Historia języka polskiego (filologia polska zaoczne)
Podręczniki:
1. Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1974
2. S. Dubisz, Język - historia - kultura, Warszawa 2002
3. H. Rybicka-Nowacka, Szkice z dziejów polskiego języka literackiego, Warszawa 1990.
4. B. Walczak, Zarys dziejów języka polskiego, Poznań 1995.
5. Rozprawy o historii języka polskiego, red. S. Borawski, Zielona Góra 2005.
I.
I. 1 Przegląd lektur; ghjp a hjp;
I. 2 Metody badań historycznojęzykoznawczych;
1. 3 Periodyzacja:
1. 3. 1 epoka przedpiśmienna
1. 3. 2 epoka piśmienna
1. 3. 3 doba staropolska
1. 3. 4. doba średniopolska
1. 3. 5 doba nowopolska
II.
II. 1 Dialekty polskie: podział ogólny;
II. 1. 1 wielkopolski,
II. 1. 2 małopolski,
II. 1. 3 mazowiecki,
II. 1. 4 śląski.
II. 2 Język literacki a gwary.
II. 3 Język regionalny - kaszubszczyzna.
1. Encyklopedia wiedzy o języku polskim, Wrocław 1978 (hasła: dialektologia historyczna, dialekt: małopolski, mazowiecki, wielkopolski, kaszubski, śląski, gwara, dialekty polskie,
2. M. Kucała, Twoja mowa cię zdradza. Regionalizmy i dialektyzmy języka polskiego, Kraków 1994.
3. J. Reichan, Gwary polskie w końcu XX wieku, w: Polszczyzna 2000. Orędzie o stanie języka na przełomie tysiącleci, red. W. Pisarek, Kraków 1999, s. 262-278.
4. H. Popowska-Taborska, Kaszubszczyzna. Zarys dziejów, Warszawa 1980.
5. J. Treder, Język kaszubski; poradnik encyklopedyczny, Gdańsk 2002.
II. 1. 1 WIELKOPOLSKA:
Cechy dialektu Wielkopolskiego:
· Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa
· Brak mazurzenia
· Żadna zmiana nie dotyczy spółgłosek
· Nosowe wymawiane w sposób rozłożony i podwyższony: u←ą (on, om)← a →ę (em, en)→i
· charakterystyczne podwyższenie melodii, tzw. zaśpiew, zwykle na końcu zdania, z wydłużeniem ostatniej sylaby np. do widzeniaa, gdzie a wymawiane jest wyraźnie wyżej
· wymowa o zamiast a np. : Kolejorz (Kolejarz), chłopok (chłopak)
· wymowa u lub ó zamiast o np. : cóś (coś), doktór (doktor)
· wymowa ło, łe, ły w miejscu o lub ó np. : łoko (oko), łyn (on), młost (most). Może to spowodować bardzo silne zniekształcenie: płet stołym (pod stołem) lub Łodejdź łobuzie łod łokna, bo cię łobleje bez łeb łodom łod łogórków (Odejdź łobuzie od okna, bo ci obleję głowę wodą od ogórków)
· wymowa ły zamiast ło i łó np. : łyszko (łóżko)
· wymowa y zamiast e - mlyko (mleko), chlyb (chleb)
· wymowa y lub i zamiast końcówki -ej np. : gorzy (gorzej), lepi (lepiej)
· wymowa ej zamiast aj np. : dej (daj), trzymej (trzymaj)
· wymowa oł zamiast eł np. : diaboł (diabeł)
· wymowa u zamiast ół, uł lub łu np. : na du (na dół), dugi (długi), suchaj (słuchaj)
· wymowa uł zamiast ił lub ył np. : kupiuł (kupił), buł (był)
· wymowa końcówki -om zamiast -ą np. : jakom (jaką), pałkom (pałką)
· udźwięcznienia międzywyrazowe, czyli dźwięczna wymowa ostatniej spółgłoski w wyrazie, gdy wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub spółgłoską l, ł, m, n, ń, r np. : krug otfrunoł (kruk odfrunął), schyłeg nocy (schyłek nocy), mozd Rocha (most Rocha)
· wymowa dźwięczna w po głoskach beźdźwięcznych (brak wymowy kwas jako kfas)
· miękka wymowa niektórych wyrazów typu: drzaźnić (drażnić), dźwi (drzwi), śpilka (szpilka)
· zmiany pojedynczych spółgłosek w grupach spółgłoskowych np. : krzest (chrzest), ślizgi (śliski) letki (lekki)
· stosunkowo liczne uproszczenia (najczęściej strz, trz i drż do szcz, cz i dż) np. : czy (trzy), szczała (strzała), baży (bardziej), poedział (powiedział)
· w niektórych wyrazach zamiana ń na j np. : gnieźniejski (gnieźnieński)
· przyrostki zdrabniające -ik, -yszek np. : wózik (wózek), kamyszek (kamyczek)
· zmiana rodzaju np. : por - pora, zapałka - zapałek, magiel - magla
· zmiana końcówek w pewnych rzeczownikach: niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego zmieniają w dopełniaczu końcówkę z -ę na -ą np. : lekcją (lekcję); mianownik liczby mnogiej wesoła (wesela), a w liczbie mnogiej dopełniacz tych wesół (tych wesel); w odmianie przymiotnikowej form męskoosobowych zamiana koncówki -y na -i np. : dobzi (dobrzy), dzici (dzicy); w dopełniaczu liczby mnogiej końcówka -ów występuje również w rodzaju żeńskim np. : myszów (myszy), wsiów (wsi); zmiana miejscownika nazw niektórych krajów np. : do Prusiech (do Prus), z Węgrzech (z Węgier), do Włoszech (do Włoch); końcówka narzędnika ujednolicana do -ami np. : dzieciami (dziećmi), ludziami (ludźmi); celownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na -ewi, zamiast -owi np. : wujewi (wujowi)
· niestandardowy dobór niektórych zaimków np. : te słońce (to słońce)
· zmiany w wymowie czasowników: zmiany w formie niektórych bezokoliczników np. : ućknąć (uciec), stojeć (stać); zmiany we wzorze odmiany np. : bierę - bieremy - bierą (biorę - bierzemy - biorą); końcówka -imy zamiast -iśmy w czasownikach, np. widzielimy, bylimy, mielimy; końcówka -ym zamiast -em w czasownikach, np. widziołym, byłym, miołym (widziałem, byłem, miałem); zmiany w tworzeniu czasu przeszłego np. : szłem (szedłem), żym był (żem był - popr. byłem); zmiany w tworzeniu imiesłowów biernych np. : ukradzone (ukradzione), zamiecone (zamiecione); zmienione formy przysłówków np. : możno (można), skędy (skąd); podwajanie niektórych przyimków: zez domu (z domu) wew domu (w domu)
· niemiecki wzór wymowy: litera s w zapożyczeniach wymawiana jako z np. : senzacja (sensacja), uniwerzytet (uniwersytet); niemiecka wymowa sąsiadujących samogłosek eu i ea np. : Ojropa (Europa), idejał (ideał); obok licznych niemieckich zapożyczeń np. : kista (skrzynia niem. Kiste) pojawiają się kalki czyli dosłowne tłumaczenia np. szkolnica (uczennica niem. Schülerin) czasem nawet całych zdań np. : On jest 20 lat stary (On ma 20 lat niem. Er ist 20 Jahre alt); obecnie już rzadszy niemiecki szyk zdania np. : maszyna do chleba krajania (maszyna do krojenia chleba), to jest ale źle (niem. das ist aber schlecht)
· nienależące do kanonu literackiego gwary lecz po II wojnie światowej typowe i bardzo rozpowszechnione w gwarze poznańskiej jest dodawanie we wszelkiego rodzaju wypowiedziach słowa nie, nawet w zdaniach twierdzących, - np. zdanie Ładna jest ta dziewczyna, nie? nie jest wcale ani pytające, ani zaprzeczające.
II. 1. 3 MAZOWSZE
Jest, poza kaszubskim, najbardziej odrębnym z dialektów polskich i zarazem najbardziej ekspansywny. W dialekcie mazowieckim występuje mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa nieudźwięczniająca (ubezdźwięcznienie spółgłosek przed samogłoskami w nagłosie następnego wyrazu). Z innych ważniejszych cech należy wymienić asynchroniczną wymowę spółgłosek wargowych palatalnych. Największą odrębnością fonetyczną charakteryzują się Kurpie.
Cechy charakterystyczne to m. in. : wymowa grup głosek ke, ge jak kie, gie, a kę, gę jak ke, ge (np. : nogie, rękie, kedy, kerować); brak zmiękczenia głoski l (a więc: lytr, lysa, lymuzyna); w zakresie fleksyjnym – końcówkę narzędnika liczby mnogiej -mi wymawia się -my. Obecnie rzadko używa się dialektu mazowieckiego, na Mazowszu mówi się przeważnie językiem literackim.
Dialekt mazowiecki miał swoje korzenie na terenie województwa płockiego. Wydłużony kształt tego regionu ciągnie się pasmowo od Łęczycy i Piątku na północ aż poza Sierpc. Tak więc nie jest to teren językowo jednorodny. Różnice dotyczą zwłaszcza krańców północnych i południowych, gdzie kształtowanie się stosunków językowych dokonywało się w odmiennych warunkach i pod wpływem innych czynników sprawczych. Mniej zróżnicowane okazują się pogranicza wschodnie i zachodnie, gdyż należy jedynie wyodrębnić wąski pas wsi położonych poza linią Skrwy (zwłaszcza w jej górnym biegu), który charakteryzuje się znaczną odrębnością systemową i przynależy językowo do tzw. gwar dobrzyńskich. Na lewym brzegu Wisły różnice między częścią wschodnią a zachodnią mają charakter raczej ilościowy niż jakościowy. Najstarsze ślady zasiedlenia na tym terenie skupiają się w obrębie tzw. Niziny Mazowieckiej po Pułtusk, Płock, Grójec i Czersk. Z tego powodu Wisła nie stanowiła tu pierwotnie bariery językowej, a rozciągające się po obu jej stronach gwary należały do tego samego zespołu językowego, nazywanego dialektem mazowieckim. Stanowiły, więc one pierwotnie centrum wytwarzania innowacji, które następnie ekspandowały wszystkich kierunkach.
Cechy dialektu mazowieckiego:
· Ustalenie się na miejscu prasłowiańskiego zgłoskotwórczego ‘l’ grupy ‘oł’ z poprzedzającą spółgłoską miękką w wyrazach takich jak wiolna (on) miołł, piołł
· Ubezdźwięcznianie końcowej spółgłoski wyrazu w pozycji przed samogłoskami lub spółgłoskami r, ł, ł, m, n, ń rozpoczynającymi następny. Podobnie też przed ruchomą końcówką osobową w formach czasownika, np. posetem, zjatem, ukratem, śatem.
· Rozwój spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, di w s, z, c, dz, czyli tzw. mazurzenie, np. żyto, cysty, kasa itd. Nie dotyczy to tej głoski, która w ortografii odnawiana jest znakiem rz, a więc kszys, pszyset, drzewo.
· Stwardnienie (w pozycji przed), skutkiem czego wyrazy typu lipa, malina wymawia się niemal jak lypa, malyna.
· Rozłożenie artykulacji spółgłosek wargowych miękkich p, b, w, f, m na połączenia pj, bj, wj, fj, mj, a nawet w niektórych regionach Mazowsza na pś, bź, wź, fś, mń lub grupy ze spółgłoską ch miękkie, np. pjana – pśana – pchiana, wjino – wźino – whino, mjasto – mńasto, mjeśunc – mńeśunc itd. Ponieważ niektóre z tych grup mogą podlegać następnie uproszczeniom, usłyszeć też można realizacje typu ńasto "miasto", kańeń "kamień" (ona) ńała "miała" itp. Unikanie tej cechy gwarowej prowadzi do hiperpoprawnego zastąpienia ń przez miękkie m w wyrazach takich jak nitka, nisko, śnieg, które przybierają postać mitka, misko, śmiek. W związku z wymową spółgłosek wargowych miękkich pozostają też powszechne na tym terenie realizacje typu śfyńa, śfat, śfeca, ćfartka, ńedźweć itd., oraz końcówka narzędnika liczby mnogiej -amy, np. z namy, nogamy, polarny[3] i zaimki me "mnie" oraz my "mi", np. tak me dusi, tak "my kazał".
· We fleksji rzeczownika zwraca przede wszystkim uwagę występowanie końcówki -oju w celowniku liczby pojedynczej na rodzaj męski, np. synoju, dzieciakoju, chłopoju itd.
· Przejście y w i, np. dim, ribi, sin, bik itp. Nie miękczy ono poprzedzającej spółgłoski.
· W odmianie czasownika zachowana jest końcówka -wa, wywodząca się ze staropolskiej liczby podwójnej. Ma ona jednak znaczenie liczby mnogiej, np. pobudujewa śe, pójdziewa, zjewa, chodźwa, posiedźwa itd.
· Czasowniki takie jak siać, śmiać się, lać, wiać itp. mają w 3 os. liczby mnogiej czasu przeszłego postać (oni) sieli, śmieli się, leli, wieli itp., co wynika z analogii do wzoru (oni) mieli, powiedzieli, krzyczeli itd.
· Brak znaczeniotwórczej opozycji między twardymi i miękkimi spółgłoskami k, g. Skutkiem tego przymiotniki drogie, polskie brzmią tak samo jak rzeczownikowe formy (na) drogę (za) Polskę. W zależności od wsi możliwe są dwa typy realizacji, np. drogie (żyto), polskie (ludzie), wyset na drogie, walcył za Polskie albo przeciwnie drogę (żyto), polske (ludzie), wyset na drogę, walcył za Polskę. To samo dotyczy połączeń ki i gi, tj. kij zginuł albo kyj zgynuł Spółgłoska ch w grupie chy jest zawsze miękka, np. muchi, suchi, fartuchi, chiba itd. Mniej konsekwentnie zdarza się to w połączeniach che lub chę, np. za uchiem, ze Stachiem, trochie, s chieńću (z chęcią).
· Zmiana a na e: a) W grupie ra rozpoczynającej wyraz, np. redlo, remię, redzće, rek, b) w grupie ja-, np. jerzmo, jegoda, jek, c) w środku wyrazu w grupie ar w formach czasu przeszłego takich czasowników jak on ter(ł), der(ł), umer(ł), podper(ł) i odpowiednich rzeczownikach, np. tertak, d) w wyrazach typu powjedać, wjetrak, zawjesy, śnijedańe itp.
· Spłynięcie się kontynuantów staropolskiego ‘a’ długiego i krótkiego w jedną samogłoskę ‘a’, podobnie jak się to stało w języku ogólnopolskim, np. (on) ma, gada, siada, prawda, babka, sad itd.
· W przeciwieństwie do tego dawne samogłoski długie e, o uległy podwyższeniu artykulacji w kierunku i, u jednak w pierwszym etapie nie zrównały się z nimi w pełni. Do niedawna nie było tu więc wymowy typu śić "sieć", brzyk "brzeg", vus "wóz".
· Specyficzny rozwój samogłosek nosowych, z których tylna (np. ogólnopolskie ą przeszła w u, np. dump, kunt, sund, pjunty (oni) jadu drogu s taku staru babu. Przednia samogłoska nosowa (por. ogólnopolskie ę rozwinęła się tu we wszystkich pozycjach w a, np. gamba, zamby, pjańć, tandy, ja ida, mogą, wjidza chałupa. Stan ten był widoczny jeszcze w latach trzydziestych naszego wieku.
KURPIE
Gwara kurpiowska obejmuje część Ziemi Ciechanowskiej (z Przasnyszem), Łomżyńskiej, Różańskiej, Nurskiej i Wiskiej. Historycznie Kurpie należą do Mazowsza, natomiast mentalnościowo istnieją różnice.
Fonetyka gwary kurpiowskiej zwiera wszystkie cechy gwar północnomazowieckich. Jednym z charakterystycznych znamion narzecza kurpiowskiego jest pewien dźwięk gwiżdżący przy niektórych spółgłoskach, zwłaszcza wargowych, gdy te są zmiękczane np. psiwo, psieniądze, siebzie, psić, wzięcej lub nawet zięcej, wziara lub nawet ziara, zamiast: piwo, pieniądze, siebie, pić, więcej, wiara. Przed samogłoską i prawie we wszystkich wyrazach Kurpie wstawiają z lub s. Podobnie asynchroniczna wymowa następuje przy zbiegu dwu spółgłosek kw, tak, iż Kurpie zamiast: kwit, kwiaty, mówią: ksit, ksioty. Często też zamieniają w na z; mówią np. bazić, ziele, zino,, zianek zamiast : bawić, wiele, wino, wianek itp. Inne formy to: opuszczanie spółgłoski z po: s i c, np. mozis zamiast mówisz, desc zamiast deszcz itp., jak też wymawianie a przed m jak o : znom, som zamiast znam, sam itp. Często da się zauważyć nakładanie kilku form nawet w obrębie jednego wyrazu.
· Asynchronia r’ → r (ż) → r (ž) → ž
· Nagłosowa grupa ja jako je: rek : rak; jek : jak; jeko : jako
II. 1. 4 ŚLĄSK
Pod względem językowym dzieli się na 3 części:
1. Południowy (Cieszyński): wymowa nosówek rozłożona i podwyższona; jabłonkowanie (siakanie) w gwarach znajdujących się w pobliżu Jabłonkowa (stąd nazwa) zjawisko polegającę na pomieszaniu lub spłynięciu się spółgłosek dziąsłowych (szumiących: sz, cz, ż, dż) z palatalnymi (ciszące: ś, ć, ź, dź) w pośredni szereg - śz, ćz, źż, dźż (głoski wymawiane są jednocześnie - właściwie [š´ č´ ž´ ǯ(dž´)] czyli [ʃʲ tʃʲ ʒʲ dʒʲ]), np. śzćziekaćz - szczekać i ściekać, śzare śzano, ćzarne ćziele. Jest wynikiem dążenia do ograniczenia liczby spółgłosek palatalnych, które w innych gwarach polskich wyraziło się mazurzeniem lub, jak w języku literackim, depalatalizacją szeregów Š´ i C´.
2. Środkowy (Górny Śląsk): brak mazurzenia, występowanie dawnego a długiego i ścieśnionego, wymawianego jako o (a’=o, godoł, doł, piekorz, dziołcha, itd.) ; wymawianie ę po twardej ę→ą→a (piję kawę → pija kawa) ; odrębne słownictwo: związane z licznymi zapożyczeniami z języka polskiego, kulturą górniczą
3. Opolski ( Północny): mazurzenie; wyst. wtórnych nosowości (np. potem → potę); silne uproszczenia grup samogłoskowych; fonetyka międzywyrazowa; ubezdźwięcznienie
II. 3 KASZUBSZYCZYZNA
Główne cechy kaszubszczyzny: a) konstytutywne kaszubienie, tj. stwardnienie ś ź ć dź ≥ s z c dz (dokonane między XII a XVI w.) b) przejście nieprzegłoszonego ps. *ę ≥ i (nosowe) (od XIII w.), potem odnosowione, np. dic (pol. dać), jastrzib; c) zmiana i y u (krótkich) ≥ ë, tzw. szwa (od poł. XVII w.), np. czëc, jastrzëba; d) rozwój miękkich k’ g’ ≥ ć dź (pd.) lub cz dż (pd.), np. taczé dłudżé nodżi (poł. XIX w. ; kiedyś właściowości Borów i Krajny).
Gwary:
1. północne (Puckie i pn. Wejherowskiego): silnie dynamiczny akcent ruchomy i swobodny, siedlisko różnorodnych archaizmów (np. fonetyczny typ darga, fleksja typu kam, praes. typu graję, imperat. typu niesë, sufiks deminut. -ica, prefiks są-) i ognisko innowacji (np. fleksja rzeczownika typu żëcégo, końc. dop. -éu e : jeu e (pol. jego), perfectum typu jacha/jachała; wyróżnia się bardziej archaiczny zachód nad Jez. Żarnowieckim i nowatorski wschód, np. ń ≥ ni, ł ≥ l (bylaczenie na Kępach Oksywskiej, częściowo Puckiej, Swarzewskiej i płw. Hel);
2. środkowe (Kartuskie i pd. Wejherowskiego), np. na zach. denazalizacja nosowych (jazëk, kósk ‘nieco’, por. pol. kąsek);
3. południowe (część Kościerskiego, Chojnickiego i Bytowskiego) z archaicznym zachodem (tzw. Gochy) oraz innowacyjnym i polonizującym wschodem (Zabory), np. akcent paroksytoniczny, brak zmiany ǔ ≥ ë (np. Kaszubë), sufiksy -ak (np. celôk, -isko (np. zamkowisko), -iwac (np. pisywac), imperfectum typu jô żem pisôł itd.
Kaszubszczyzna jest nadal tak silnie wewnętrznie zróżnicowana, że nawet poszczególne wsie mają odrębne systemy wokaliczne. Do najważniejszych cech tych systemów zalicza się: silną dyftongizację samogłosek okrągłych (tylnych), obecność odrębnego fonemu ë, komplikację systemu samogłosek ustnych w efekcie odnosowienia samogłosek nosowych, daleko idącą, ale aktualne ograniczaną tendencję do przesuwania samogłosek tylnych ku przodowi jamy ustnej, np. prawie powszechne (poza pd. -wsch.) puele (pol. pole, dawne luzińsko-wejherowskie i szemudzkie tje krjewa z rjegami (pol. to krowa z rogami), lokalne dziś sulecko-sierakowskie ti Kartizë (pol. tu Kartuzy), wpływ dynamicznego akcentu na połnocy na rozwój samogłosek, zwłaszcza ich redukcje, np. chałpa, grańca.
Akcent kaszubski ma charakter przycisku, na północy jest dynamiczniejszy i powoduje redukcje samogłosek nieakcentowanych, np. chałpa, glińca, Lëzno, nie chc (= nie chcã), rozmiôc, skorpa, srowi. Kaszubszczyzna nadmorska utrzymała archaiczny akcent swobodny i częściowo ruchomy, np. czarownica, czarownic, czarownicama; tu też zachował się stary akcent na ostatnią (oksytoniczny) w dwuzgłoskowych przymiotnikach (np. miodny, mitczi i przysłówkach (np. lepi, wczorô) czy bezokolicznikach typu rozebléc, w czasie teraźniejszym typu drëżi, grzëmi czy przeszłym skróconym typu czëta (= czëtała), także w rzeczownikach typu céniô, rolô, zdrobnieniach typu koszik, wozyk czy typu krowińc, koscółk, jak też w połączeniach typu nad tobą, za mną. Akcent o ograniczonej swobodzie spotkać można na północy, ale reprezentatywny jest on dla Kaszub środkowych (Kartuskie i pd. Wejherowskiego), np. czarownica, czarownic, czarownicama; jest to tzw. akcent kolumnowy, wykazujący stałą odległość między sylabą akcentowaną a początkową wyrazu. Nieruchomy akcent na początkowej (inicjalny) ma pd. (Bytowskie i Kościerskie), a szerzy się on też w centrum (Kartuskie), np. czarownica, czarow...
figielek