Jerzy Czajewski
Spisy właścicieli ziemskich litewsko-białoruskich gubernii Rosji w drugiej połowie XIX wieku
( rosyjskie publikacje statystyczne i kartograficzne )
Artykuł ten ma być w zamiarze autora pomocą w wykorzystaniu drukowanych rosyjskich oficjalnych danych statystycznych dotyczących własności ziemskiej , na tym obszarze w większości polskiej i jej lokalizacji na terenie większej części byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego ( WKL) i Inflant Polskich - il. 1, 2, 3 .
Obszar tego dawnego członu Rzeczypospolitej Obojga Narodów znalazł się w wyniku rozbiorów całkowicie w granicach Rosji. Niewielka jego część znalazła się na terenie Królestwa Polskiego ( Priwislinskij Kraj ) t.j gubernii suwalskiej i skrawki w guberni siedleckiej i lubelskiej .Sześć guberni Cesarstwa : grodzieńską, kowieńską, mińską, mohylowską , wileńską i witebską nazywano w oficjalnej nomenklaturze ,,krajem północno-zachodnim" , zaś wraz z trzema guberniami ukraińskimi będącymi kiedyś częścią Korony, łacznie ten obszar zwano ,,guberniami zachodnimi" - il.4. W polskiej ówczesnej świadomości były to tzw. ,,ziemie zabrane" .W skład guberni witebskiej wchodziły również dawne Inflanty Polskie - il. 5 , które nie były integralną częścią WKL
il.1
il. 2
Na omawianym obszarze ludność pochodzenia polskiego stanowiła niewielką ( może za wyjątkiem guberni wileńskiej i grodzieńskiej gdzie stanowili prawie 1/3 mieszkańców ) mniejszość około 7 - 8 % całej ludności liczącej około 8,838 mln. mieszkańców w 1885 roku. . Jako własciciele ziemscy pochodzenia polskiego , głównie szlacheckiego przeważali wyrażnie nad Rosjanami, Białorusinami, Łotyszami czy Litwinami (etnicznymi) areałem i znaczeniem gospodarczym.
il. 3
il. 4
I. Spisy właścicieli ziemskich
We wszystkich guberniach rosyjskich w drugiej połowie XIX wieku działały gubernialne Komitety Statystyczne. Zajmowały się one m.in. wydawaniem tzw. ,,Pamjatnych Kniżok", różnych spisów, Kalendarzy, czasopism w rodzaju ,,Gubiernskije Wiedomosti", publikacji popularno-naukowych o historii guberni, spisów wylegitymowanej szlachty itp.Omawiane poniżej spisy będące wytworem pracy tych Komitetów stanowią pierwszą część artykułu.
Autorowi udało się dotrzeć do większości spisów gubernialnych za wyjątkiem guberni wileńskiej, ale ostatnio doszły mnie sygnały z Petersburga że są jakieś kalendarze tej guberni ze spisami właścicieli.
il. 5.
Omawianie spisów rozpocznę od guberni które z grubsza stanowiły obszar pierwszego rozbioru rosyjskiego w 1772 roku t.j. guberni mohylowskiej i witebskiej :
1.Alfavitnyj poujezdnyj spisok zemlevladelcam Vitebskoj gubiernii kromie krestjan który ukazal się w : Pamjatnaja Knizka Vitebskoj Gubiernii na 1878 god, Vitebsk 1878; ss. 260 - 367. - il. 6
Tekst w formie tabeli przedstawia alfabetycznie nazwiskami właścicieli pochodzenia niechłopskiego w obrębie poszczególnych powiatów ( ujezd ) guberni witebskiej ( 45 167 km.kw. ) t.j: witebskiego, wieliskiego ( Wieliż), Horodeckiego (Horodok ) , dyneburskiego (Dyneburg), drysieńskiego ( Dryssa ), lepelskiego ( Lepel ), lucyńskiego, newelskiego, połockiego, rzeżyckiego i siebieskiego ( Siebież ).W skład tej guberni wchodziły w całości Inflanty Polskie (powiaty dyneburski, lucyński i rzeżycki )
W tabeli od lewej do prawej są kolejno podane: Nazwisko, imię i imie ojca (ros."otczestwo"), wyznanie ( rz-katolik, prawosławny, luteranin, Żyd, staroobrzędowiec ), nazwa własności, areał w dziesięcinach ( 1 dziesięcina skarbowa = ok. 1,095 ha )
2.Alfawitnyj poujezdnyj spisok zemlevladelcam Vitebskoj gubiernii iz kriestjan który ukazał się w zródle j.w. ss. 369 - 393.
il. 6
Układ tekstu identyczny jak w pozycji 1. Wymienieni są tu właściciele pochodzenia chłopskiego, wśród nich sporo katolików prawdopodobnie drobnej szlachty zagrodowej która niewylegitymowała się ze szlachectwa i została przypisana do tzw. ,,odnodworcow"
Spis obejmuje łącznie 3 372 posiadaczy w tym 1 930 katolików.Areał ziemi katolików wynosił 52 % całości ziemi uprawnej guberni, Najwięcej ziemi katolicy t.j. głównie Polacy posiadali w powiecie lepelskim - 84 %, gdzie również przeważali ilościowo 456 na ogółem 523 właścicieli.
3.Alfavitnyj spisok zemlevladelcam po ujesdam za 1882 god, vieroispovedanije vladielca , nazvanije imienija, kolicestvo zemli po ugodam, pravo vladenija, kiem upravljajetsja imienije, obrocnyja statii i dohod s nih. - il. 7 Ukazał się w : Demboveckij A.I.,Opyt opisanija Mogilevskoj gubiernii v Istoricheskom ... T.3 , Mogilev na Dnjepru 1882-1884 ss. 45 - 259
il. 7
Układ tekstu podobny jak w poz 1 i 2 rozszerzony o rodzaj ziemi ( nieużytki, las ) , prawo władania - zakup czy spadkobranie i od kiedy to prawo działa oraz kto zajmuje się gospodarstwem - właściciel, dzierżawca, i dodatkowe dochody gospodarstwa - młyn etc. Nazwiska ułożone alfabetycznie w obrębie powiatów guberni mohylowskiej ( 48 046 km.kw.) t.j. : bychowskiego, homelskiego, horeckiego ( Horki ), klimowieckiego, mohylowskiego, mścisławskiego, orszańskiego, rohaczewskiego,sienneńskiego (Sienno) ,czauskiego ( Czausy )i czerykowskiego.Spis obejmuje łącznie 2 604 właścicieli.
4.Alfavitnyj spisok zemlevladelcev Kovenskoj gubierni po 1-go sentjabrja 1881 goda. Kovno 1882. ss.386 - il. 8
il. 8
Układ alfabetyczny w obrębie całej guberni kowieńskiej ( 40 640 km.kw - podzielonej na 7 powiatów : kowieński, wiłkomirski, nowoaleksandrowski, poniewieski, rosieński, telszewski i szawelski) tabelarycznie od lewej do prawej:poz. :. imie, nazwisko, imię ojca, wyznanie, poch.społ.właściciela (szlachcic, mieszczanin, chłop ), nazwa własnosci, umiejscowienie Ľvolost' ), prawo władania i od kiedy (kupno, spadek etc.), areał ( użytki, nieużytki, lasy ), dodatkowe użytki np.młyn i dochody z nich, kto zajmuje się gospodarstwem Ľmiejsce zamieszkania właściciela
W spisie figuruje łącznie 7 246 właścicieli z tego katolików 6 447 t.j. 89% ogółu, z tym że najprawdopodobniej większość
katolików stanowili etniczni Litwini.Pozostali to głównie prawosławni i luteranie.Najwięcej Polaków było w powiecie kowieńskim i w środkowym pasie guberni w okolicach Rosień, Kelm, Szydłowa, Poszawsza i Cytowian ).
5.Spisok zemlevladelcev Minskoj gubiernii, Minsk 1889, ss.418 - il. 9
mapownik