiący był w Knidos i poznał tam Temirę, nie wyjawia „tajemnic kochania” z „gęstej krzewiny”. Pieśń III – Igrzyska piękności w Knidos, najpiękniejsze są dziewczęta z Knidos, choć każdy naród ma inny typ piękności, tak jak boginie, które też przybyły, najpiękniejsza jest Temira. Pieśń IV – Rozmowa z Arystem, podmiot opowiada o swoim pochodzeniu z Sybaris, krainy gdzie ważniejsza jest rozkosz niż praca, zniewieściali mężczyźni, kobiety „same się nadstawiają z bezwstydnej swawoli” nie potrafią kochać, liczą się tylko pieszczoty, więc postanawia opuścić ten kraj, gdy dorósł, objawia mu się Gracja z wiadomością od Wenus, że w knidejskim kościele dostąpi łaski, gdzie otrzymuje pragnienie kochania i zakochuje się w pasterce Temirze, prosi Wenus o wzajemność T. Pieśń V – Arystej opowiada o miłości do Kamili, która kochając go ma trudność, „łagodne zezwolenie móc złączyć z zakazem”, czyli jak to zrobić by pozwolić mu na trochę, ale być skromną. Pieśń VI – sen o zdradzie Temiry, chęć mordowania pasterzy, niszczenia świątyni miłości, wpadają z Arystem do świątyni Bachusa, co odwraca ich myśli od zbrodni, składają ofiarę, obserwują orszak bachantek i Bachusa na wozie zaprzężonym w tygrysy. Pieśń VII – Spotkanie z kochankami, wyrzut Temiry, że długo go nie widziała, on wyznaje, że podejrzewał ją i proponuje, że odkupi swe winy w pobliskim gaiku, gdzie widzą nieszczęśliwie zakochanych satyra i nimfę, Apolla nad strumieniem itd. W ustroniu szuka miłości na ustach, łonie i pod kolanami Temiry, lecz ona dalej zabrania mu szukać…
¨ [Anusia ładna…] – 9 zwr. 4w. 5-zgłosk. – Anusia uwiedziona przez Antka, czułe spotkania przy krzewinie, porzucona przez Antka, ale trafia się Kuba, który zaprasza pod krzewinę, na to Anusia „Tu miłość zgasła,/ Przy dębie wolę”.
¨ Pieśń do Helenki. Opisanie czterech miłostków – 9 zwr. 6w. 10-zgłosk. – 1. niestały „Mniemasz, że obok z chłopczyną chodzi/ Ukryta zdrada z wdzięku pozorem”, 2. nieszczęśliwa miłość „Mniema, że wszystkie okrutnym jady/ Strute bywają chłopczyka strzały”. Błędne mniemanie H. na temat miłości mówiący stara się rozwiać wskazując na zaangażowani kochającego chłopca.
¨ [Zosiu, Zosiu moja luba…] – 7zwr. 4w. 8+6+8+6-zgłosk. – dany pięknej Zosi kwiatek – oberwany à dowód zdrady, skoro zdradziła, to powinna podzielić los róży i już nie być ładną.
¨ [Nie będę śpiewał Twojej pochwały…] – 6zwr. 6w. 10+8+10+8+10+10-zgłosk. – piękna Reginka jest nieczuła na zaloty chłopca, podmiot napomina ją by się poprawiła.
¨ Do Zosi - 3zwr. 6w. 11-zgłosk. – bóstwo miłości nad kolebką Zosi postanawia obdarzyć ją wdziękami, by była żywym obrazem jego mocy, czego dowodem jest obecna tkliwa, choć nieszczęśliwa miłość podmiotu.
¨ Do tejże – 5zwr. 4w. 10-zgłosk – nadzieja i bojaźń podmiotu zależne od humoru Zosi.
Feliks Gawdzicki – (ok. 1750-1836)
¨ Rano – 16zwr. 4w. 8-zgł. – opis poranka, świtu, historia pasterza i Temiry, którzy przypadkiem spotkali się w gaiku, zapałali uczuciem i o poranku pozwolili sobie na pieszczoty, obiecując częściej się spotykać.
¨ Pocałowanie – 18zwr. 4w. 11-zgłosk. – opis gaiku otoczonego strumieniem, swobodna zabawa dziewcząt niewidzianych przez nikogo, gra w całowanie, dziewczyna ma zawiązane oczy i ma zgadnąć, która ją pocałowała, z gąszczy wybiega Koryl, zachęcony przez Amora „Nie chciej rozmyślać, bądź rozkoszom wierny!”, całuje Celimenę w usta, która go poznaje i wybacza. Co było dalej, nie wiadomo, bo zapadła cisza i zrobiło się cicho.
¨ Modlitwa do złotka – 9zwr. 4w. 8-zgłosk. – „Złotko! Moja ty pieszczotko”, apostrofa do ZŁOTA, którego brakuje w szkatule, dzięki niemu Kasia była mu chętną i inne panny też, a teraz się od niego odwracają, złotem można było się wykupić z więzienia, teraz nie może nikomu dać w pysk, dzięki pieniądzom mógł sobie pozwolić na różne psoty. Apostrofa do złota „Jak z tobą żyć można słodko, Z tobą szczęsne pędzić życie”.
Józef Koblański (1738-1798)
¨ Do księżny Würtemberg (Posłanie) – 2zwr. 6w. 11-zgłosk. – dzięki zaletom i powabom Księżny może napisać wiersz, czym stroi siebie w nieśmiertelność, nadzieja unosi go w górę, zawieszony między niebiosami a Księżną, chce by go puściła, by mógł wzlecieć, bądź ściągnęła do siebie.
Wojciech Mier (1759-1831)
¨ Do księżnej generałowej Czartoryskiej. Oda anakreontyczna – 1zwr. 8w., 2 i 3 zwr. 4w. – „bóg zbrojny grotem” – Amor, zmierza do Powązek, więc podmiot pobiegł tam, by się zemścić na nim za cierpienia miłosne, lecz nie może, bo zastał go przy matce, (matka=Wenus=Czartoryska?).
¨ Złożenie satyry w ręce miłości – 7zwr. 4w. 8zgłosk. – wyznanie: w młodości „Wszystkom widział czarno w świecie”, więc pisał satyry, ale gdy spotkała go miłość, porzucił je i pogodził z naturą.
¨ Moja filozofia – strofy różnej długości, 13-zgłosk. – zalecenie by, nie tracić życia na rozmyślanie o śmierci, ale by korzystać z życia, nie umartwiać się „Mijajmy cierń po drodze a zbierajmy kwiecie”, śmierć jest nie ważna póki żyje się w szczęściu miłości, ale bez miłości śmierć staje się przerażająca, nie chce wymieniać życia za rozkosz, inni żyją myśląc o przyszłości, więc są niezadowoleni, on stosuje się do nauki Epikura, zadowolony jest ze swego miernego losu, otoczony przyjaciółmi, smutki towarzyszą czasem jedynie miłości, nie interesuje go Fortuna, nie pragnie zaszczytów, bogactwem są „słodko z celem kochania pędzone wieczory”, czy ten co jest bogaty doznaje więcej, ma lepszych przyjaciół czy zdrowie? Im wyżej jest człowiek, tym bliższy zguby, „Szczęśliwy, kto nad chwałę pokój kładzie luby”. Posłanie do przyjaciela – prosi go o przyjęcie tych przestróg.
¨ Odpis – strofy różnej długości, 5-zgłosk. – na informację o chorobie, początkowo reaguje rozpaczą, ale później uświadamia sobie opiekę bogów nad poetą, „Darujże, ale/Ja się o Twoje,/Trembecki, wcale/Zdrowie nie boję.”
¨ Do Pani N. – strofy różnej długości, 8-zgłosk.- honor jest przeszkodą szczęścia, nienaturalne jest, gdy przez honor gasimy uczucia zasłaniając się cnotą, są 2 cnoty: 1. mruczy i łaje, znieważa łaskawe nam przyrodzenie, 2. łagodna, w sercu ma swoje mieszkanie, rządzona czuciem à to jest cnota podmiotu, „Ale lepiej być szczęśliwą, (…)/ Niż być kobietą cnotliwą”.
¨ Pieśń – 9zwr. 4w. 10-zgłosk. – zwraca się do Rozyny, wszystko otoczone „miłości tchnieniem”, przykład prostego chłopaka i prostej dziewczyny, ptaszki się kochają, i strumyk choć nie kocha, to nad nim wzdycha młodzieniec, więc my też „Żyjmy, Rozyno, miłości tchnieniem”.
¨ [Nie zajźrzę królom korony…] – 4zwr. 4w. 8-zgłosk. – nie pragnie zaszczytów, ani bogactw, bo to nie przedłuża życia ani nie daje spokoju, woli swoje miłostki, przyjaciół, zdrowie, używa obecnej chwili.
¨ Do Pani D.
Piękność, dowcip i przymioty –
Wszystko Ci Natura dała.
Mniej tylko miej trochę cnoty,
A będziesz już doskonała.
¨ Ślub gustu z Wenerą. Powieść. – 6zwr. 4w. 11-zgłosk. – Gust proponuje Wenerze wspólne życie, bo już go niestatek nie łudzi, pragnie z nią „dzielić osobność” na Cyprze, W. jest niepewna, ale on zaświadcza węzła łączącego go z nią nic nie zerwie, więc osiedli w Arkadii. Podmiot oświadcza, że „Piękności i Gustu błaganie/Zwykłem za pierwsze mieć w życiu staranie”.
...
chahaviah