Gene Wolfe
Żołnierz arete
Przełożył Marek Michowski
Tytuł oryginału Soldier of Arete
Wydanie angielskie: 1989
Wydanie polskie: 1998
Książkę tę poświęcam staremu dowódcy, najbardziej niedocenianemu ze starożytnych autorów i najmniej zauważanemu: Ksenofontowi z Aten.
Opowiadają, że Ksenofont składał uroczystą ofiarę bogom, kiedy doniesiono mu o śmierci syna. W pierwszej chwili zdjął wieniec z głowy (na znak żałoby), ale kiedy usłyszał, że Gryllos poległ śmiercią walecznych, z powrotem uwieńczył nim czoło. Inni znów powiadają, że nie wylał ani jednej łzy, ale powiedział: „Wiedziałem, że spłodziłem syna śmiertelnego”.
Diogenes Laertios
NOTA OD TŁUMACZA
Angielscy filolodzy greckie imiona oraz nazwy geograficzne czerpią z ich zlatynizowanych wersji, nieco je dostosowując do brzmienia własnego języka. My używamy tych samych nazw po spolszczeniu ich bezpośrednio z greki, co daje często rezultaty zgoła odmienne. Tłumacz korzystał z Mitów greckich Gravesa w przekładzie Henryka Krzeczkowskiego i z Dziejów Herodota w przekładzie Seweryna Hammera.
PRZEDMOWA
Zwój ten znajduje się w nie najlepszym stanie, zawiera też różnego rodzaju luki. „Latro” nie pisał, jak się zdaje, przez tydzień lub dłużej po wyruszeniu z Paktye. Mogła to spowodować tracka zima, choć bowiem papirus może przetrwać tysiące lat, zawilgocony ulega zniszczeniu. Jak wrażliwy jest to materiał, widać doskonale na przykładzie tego zwoju, którego środkowa część została poważnie uszkodzona. Przepadła znaczna część tekstu, prawdopodobnie zawierająca opis wpłynięcia „Europy” do Pireusu. Trzecia luka, spowodowana najprawdopodobniej ciężką depresją autora, następuje po opisie uroczystości wyzwolenia w Sparcie.
Sztuka jeździecka starożytnych nie cieszy się dobrą sławą wśród współczesnych znawców przedmiotu, niezdolnych wyobrazić sobie jeźdźca utrzymującego się w siodle mimo braku strzemion. Warto im poradzić, by zapoznali się z historią Indian z Wielkich Prerii, którzy jeździli konno na sposób jeźdźców starożytnych i podobnie jak tamci posługiwali się włóczniami, łukami i oszczepami. (Geronimo czy Koczis zaakceptowaliby z miejsca lekkie topory na długich trzonkach, których używała perska jazda). Moim zdaniem, Indianin strzelający ze springfielda 45-70 z grzbietu galopującego konia - a było to na porządku dziennym - dokonywał większej sztuki niż jeźdźcy starożytni.
Czytelnik powinien pamiętać, że starożytni Grecy nie podkuwali koni. Wałachy były rzadkością i nigdy nie używano ich na wojnie. Choć konie były, według naszych pojęć, niewielkie, brak strzemion utrudniał ich dosiadanie. (W istocie rzeczy, strzemiona mogły być pierwotnie urządzeniami pomagającymi podczas wsiadania na konia, stosowanymi od momentu, kiedy udało się wyhodować większe zwierzęta). Jeździec pomagał sobie włócznią lub parą oszczepów podczas wsiadania na grzbiet. Niektóre konie ćwiczono w wyciąganiu przednich nóg, co ułatwiało wsiadanie.
Jak dostatecznie jasno wynika z niniejszych uwag, nowożytni historycy są w błędzie, twierdząc, że opowieści o Amazonkach należy włożyć między legendy. Starożytni kronikarze szczegółowo opisują ich najazd na Grecję Środkową w czasach Tezeusza (ok. 1600 r. p.n.e.), a kurhany poległych przywódczyń Amazonek znaczą szlak ich przemarszu od Attyki po Trację. W każdym razie jest chyba oczywiste, że wśród koczowników zdecydowana na wszystko, ważąca 120 funtów kobieta, mogła być więcej warta jako wojownik niż o połowę od niej cięższy mężczyzna, gdyż potrafiła strzelać równie jak on skutecznie, a stanowiła daleko mniejsze obciążenie dla wierzchowca. Nie trzeba chyba przypominać, że historia zna liczne kobiety walczące orężem, w naszej epoce jest ich szczególnie dużo.
Pankration był starożytnym odpowiednikiem dzisiejszej wolnej amerykanki. Zakazane było jedynie gryzienie i wbijanie palców w oczy, walka zaś toczyła się, dopóki jeden z zawodników nie uznał się za pokonanego. Zainteresowanym należy się uwaga, że nie każdy, kto zadaje cios pięścią, jest pięściarzem. Dłonie pięściarzy obwiązywano rzemieniami.
Zwój ten jest szczególnie interesujący, ponieważ zawiera jedyny znany przykład prozy Pindara, największego po Homerze greckiego poety.
CZĘŚĆ I
ROZDZIAŁ I
Zaczynam od nowa
Na tym czystym zwoju, który znalazł w mieście czarny człowiek. Tego ranka Io pokazała mi swoje zapiski w starym zwoju i powiedziała, jak bardzo okazały się dla mnie przydatne. Przeczytałem tylko pierwszy i ostatni arkusz, lecz zamierzam przeczytać resztę przed zachodem słońca. Teraz jednak pragnę spisać to wszystko, o czym powinienem pamiętać.
Miejscowi wołają na mnie Latro, lecz wątpię, by tak brzmiało moje prawdziwe imię. Ów mąż w lwiej skórze nazywał mnie Lucjuszem, tak przynajmniej zapisałem w pierwszym zwoju. Napisałem też, że mam bardzo słabą pamięć, i chyba rzeczywiście tak jest. Kiedy usiłowałem sobie przypomnieć, co się zdarzyło wczoraj, udało mi się przy wołać jedynie niejasne wspomnienia, że dokądś szedłem, pracowałem i rozmawiałem z kimś. Jestem więc jak statek zagubiony we mgle, z którego obserwator dostrzega jakieś majaczące kształty - być może są to skały, może inne statki, a może wreszcie jest to czysta ułuda - i słyszy głosy, mogące być głosami ludzi, trytonów lub widm.
Z Io jest inaczej i chyba z czarnym człowiekiem także. Tak więc dowiedziałem się, że ten kraj to Chersonez Tracki, a zdobyte miasto zwie się Sestos. To tutaj mężowie z Myśli stoczyli bitwę z poddanymi Parsy, których wódz usiłował umknąć. Tak powiada Io, a kiedy wysunąłem zastrzeżenia, mówiąc, że miasto to jest zdolne wytrzymać długie oblężenie, wyjaśniła mi, że ludzie z Parsy i Hellenowie (jest to bowiem miasto Hellenów) głodowali, zamknięci w jego murach. Io jest już prawie kobietą. Ma ciemne, długie włosy.
Naczelnik miasta zebrał wojska pod jedną z głównych bram i umieścił w krytych wozach swoje żony i niewolnice (a miał ich wiele). Potem przemówił do żołnierzy i zapewnił, że poprowadzi ich przeciwko wojownikom z Myśli. Kiedy jednak otwarto wrota, on sam i jego ministrowie przedostali się skrycie w inną część murów i spuścili po linach na drugą stronę, mając nadzieję, że uda im się uciec, gdy bitwa rozgorzeje na dobre. Na nic to się nie zdało i kilku z nich przebywa tu w niewoli.
Podobnie jest ze mną, gdyż pewien mąż imieniem Hyperejdes nazywa mnie swoim niewolnikiem, tak samo jak czarnego człowieka. (Ma okrągłą i łysą głowę i sięga mi zaledwie do nosa, trzyma się prosto i mówi szybko).
To jeszcze nie wszystko, gdyż Io - która nazywa siebie moją niewolnicą, choć proponowałem jej tego ranka, że ją wyzwolę - mówi, że król Pauzaniasz z Powrozu również rości sobie do nas prawa. Przysłał nas tutaj, a setka jego Powroźników przybyła tuż przed bitwą. Kiedy jednak ich dowódca został ranny, odpłynęli do domu, gdyż nie w smak im było prowadzić oblężenie, które ponadto zapowiadało się na długie.
Jest zima. Wieje silny, chłodny wiatr i często pada deszcz, mieszkamy jednak w wygodnym domu, jednym z tych, które wcześniej zajmowali ludzie z Parsy. Pod moim łóżkiem stoją sandały, lecz nosimy trzewiki. Io powiada, że Hyperejdes kupił takie buty nam wszystkim, a sobie aż dwie pary, po tym jak miasto się poddało. Na Chersonezie ziemia jest bardzo urodzajna, a każda taka ziemia zamienia się w błoto po deszczu.
Poszedłem dziś rano na rynek. Obywatele Sestos są, jak mówiłem, Hellenami ze szczepu Eolów - ludu wiatrów. Pytali z niepokojem, czy zamierzamy zostać tu na zimę i wiele mi opowiadali o niebezpieczeństwach żeglugi do Hellady o tej porze roku; obawiają się chyba, że ludzie z Parsy bezzwłocznie spróbują ponownie zagarnąć tak żyzny kraj. Po powrocie spytałem Io, czy myśli, że zostaniemy. Odpowiedziała, że z pewnością odpłyniemy, i to wkrótce, ale możemy wrócić, jeśli ludzie z Parsy spróbują odebrać miasto.
Coś bardzo dziwnego wydarzyło się dziś wieczorem i choć jest już ciemno, chcę o tym napisać, zanim ponownie wyjdę. Hyperejdes pisze tu rozkazy i prowadzi rachunki, płonie więc ogień i daje jasne światło piękna lampa z czterema knotami.
Kiedy przyszedł, polerowałem jego nagolenniki. Kazał mi przypasać miecz, włożyć płaszcz i moje nowe patasos. Przeszliśmy szybkim krokiem przez miasto do cytadeli, w której są trzymani więźniowie. Wspięliśmy się po wielu stopniach do jakiejś komnaty w wieży, gdzie jedynymi więźniami byli jakiś mężczyzna i chłopiec. Przebywali tam jeszcze dwaj strażnicy, ale tych Hyperejdes odesłał. Gdy wyszli, usiadł i powiedział:
- Artayktesie, mój biedny przyjacielu, znalazłeś się w niełatwym położeniu.
Mąż z Parsy skinął głową. To solidnie zbudowany mężczyzna o chłodnych oczach. Wygląda na siłacza, chociaż ma prawie siwą brodę. Ujrzawszy go, zrozumiałem, czemu Hyperejdes chciał, abym mu towarzyszył.
- Wiesz, że zrobiłem dla ciebie wszystko, co mogłem - ciągnął Hyperejdes. - Chcę teraz, żebyś zrobił coś dla mnie. To nic wielkiego.
- Niewątpliwie - odparł Artayktes. - Co to za nic wielkiego? - Mówi on językiem Hellenów chyba jeszcze gorzej ode mnie.
- Kiedy twój pan wkraczał do naszego kraju, przeprawił się po moście z okrętów, czyż nie?
Artayktes skinął głową, podobnie uczynił chłopiec.
- S łyszałem, że powierzchnię mostu pokryto na całej długości ziemią - ciągnął z nutą niedowierzania w głosie Hyperejdes. - Niektórzy zapewniają nawet, że posadzono w tej ziemi drzewa.
-Tak było, sam to widziałem - odezwał się chłopiec. - Po bokach posadzono drzewka i krzewy, aby konie naszej jazdy nie płoszyły się na widok wody. Hyperejdes cicho gwizdnął.
- Zdumiewające! Naprawdę zdumiewające! Zazdroszczę ci, to musiał być wspaniały widok! - Odwrócił się w stronę Artayktesa. - Cóż za obiecujący młodzieniec. Jak ma na imię?
- Artembares - odpowiedział Artayktes. - Nosi to imię na cześć mojego dziadka, który był przyjacielem Cyrusa.
Hyperejdes uśmiechnął się szelmowsko.
- Czyż cały świat nie był w przyjaźni z Cyrusem? Zdobywcy zawsze mają mnóstwo przyjaciół.
Artayktes nie przejął się tymi słowami.
- Prawdę mówisz - powiedział - ale jednak nie cały świat siadywał z Cyrusem przy
winie.
Hyperejdes pokręcił ze smutkiem głową. - Przykro pomyśleć, że potomek Artembaresa został pozbawiony wina. W każdym razie nie przypuszczam, abyś je tu dostawał.
- Dostaję przeważnie wodę i owsiankę - przyznał Artayktes.
- Nie wiem, czy zdołam ocalić życie tobie i twojemu synowi - powiedział Hyperejdes. - Tutejsi obywatele domagają się twojej śmierci, a Ksantippos jak zwykle wydaje się faworyzować stronę, z którą akurat rozmawia. Dopóki jednak żyjesz, nie zabraknie ci wina, bo sam będę ci je przysyłał. Nie zabraknie ci również lepszego jedzenia. Musisz mi tylko odpowiedzieć na jedno małe pytanie.
Artayktes spojrzał na mnie, a potem spytał:
- Czemu mnie po prostu nie zaczniesz bić, póki nie powiem? Sądzę, że poradzilibyście sobie we dwóch.
- Nie zrobiłbym czegoś takiego - odpowiedział Hyperejdes. - Nie staremu znajomemu. Są jednak inni...
- Oczywiście. Muszę więc mieć na względzie swój honor, Hyperejdesie. Nie jestem ani tak nierozsądny, ani tak głupi, bym nie odgadł, że wysłał cię Ksantippos. O co pyta?
Hyperejdes wyszczerzył zęby, a potem znów spoważniał, zacierając ręce, jak gdyby był bliski sprzedania czegoś za dobrą cenę.
- Chciałbym wiedzieć, ja chciałbym to wiedzieć, Artayktesie, czy szlachetny Ojobazos był wśród tych, którzy spuścili się z tobą z muru.
Artayktes spojrzał na syna swymi surowymi oczyma tak szybko, że nie byłem pewny, czy rzeczywiście to zrobił.
- Nie sądzę, bym mógł mu zaszkodzić, jeśli ci przytaknę - powiedział - albowiem z pewnością uciekł już daleko.
Hyperejdes wstał uśmiechnięty.
- Dziękuję ci, przyjacielu. Możesz liczyć na wszystko, co ci obiecałem. Zrobię więcej, zrobię, co się da, żeby ci uratować życie. Latro, muszę tu teraz pomówić z pewnymi ludźmi. Chcę, żebyś wrócił do naszej kwatery i przyniósł Artayktesowi i jego synowi bukłak najprzedniejszego wina. Powiem strażnikom, by cię wpuścili, kiedy wrócisz. Przynieś też pochodnię, bo zanim wrócimy, będzie już ciemno.
Skinąłem głową i odryglowałem przed nim drzwi, zanim jednak przestąpił próg, odwrócił się, by zadać Artayktesowi jeszcze jedno pytanie.
- A gdzie właściwie chcieliście się przeprawić? W Ajgos Potamoj?
- Morze Helle było aż czarne od okrętów - powiedział Artayktes, kręcąc głową. -Być może przeprawilibyśmy się w Paktye albo gdzieś bardziej na północ. Czy mogę zapytać, czemu tak żywo interesujesz się losem mojego przyjaciela Ojobazosa?
Artayktes spóźnił się z tym pytaniem, gdyż Hyperejdes już wybiegł z celi. Pospieszyłem za nim, strzegący zaś Artayktesa żołnierze (czekali na murze, aż wyjdziemy), wrócili na swoje miejsce.
Opasujące Sestos mury nie wszędzie mają tę samą wysokość. Miejsce, w którym się znajdowaliśmy, było jednym z wyższych.
Sądzę, że mur wznosił się tam na wysokość co najmniej stu łokci. Roztaczał się stamtąd wspaniały widok na okolicę i na zniżające się słońce, przystanąłem więc na chwilę, aby popatrzeć. Dobrze wiem, że kto spogląda na słońce, może oślepnąć, patrzyłem zatem na ziemię i piękne, zabarwione słonecznymi promieniami chmury, lecz kiedy nadarzyła się okazja, zerknąłem kątem oka na samo słonce i ujrzałem czterokonny, złoty rydwan zamiast zwykłej ognistej kuli. Zrozumiałem wtedy, że widzę jakiegoś boga, podobnie jak - zgodnie z tym, co napisałem w starym zwoju - ujrzałem jakąś boginię tuż przed śmiercią męża, który nazywał mnie Lucjuszem. Przeraziłem się tak samo jak wtedy. Zbiegłem więc po schodach, a potem idąc ulicami Sestos (mrocznymi i wąskimi jak ulice wszystkich otoczonych murami miast), dotarłem do tego domu. Dopiero kiedy znalazłem bukłak wybornego wina i związałem garść szczap w pochodnię, pojąłem w pełni znaczenie tego, co zobaczyłem.
A zobaczyłem właśnie to: chociaż słońce dotykało prawie horyzontu, ciągnące je konie gnały w pełnym galopie. Wtedy wydało mi się to naturalne, ale gdy zastanowiłem się nad tym, uświadomiłem sobie, że żaden woźnica nie pozwoliłby koniom na galop, zbliżając się do celu. Jak miałby zatrzymać zaprzęg, nie ryzykując strzaskania rydwanu? W istocie, nawet jeśli do rydwanów zaprzęga się tylko po dwa konie, każdy żołnierz wie, że jeździec dosiadający wierzchowca jest zwrotniejszy i łatwiej mu się zatrzymać niż temu, kto powozi rydwanem. Jest zatem oczywiste, że słońce nie zatrzymuje się na zachodniej krawędzi świata, jak zawsze sądziłem, by pojawić się następnego dnia na wschodniej. Nie dzieje się z nim tak samo jak z gwiazdami stałymi, które znikają na zachodzie, by pojawić się na wschodzie. Słońce raczej przebiega pełnym pędem pod światem jak biegacz, który znika za budowlą i pojawia się na jej przeciwnym krańcu. Nie mogę się nadziwić przyczynie, dla której tak się dzieje. Czy żyjący pod światem potrzebują słońca tak samo jak my? Będę musiał to rozważyć bardziej szczegółowo, kiedy znajdę wolną chwilę.
Niełatwo mi przyszło zapisać te wszystkie myśli - przeważnie zaledwie w połowie ukształtowane, czasem dość głupie - które kłębiły mi się w głowie, gdy ponownie przemierzałem ulice i wspinałem się po schodach wieży. Strażnicy Artayktesa wpuścili mnie bez przeszkód, a jeden z nich przyniósł nawet krater, aby zmieszać wodę z winem, które przyniosłem. Kiedy byli zajęci, Artayktes odciągnął mnie na stronę i cicho powiedział:
- Latro, mógłbyś uspokoić swoje sumienie. Pomóż nam, a ci głupcy nawet nie zauważą, że podniosłeś na nich broń.
Jego słowa potwierdziły to, co już wcześniej wyczytałem w starym zwoju, mianowicie, że byłem kiedyś w służbie Wielkiego Króla z Parsy. Skinąłem głową i szepnąłem, że na pewno ich uwolnię, jeśli tylko zdołam.
Właśnie wtedy wszedł uśmiechnięty Hyperejdes, niosąc na sznurku sześć solonych sardeli. W wartowni stał żelazny kosz z żarzącym się węglem drzewnym, więc Hyperejdes poukładał ryby na węglu tak, by się nie spaliły.
- Po jednej dla każdego - powiedział. - Powinny być znakomite. O tej porze roku jest niewiele owoców, a w Sestos po tym oblężeniu w ogóle jest krucho z żywnością, ale kiedy już zjemy ryby, Latro postara się o kilka jabłek, jeśli macie ochotę. I o świeży chleb. Latro, mówiłeś, że widziałeś dzisiaj piekarnię?
Skinąłem głową i przypomniałem mu, że kupiłem już chleb na rynku.
- Ś wietnie! - wykrzyknął Hyperejdes. - Boję się, że będzie już zamknięta, ale pewnie uda ci się wywołać piekarza, jeśli załomoczesz do jego drzwi. - Mrugnął do Artayktesa. -Latro potrafi pierwszorzędnie łomotać, zapewniam cię, a kiedy chce, potrafi ryczeć niczym byk, wydając komendy. Gdyby...
W tej właśnie chwili wydarzyło się coś tak niezwykłego, że nie wiem wprost, czy o tym pisać, bo sam na pewno w to nie uwierzę, czytając ten zwój za kilka dni. Jedna z solonych ryb Hyperejdesa poruszyła się.
Musiał to zauważyć przede mną, gdyż zamilkł, wpatrzony w rybę, ja zaś pomyślałem po prostu, że osunął się jeden z kawałków węgla. W chwilę potem ujrzałem, że ryba wywija ogonem, jak gdyby została dopiero co złowiona i wyrzucona na brzeg rzeki. Po chwili cała szóstka rzucała się na węgłach, jakby przypalano je żywcem.
Trzeba oddać sprawiedliwość strażnikom, którzy nie uciekli; gdyby to zrobili, chyba poszedłbym w ich ślady. Co do Hyperejdesa, twarz mu zbielała i odskoczył od kosza z żarem jak od wściekłego psa. Syn Artayktesa zląkł się jak wszyscy pozostali, ale sam Artayktes podszedł spokojnie do Hyperejdesa i położył mu rękę na ramieniu, mówiąc:
- Ten dziw nie ma nic wspólnego z tobą, przyjacielu, lecz to mnie daje znak Protesilaos z Elajos, że nawet martwy i zabalsamowany jak ta suszona ryba, ma siłę daną mu przez bogów, by ukarać swego krzywdziciela.
Hyperejdes przełknął ślinę i wyjąkał:
- Tak... to jest... to jeden z powodów, dla których nastają na twoje życie... twoje i twego syna. Mówią, że zrabowałeś skarby z jego grobowca i... i... zaorałeś jego poświęconą ziemię.
Artayktes skinął głową i rzucił okiem na ryby; przestały już podskakiwać, on jednak drżał, jakby pod wpływem chłodu.
- Wysłuchaj mnie, Hyperejdesie, i obiecaj, że powtórzysz moje słowa Ksantipposowi. Chcę nałożyć na siebie grzywnę w wysokości stu talentów na odbudowę grobowca Protesilaosa. - Artayktes zawahał się, jak gdyby czekał na jakiś nowy znak, nic się jednak nie działo. - A ponadto ofiaruję żołnierzom z Myśli dwieście talentów za mojego syna i za mnie. Te pieniądze są w Suzie, możecie jednak zatrzymać mojego syna jako zakładnika, dopóki nie zostaną zapłacone, a zostaną zapłacone, przysięgam na Ahura-Mazdę, boga nad bogami - w całości i w złocie.
Oczy Hyperejdesa wyszły z orbit, gdy usłyszał o takiej sumie. Wiadomo, że ludzie z Parsy są bogaci ponad wszelkie wyobrażenie, lecz chyba nikomu nie postało w głowie, że ktoś, oprócz Wielkiego Króla, może dysponować takim bogactwem, o jakim wspomniał
Artayktes.
- Powiem mu. Powiem... rano... nie, dziś wieczorem. Gdyby...
- Dobrze. Zrób to. - Artayktes uścisnął ramię Hyperejdesa i odszedł. Hyperejdes rzucił okiem na strażników.
- Muszę mu jednak opowiedzieć o wszystkim, Latro. Nie wyobrażam sobie, by smakowały wam te ryby. Mnie na pewno nie. Chyba czas wracać do domu.
Wrócę teraz do cytadeli. Może da się coś zrobić, by pomóc Artayktesowi i Artembaresowi.
ROZDZIAŁ II
Artayktes ma umrzeć!
Wołanie herolda wyrwało mnie rano z łóżka. Wciągałem buty, kiedy Hyperejdes zakołatał do drzwi pokoju, który dzielę z Io.
- Latro! - zawołał. - Nie śpisz?!
Io usiadła i spytała, co się dzieje. Powiedziałem jej, że Artayktes ma zostać rano stracony.
- Czy pamiętasz, kto to jest?
- Tak. Wiem, że rozmawiałem z nim wieczorem, zanim wróciliśmy tu z Hyperejdesem.
Hyperejdes otworzył drzwi.
- Aha, wstałeś. Czy chcesz pójść ze mną i przyjrzeć się egzekucji? Spytałem, kto jeszcze ma umrzeć oprócz Artayktesa.
- Jego syn, niestety - rzekł Hyperejdes, kręcąc ze smutkiem głową. - Czy pamiętasz chłopaka Artayktesa?
Wytężyłem pamięć i rzekłem:
-Przypominam sobie, że widziałem wieczorem jakiegoś chłopca. Tak, był nieco starszy od Io.
Hyperejdes wskazał na nią palcem.
- Ty tu zostajesz, młoda kobieto! Zrozumiałaś? Masz tu co robić, a to nie będzie widok odpowiedni dla dziewczyny.
Wyszedłem za nim na ulicę, gdzie czekał już na nas czarny człowiek, i poszliśmy we trzech na piaszczysty cypel, na którym kończył się kiedyś most Wielkiego Króla. Tam właśnie miał umrzeć Artayktes, o czym wciąż krzyczało pół tuzina heroldów (a połowa mieszkańców Sestos zawiadamiała o tym drugą połowę). Dzień był ponury. Wiatr pędził szare chmury nad morzem Helle od strony Pierwszego Morza na północy.
- Ta pogoda przypomina mi - mruknął Hyperejdes - że będziemy wszyscy potrzebowali nowych płaszczy, zanim stąd odpłyniemy, a zwłaszcza ty, Latro. Ten twój łachman nie nadaje się nawet dla żebraka.
Czarny człowiek dotknął ramienia Hyperejdesa, spoglądając pytająco.
- Czy i ty? Tak. Oczywiście, tak właśnie mówiłem. Cztery, na wszystkich z małą Io włącznie.
Czarny człowiek pokręcił głową i powtórzył swój gest.
- Aha! Chcesz się dowiedzieć czegoś o naszej podróży. Właśnie miałem o tym powiedzieć. Stańmy gdzieś, skąd widać, co się dzieje, i tam wszystko wytłumaczę.
Tymczasem mieszkańcy Sestos pchali się tłumnie naprzód, a żołnierze Ksantipposa odpychali ich drzewcami włóczni. Na szczęście kilku rozpoznało Hyperejdesa i mogliśmy bez większego kłopotu zająć miejsce z przodu. Nie było tam jeszcze nic do oglądania oprócz kilku kopiących dół ludzi. Robili to najwyraźniej po to, by wkopać pal, który z sobą przynieśli.
- Nie ma tu Ksantipposa - zauważył Hyperejdes. - Upłynie jeszcze trochę czasu, zanim zaczną.
Spytałem, kim jest Ksantippos, on zaś odpowiedział:
- To nasz strateg. Wszyscy ci żołnierze słuchają jego rozkazów. Nie pamiętasz, że Artayktes wspominał o nim wieczorem?
Przyznałem, że nie pamiętam. Imię „Artayktes” wydawało mi się znajome, nic dziwnego zresztą, skoro wykrzykiwali je heroldowie, kiedy przyszliśmy. Potem sobie przypomniałem, jak mówiłem Io, że rozmawiałem wieczorem z kimś o tym imieniu.
Hyperejdes spojrzał na mnie z namysłem.
- Nie pamiętasz tych ryb? Pokręciłem przecząco głową.
- To były sardele. Czy wiesz, co to są sardele, Latro? Skinąłem głową i czarny człowiek także.
- Nieduże, srebrzyste ryby, raczej mięsiste - powiedziałem. - Uważa sieje za przysmak.
- Zgadza się.
Z tłumu krzyczano: „Przyprowadzić go” i „Gdzie on jest?!” Hyperejdes musiał więc podnieść głos, aby być słyszany:
- Sardele są jednak tłustymi rybami nawet po posoleniu. Wiem, że obaj jesteście rozsądni. Zadam wam pytanie. To dość ważne pytanie, chcę więc, byście się nad nim dobrze zastanowili.
Obaj znów skinęliśmy głowami. Hyperejdes nabrał tchu i powiedział:
- A gdyby rzucić kilka suszonych solonych sardeli na porządnie rozgrzany kosz z żarzącym się węglem drzewnym, to czy nie uważacie, że nagłe wytopienie się tłuszczu mogłoby wywołać ruchy ryb? Może to kapiący z nich na węgle olej pryskał gwałtownie i je podrzucał?
Skinąłem głową, a czarny człowiek wzruszył ramionami.
- Aha. Mamy więc z Latro wspólne zdanie, a Latro tam był i widział ryby, jeśli nawet tego nie pamięta.
Zaraz potem z tłumu podniósł się ryk.
Czarny człowiek wskazał coś podbródkiem, a Hyperejdes wykrzyknął:
- Spójrzcie! Oto idą jak kozły na rzeź, a każdy jest wart okrągłe sto talentów! - Kręcił głową z twarzą szczerze zasmuconą.
Ów mężczyzna musiał mieć około pięćdziesiątki, był silnie zbudowany, średniego wzrostu, z brodą koloru żelaza. Po stroju od razu można było poznać, że jest Medem. Jego syn musiał mieć ze czternaście lat; twarz miał jeszcze dziecięcą, jak wszyscy chłopcy w tym wieku, i piękne, czarne oczy. Ręce mężczyzny były związane w przegubach.
Towarzyszył im wysoki i szczupły mąż w zbroi, ale bez tarczy i włóczni. Nie zauważyłem, by dał jakiś znak, jednak heroldowie krzyknęli:
- Uciszcie się! Uciszcie się wszyscy! Mówi Ksantippos, szlachetny strateg z Myśli. Ksantippos wystąpił naprzód, gdy tłum się nieco uciszył.
- Mieszkańcy Sestos! - zaczął. - Eolowie, Hellenowie! - mówił głosem człowieka nawykłego do rozkazywania. - Słuchajcie mnie! Nie przychodzę tu w imieniu Hellady!
To wywołało tak wielkie zdziwienie, że tłum ucichł. Słychać było krzyki ptaków nad morzem Helle.
- Chciałbym mówić w jej imieniu - ciągnął Ksantippos - chciałbym dożyć czasów, gdy bracia przestaną z sobą walczyć.
Podniosły się wiwaty. Gdy ucichły, Hyperejdes wyszczerzył do mnie zęby i powiedział:
- Mają nadzieję, że zapomnimy, iż nie tak dawno walczyli przeciwko nam.
- Mówię jednak - i jestem z tego dumny - w imieniu Zgromadzenia Myśli. Moje miasto przywróciło wam to, co jest największym błogosławieństwem ludów: wolność!
Ponownie podniosły się wiwaty.
- Liczymy jedynie na waszą wdzięczność! Rozległy się dziękczynne okrzyki.
- Powiedziałem, że nie przemawiam w imieniu Hellenów. Któż może wiedzieć, co zrobi Wieżowe Wzgórze? Nie ja! Któż zna zamiary dzikusów z Krainy Niedźwiedzi? Nie ja, o mieszkańcy Sestos, i nie wy. Nieliczni Powroźnicy, którzy tu byli, wsiedli, jak wiecie, na statek, zanim wasze miasto zostało wyzwolone. Co do Wzgórza, któż nie słyszał, jak zajadle uderzały ich włócznie, wspierając włócznie barbarzyńców?
W tłumie podniósł się pomruk gniewu. Hyperejdes szepnął:
- Uderz jeszcze raz, Ksantipposie. Jeszcze dyszą.
- Wielu moich walecznych przyjaciół - i waszych także, pamiętajcie - spoczywa w wielkiej mogile pod Gliną. Nie powaliły ich strzały barbarzyńców, lecz konnica Asopodora ze Wzgórza.
Nad tłumem wzniósł się cichy jęk, jakby tysiąc kobiet jednocześnie poczuło pierwsze bóle porodowe. Przyszło mi na myśl, że może po latach ludzie powiedzą, iż coś nowego narodziło się tutaj, na tym wąskim palcu Zachodu wymierzonym we Wschód, w morze Helle.
- Moje miasto ma jednak jeszcze wielu synów, mężów równie walecznych, i kiedy tylko będziecie ich potrzebować, pospieszą natychmiast!
Burzliwa owacja!
- Mamy oto sprawę do załatwienia. Stoimy tu, wy i ja, jako słudzy bogów. Nie muszę wam przypominać zbrodni tego oto Artayktesa. Znacie je lepiej ode mnie. Wielu doradzało mi, by pozwolić mu wrócić do kraju po zapłaceniu wielkiego okupu.
Wydało mi się, że Ksantippos spojrzał na Hyperejdesa, ten jednak zdawał się tego nie zauważać.
- Odrzuciłem tę radę.
Tłum krzyknął na znak aprobaty.
- Zanim jednak Artayktesowi zostanie wymierzona sprawiedliwość, postąpmy tak, jak przystało na ludzi wolnych - zagłosujmy. W moim mieście, gdzie wytwarza się wiele dzbanów i naczyń domowych, oddajemy głosy na skorupkach rozbitych garnków. Obywatele wypisują na nich inicjały tych, których popierają. W Sestos, jak mi mówiono, macie zwyczaj głosować kamieniami - białe znaczą „tak”, czarne zaś „nie”. Dziś także zagłosujcie kamieniami. Chłopiec, którego tu widzicie, jest synem tego bluźniercy.
Rozległ się pomruk gniewu, a jakiś stojący na lewo ode mnie człowiek potrząsnął pięścią.
- Jedynie wy z Sestos postanowicie, czy ma on żyć, czy umrzeć. Jeśli chcecie, aby żył, odstąpcie i pozwólcie mu uciec. Jeśli natomiast waszą wolą jest, by umarł, powstrzymajcie go i obrzućcie kamieniami. Wybór należy do was!
Ksantippos skinął na żołnierzy stojących przy Artayktesie i jego synu. Wtedy jeden z nich szepnął chłopcu coś do ucha, a potem klepnął go po karku. Ksantippos przypuszczał, że chłopiec rzuci się naprzód, by utorować sobie przez tłum drogę na wolność, on jednak pobiegł po zwężającym się pasie piasku i iłu ku morzu. Sądzę, że miał zamiar popłynąć po dotarciu na brzeg.
Nie dotarł tam. Posypały się kamienie i przynajmniej dwudziestu ludzi popędziło za nim, omijając żołnierzy.
Zobaczyłem, jak pada ugodzony za uchem kamieniem wielkości pięści. Podniósł się i zrobił kilka chwiejnych kroków, zanim spadło na niego pół setki kamieni. Mam nadzieję, że umarł szybko, nie potrafię jednak powiedzieć, kiedy zakończył życie; na pewno wielu długo kamienowało jego martwe ciało.
Jego ojca, kiedy już zobaczył śmierć syna, ułożono na wznak na belce i przybito do niej, wbijając gwoździe w nadgarstki i kostki u nóg. Kiedy to zrobiono, ustawiono belkę pionowo w wykopanym dole i umocowano piaskiem i kamieniami. Kilka kobiet rzuciło w niego kamieniami, ale żołnierze kazali im przestać, obawiając się, że mogą ugodzić któregoś z pięciu strzegących Artayktesa żołnierzy.
- Chodźmy! - powiedział Hyperejdes. - Nic się już nie wydarzy, a ja muszę dopilnować wielu rzeczy. Latro, chcę, żebyś nam kupił te płaszcze, o których była mowa. Czy sobie z tym poradzisz, jeśli dam ci pieniądze?
Powiedziałem, że dam sobie radę, jeśli w mieście są jakieś płaszcze na sprzedaż.
- Muszą być, jestem tego pewny. Idźcie razem i weźcie też Io, żeby każde z was mogło przymierzyć swój płaszcz. Nie kupuj takich, które rzucają się w oczy, pojmujesz, bo sprawiają same kłopoty. Dla mnie jednak kup jakiś kolorowy. Nie czerwony, bo takie noszą Powroźnicy, chociaż nikt mnie nie pomyli z Powroźnikiem, i nie żółty, bo to nietrwały kolor. Może być niebieski albo zielony, kosztowny z wyglądu, jeśli znajdziesz coś takiego na mój wzrost.
Hyperejdes jest niższy o p...
marc144