Oświęcim hitlerowski obóz masowej zagłody
Wydanie drugie rozszerzone
Wydawnictwo interpress Warszawa • 1981
Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze określil hitlerowskie obozy koncentracyjne jako jeden z najbardziej haniebnych środków terroru w stosunku do ludności krajów okupowanych, a zbrodnie w nich popełnione - jako zbrodnie przeciwko ludzkości.
W aparacie rządowym III Rzeszy obozy koncentracyjne byly głównym narzędziem realizacji hitlerowskiej polityki terroru, eksploatacji sily roboczej oraz fizycznego wyniszczenia podbitych narodów, glównie słowiań-skich, a wśród nich przede wszystkim narodu polskiego i narodów ZSRR, oraz Żydów i osób uznanych wedlug ustaw norymberskich z 1935 roku za Żydów.
W hitlerowskich planach przyszlego „urządzenia” Europy po zwycięskim zakończeniu wojny naród polski mial być pierwszym, który należało usunąć z ziem przeznaczonych do zniemczenia i wcielenia do „Wielkiej Rzeszy”. Zbrodnie dokonane na narodzie polskim w latach 1939-1945 stanowiły wstęp do realizacji programu zagłady narodów Europy wschodniej, zawartego w „Generalnym Planie Wschód” (Generalplan Ost), opracowanego w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA).
Ukazanie prawdy o Konzentrationslager Auschwitz, największym ze wszystkich obozów koncentracyjnych i zagłady, jakie na gigantyczną skalę stworzył system hitlerowskich rządów, należy zaliczyć do szczególnie ważkich przedsięwzięć o charakterze nie tylko ściśle naukowym, ale także znacznie szerszym - ogólnoludzkim. Przedstawienie choćby w najbardziej zwięźlej i syntetycznej formie wszystkich czynników, które zlożyly się na istnienie prawie przez pięć lat tego ośrodka zagłady i cmentarza około 4 milionów ludzi, jest wypelnieniem elementarnego obowiązku literatury historycznej oraz nakazem natury moralnej, stanowiącym zarazem przestrogę przed każdą zbrodniczą ideologią.
Założony w maju 1940 roku na przedmieściach miasta Oświęcimia, które po włączeniu do obszaru III Rzeszy otrzymało nazwę Auschwitz, obóz koncentracyjny mial początkowo służyć jako instrument terroru
a następnie eksterminacji setek tysięcy polskich patriotów. Stopniowo jednak, w miarę postępującej rozbudowy, przybierał on charakter ogromnego międzynarodowego „kombinatu śmierci”, w którym gotowano masową zagląda ludności pochodzącej ze wszystkich krajów okupowanych przez Niemcy hitlerowskie. Od marca 1942 roku do końca istnienia obozu osadzano w nim zarówno Polaków, jak i Amerykanów, Anglików, Austriaków, Belgów, Bulgarów, Chorwatów, Cyganów, Czechów, Francuzów Greków, Holendrów, Hiszpanów, Litwinów, Łotyszów, Niemców, Norwegów, Rosjan, Serbów, Slowaków, Sloweńców, Szwajcarów, Turków, Węgrów, Wlochów i Żydów.
Wśród więźniów różnych narodowości największą grupę stanowili zawsze Polacy oraz obywatele polscy pochodzenia żydowskiego, następnie obywatele ZSRR, Jugoslowianie i Francuzi. Szczególnie liczni - oprócz Żydów polskich - byli Żydzi węgierscy, czescy i slowaccy, niemieccy, greccy i holenderscy.
W obozie umieszczano mężczyzn i kobiety, doroslych, dzieci, mlodzież i starców. Osoby różnych przekonań politycznych, zawodów i wyznań. Większość z nich stanowili ludzie, którzy nie mieli nic wspólnego z jakąkolwiek dzialalnością polityczną. Zostali oni przywiezieni do obozu tylko z powodu swej przynależności narodowej lub rasowej.
W marcu 1942 roku, okolo 3 km od obozu macierzystego (Stammlager), zwanego KL Auschwitz I, powstal wielki obóz w Brzezince nazwany KL Auschwitz II - Birkenau, po czym rozbudowano Aussenlager - Auschwitz III, do którego należal KL Monowitz i okolo 40 obozów filialnych, położonych glównie na terenie Górnego Śląska. Szczególną rolę w calym tym obozie-gigancie odgrywala Brzezinka, gdzie obok obozu koncentracyjnego, przeznaczonego do stopniowej zaglady umieszczanych tu mężczyzn i kobiet, zlokalizowano od wiosny 1942 roku obóz natychmiastowej zaglady. W specjalnych komorach masowo uśmiercano ludzi gazem, zakopując zwloki w dolach, a w późniejszym okresie paląc je w krematoriach lub na stosach. O rozmiarach tej akcji eksterminacyjnej świadczyć może fakt, że liczba mordowanych i następnie spalanych osiągala w lecie 1944 roku, t j. w okresie najliczniejszego naplywu transportów, okolo 20 000 osób na dobę. Łączna liczba ofiar zagazowanych w KL Birkenau sięga 3,5 miliona osób.
Oprócz więźniów, którzy zostali ujęci w ewidencji obozowej i wprost z rampy kolejowej pędzeni byli do komór gazowych, przez obóz koncentracyjny w Oświęcimiu przeszlo ponad 400 000 osób zarejestrowanych i oznaczonych numerami. Z liczby tej zginęło okolo 340 000 osób, które zmarly z powodu chorób, glodu, nieludzkiego traktowania, nadmiernej, całkowicie wyniszczającej sily ludzkie pracy, a także w wyniku egzekucji masowych i indywidualnych, przeprowadzonych doraźnie.
.Aliści mógl pomieścić okolo ćwierć miliona więźniów mających stanowić silę roboczą dla różni go rodzaju przedsiębiorstw kierowanych przez SS i niemieckie koncerny przemysłowe. Do obozu - podobnie zresztą jak do wszystkich ośrodków zaglady - ciągle napływały ogromne transporty więźniów, których kierowało Gestapo, dokonywując masowych obław na ulicach miast, przeprowadzając aresztowania w domach lub wysiedlając ludność z określonych dzielnic mieszkaniowych i całych rejonów kraju. Zasadniczym i ostatecznym celem wszystkich hitlerowskich obozów koncentracyjnych było spowodowanie śmierci osadzonych w nich więźniów po uprzednim całkowitym wyeksploatowaniu ich jako sily roboczej. Nieslychanie ciężkie warunki bytowe, głód, choroby, nieludzkie traktowanie, oraz przekraczająca możliwości ludzkie praca doprowadzały do skrajnego wyczerpania fizycznego i psychicznego, wynikiem czego była nieuchronna śmierć.
Przy obozowym wyżywieniu większość więźniów mogła przeżyć w obozie - w zależności od rodzaju wykonywanej pracy - od 3 do 6 miesięcy.
Gdyby w obozie oświęcimskim nawet nie torturowano więźniów, nie przeprowadzano egzekucji i nie mordowano masowo, gdyby nie zmuszano do wyniszczającej pracy fizycznej, to już same tylko warunki mieszkalne i żywnościowe byłyby wystarczającą przyczyną olbrzymiej śmiertelności, która w KL Auschwitz była znacznie wyższa niż w innych hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Stwierdził to nawet w swych wspomnieniach b. komendant obozu Rudolf Hoss.
Obóz oświęcimski dostarczaj tysiące robotników do niewolniczej pracy. Gdy więźniowie wracali wieczorem z pracy, zmęczeni nieludzko, zmaltretowani, często okrwawieni, nieśli na plecach lub ciągnęli na wózkach swych towarzyszy, którzy padli ze zmęczenia lub zostali na miejscu rozstrzelani przez SS-manów. Była to procesja cieni i trupów, której musiala przy-gryiuać orkiestra obozowa, złożona z więźniów. Zwłoki pomordowanych układano na placu apelowym, ponieważ władzom obozowym chodziło przede wszystkim o to, aby liczba więźniów bezpośrednio po powrocie do obozu zgadzała się ze stanem ewidencji. Zarządzenia komendy obozu wyraźnie zachęcały i premiowały mordowanie więźniów.
Warunki pracy więźniów zatrudnionych w przedsiębiorstwach niemieckich poza terenem obozu, stworzone przez dyrekcje tych przedsiębiorstw, były z reguly tak samo ciężkie jak w obozie koncentracyjnym. Słabych, niedożywionych, niezdatnych do pracy więźniów selekcjonowano przeznaczając do komór gazowych, a na ich miejsce dostarczano nowe kontyngenty. W ten sposób stale uzupełniano liczbę robotników ustaloną w kontrakcie między SS a danym przedsiębiorstwem.
Glód, skrajnie wyczerpująca praca i antysanitarne warunki higieniczne
A,K{ice ±\iKimt:c nmerowsKicn. LJZIS aoorze rozumiemy, że haslo to naklada na wszystkich ludzi dobrej woli obowiązek walki o zapewnienie pokojowego współżycia między narodami. Przypominanie zbrodni dokonywanych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych nie tylko nie przeszkadza sprawie normalizacji stosunków międzynarodowych, lecz przeciwnie, właściwie pojęta normalizacja tych stosunków nie jest możliwa bez przebudowy świadomości, bez wyciągnięcia wniosków z przeszłości, bez pelne-go uświadomienia sobie i oceny konsekwencji zbrodniczej ideologii hitleryzmu. To stanowisko nie koliduje również z koniecznością ścigania i karania tych zbrodniarzy hitlerowskich, którzy dotąd uniknęli sądu i kary. Obowiązkiem moralnym wobec wszystkich tych, którzy zginęli bestialsko zamordowani, obowiązkiem wypływającym z poczucia sprawiedliwości, głęboko zakorzenionego w każdym uczciwym człowieku, jest poznanie tragicznych losów nieprzeliczonych ofiar hitleryzmu i utrwalanie pamięci o nich.
Konzentrationsbger Auschwitz
zarys historyczny
1. GENEZA OBOZU
Projekt założenia w Oświęcimiu obozu koncentracyjnego powstał w Urzędzie Wyższego Dowódcy SS i Policji we Wrocławiu (der Hohere SS-und Polizeijuhrer Siidost), na czele którego stał SS-Gruppenjuhrer Erich von dem Bach-Zelewski. Podległy mu inspektor policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Inspekteur der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes - Sipo u. SD) SS-Oberfiihrer Arpad Wigand wystąpił z takim projektem w końcu 1939 roku, naglony raportami o przepełnieniu więzień na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, co utrudniało policji bezpieczeństwa działalność terrorystyczno-represyjną wśród polskiej ludności. SS-Oberfiihrer Wigand w swej motywacji podkreślił, że na Śląsku i w Generalnej Guberni wzmaga się ruch oporu, wobec czego muszą nastąpić masowe aresztowania, a istniejące obozy koncentracyjne nie wystarczą na osadzenie w nich wszystkich zatrzymanych.
Wigand wskazał Oświęcim jako miejsce nadające się pod przyszły obóz koncentracyjny. Uważał, że w istniejących tam koszarach będzie można zaraz osadzić więźniów. Koszary położone poza obszarem zwartej zabudowy miasta, w rozwidleniu rzek Wisły i Soły, w dzielnicy zwanej Zasolę, umożliwiały ewentualną rozbudowę obozu w przyszłości oraz odizolowanie go od świata zewnętrznego. Dalszy argument stanowiło dogodne połączenie kolejowe Oświęcimia ze Śląskiem, Generalną Gubernią, z Czechosłowacją i Austrią.
W pierwszych dniach stycznia 1940 roku inspektor obozów koncentra-cyjnych SS-Oberfiihrer Richard Gliicks skierował do Oświęcimia komisję, stórej przewodniczył ówczesny kierownik obozu (Schulzhaftlagerfiihrer) w Sachsenhausen, SS-Sturmbannfiihrer Walter Eisfed. W wyniku oględzin komisja orzekła, że koszary oświęcimskie nie nadają się do urządzenia w nich obozu *.
Oświadczenie oskarżonego Rudolfa Hossa. Archiwum Państwowego Muzeum Oświęcimiu (APMO). Proces przeciwko byłemu komendantowi obozu koncentra-w Oświęcimiu Rudolfowi Hóssowi przed Najwyższym Trybunałem Naro-w Warszawie (cyt. dalej: Proces Hossa), t. 21, k. 26.
13
we
gdyż 25 stycznia 1940 roku szef Głównego Urzędu SS (SS-Hauptamt) wiadomil Reichsfiihrera SS Heinricha Himmlera, iż według meldunki, SS-Gruppenfiihrera von dem Bacha-Zelewskiego „wkrótce obok Ośw>-c; mia zostanie urządzony obóz, który jest pomyślany jako rodzaj państwowego obozu koncentracyjnego” 2.
W dniu l lutego 1940 roku w celu podjęcia ostatecznej decyzji w sprawie miejsca założenia planowanego obozu Reichsfiihrer SS Himmler zarządzi} przeprowadzenie inspekcji następujących obiektów: więzienia policyjnego w Welzheim i obozu przejściowego w Kislau (obydwa w okręgu des Hoheren SS- und Polizetfuhrers Sudwest), obozu we Frauenbergu koło Admontu (w okręgu des Hoheren SS- und Polizeifiihrers Alpenland) obozu w Sosnowcu i obozu w Oświęcimiu (obydwa w okręgu des Hoheren SS- und Polizetfuhrers Siidost)5. 21 lutego 1940 roku SS-Oberfuhrer Gliicks zawiadomił Himmlera, że w wyniku inspekcji ustalono, iż w Oświęcimiu dawne polskie koszary artyleryjskie, po uzupełnieniu niektórych urządzeń sanitarnych i zmianach budowlanych, nadają się na obóz kwarantanny (als Quarantanelager geeignet) i jeśli rokowania nakazane przez szefa policji bezpieczeństwa w sprawie odstąpienia obiektu przez Wehrmacht dobiegną końca, to obóz kwarantanny zostanie natychmiast uruchomiony 4.
W wyniku rokowań generał lotnictwa Halm wyraził 8 kwietnia 1940 roku zgodę na wydzierżawienie oświęcimskich koszar i sporządzenie umowy w sprawie przekazania ich władzom SS 5.
W związku ze sfinalizowaniem pertraktacji między Wehrmachtem i SS przebywała w Oświęcimiu w dniach 18 - 19 kwietnia 1940 roku kolejna komisja, której przewodniczył SS-Hauptsturmfuhrer Rudolf Hoss6, pełniący po Eisfeldzie funkcję kierownika obozu koncentracyjnego w Sachsen-hausen. W czasie przejazdu przez Wrocław komisja spotkała się z Wigan-
i zapoznała szczegółowo z jego projektem przewidującym zoiganizo-;e w Oświęcimiu przejściowego obozu kwarantanny dla więźniów Wa kich przed osadzeniem ich w obozach koncentracyjnych w głębi Rze-P°Jr Według projektu Wiganda miał to być obóz dla 10 000 więźniów7.
\V wyniku raportu z inspekcji, złożonego Gliicksowi przez Hossa, Reichs-iiihrer SS Himmler 27 kwietnia 1940 roku wydał rozkaz założenia
Oświęcimiu obozu koncentracyjnego i rozbudowania go siłami więźniów.
Hoss odkomenderowany przez Gliicksa ponownie do Oświęcimia przybył tam 30 kwietnia wraz z pięcioma SS-manami, by kierować pracami przygotowawczymi. W dniu 4 maja 1940 roku mianowano go oficjalnie komendantem Konzentrationslager Auschwitz8.
Prace przygotowawcze rozpoczął Hoss od powiadomienia starostwa w Bielsku, w skład którego wchodził Oświęcim, o konieczności wysiedlenia około l 200 osób zamieszkujących baraki położone w bezpośrednim sąsiedztwie obozu, gdyż teren ten został włączony do obszaru obozowego9. W celu uporządkowania terenu przyszłego obozu uzyskał od oświęcimskiego burmistrza 300 miejscowych Żydów, którzy przez cały miesiąc maj aż do połowy czerwca tam pracowali. Przy robotach remontowych zatrudnił w obozie kilkunastu polskich robotników mieszkających w pobliżu.
W dniu 20 maja 1940 roku Rapportfuhrer Gerhard Palitzsch10 przywiózł do Oświęcimia 30 więźniów, przestępców kryminalnych narodowości niemieckiej, wybranych na żądanie Hossa spośród więźniów obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Więźniów tych oznaczono kolejnymi numerami od l do 30 i osadzono w obozie w bloku nr 1. Przeznaczono ich na więźniów funkcyjnych, którzy stanowili przedłużenie aparatu SS i sprawowali bezpośredni i okrutny nadzór nad więźniami w obozie i w drużynach roboczych. W tym samym czasie skierowano do Oświęcimia jako członków przyszłej załogi zbrojnej 15 SS-manów z kawaleryjskiego oddziału SS w Krakowie.
2 APMO. Fotokopie. Zespól Allgemeine Erlasse des Reichssicherheitshauptamies (cyt. dalej: Zesp. Allgemeine Erlasse RSHA), sygn. D-RF-3/RSHA/117a, k. 59.
8 Tamże, k. 55.
4 Tamże, k. 55-57.
6 Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Katowicach. Zespół Rejencja Katov (cyt. dalej: WAP Katowice, Zesp. RK) 2905, fol. 119.
6 Rudolf Hoss do służby w obozach koncentracyjnych został powołany l grudn 1934 r. W ciągu czterech lat awansował kolejno od stopnia SS-Unterschar-fiihre do stopnia SS-Hauptsturmjuhrera. 4 maja 1940 r. otrzymał nominację na komendart KL Auschwitz. Na tym stanowisku awansował 30 stycznia 1941 r. na SS-Sturmban4 jiihrera, a 18 lipca 1942 r. na SS-Obersturmbannjuhrera. W listopadzie 1943 r. od wołano Hossa ze stanowiska komendanta KL Auschwitz. Od 10 listopada 1943 r. nil komisarycznie obowiązki szefa Urzędu DI w Grupie Urzędów D w SS-WYHA, malnie powołany na to stanowisko l maja 1944 r. Wyrokiem Najwyższego Trybuną łu Narodowego w Warszawie z 2 kwietnia 1947 r. skazany został na karę śmierci.
14
7 APMO. Proces Hossa, t. 21, k. 27; Fotokopie. Zesp. Allgemeine Erlasse RSHA, sygn. D-RF-3/RSHA/117a, k. 55-57.
8 Jan Sehn, Wstęp. W: Wspomnienie Rudolfa Hossa, komendanta obozu oświęcimskiego (cyt. dalej: Wspomnienia Hossa). Warszawa 1965, s. 16.
9 WAP Katowice. Zesp. RK 2910, fol. 4.
10 Gerhard Palitzsch pełnił służbę wartowniczą w KL Lichtenburg, KL Buchcn-wald i w KL Sachsenhausen, gdzie był początkowo Blockfiihrerem, a następnie Rapportiiihrerem. W maju 1940 r. został przeniesiony do KL Auschwitz. Wyróżniał się szczególnym sadyzmem, rozstrzeliwał osobiście więźniów z broni małokalibrowej P°d Ścianą Straceń r.a podwórzu bloku nr 11. Po utworzeniu obozu familijnego
a Cyganów (Bile) objął funkcję kierownika tego obozu. Przywłaszczył sobie ma-S pieniędzy, kosztowności, ubrań itp. po ludziach skazanych na zagładę. Po przeniesieniu na kierownika podobozu w Brnie został aresztowany i oddany pod sąd i>i>. Dalszy los jego jest nieznany.
15
z ODOZU Koń,
centracyjnego w Dachau grupę więźniów, tzw. komando zewnętrzne (A«s, senkommando) kierowane przez SS-Unterscharfuhrera Becka. W skłatf komanda wchodzili: l więzień niemiecki - kapo oraz 39 więźniów P „-la., ków - młodych mężczyzn, głównie gimnazjalistów pochodzących z Łodzi Komando przywiozło wagon drutu kolczastego do ogrodzenia przyszłego obozu. Więźniów umieszczono w baraku kuchennym dawnych koszar i zatrudniono przy budowie pierwszego prowizorycznego ogrodzenia obozu Codziennie przeprowadzano ich przez plac koszarowy (dawną ujeżdżalnie dla koni) poza baraki, od strony drogi prowadzącej z Oświęcimia do Rajska. Tam na drewnianych słupach rozpinali drut kolczasty. Więźniowie nie mieli swobody ruchu, zakazano im stykania się z pracującymi Żydami i robotnikami cywilnymi. Ci ostatni pozostawiali im w ukryciu żywność. Więźniowie z KL Dachau zetknęli się z jednym z kryminalistów z KL Sachsen-hausen, od którego dowiedzieli się o planowanym przywiezieniu do obozu więźniów polskich z Tarnowa. Więźniom zezwolono na dokonywanie zakupów w kantynie dla SS-manów. Toteż zwrócili się oni do swojego Kommandofuhrera Becka, aby poczynił starania o przekazanie do Oświęcimia ich depozytów pieniężnych, a także o przeniesienie na stałe do obozu oświęcimskiego. Depozyty pieniężne nadeszły w drugiej połowie czerwca, więźniów natomiast skierowano z powrotem do obozu koncentracyjnego w Dachau. W momencie wyjazdu 14 czerwca widzieli oni na bocznicy kolejowej obok obozu pociąg z transportem więźniów z Tarnowa. Więźniowie z KL Dachau z żalem opuszczali Oświęcim. Tu mogli się spodziewać pomocy rodaków, tu znajdowali się u siebie, w swoim kraju. Wówczas SS-Unterscharfilhrer Beck oświadczył im, że mają szczęście, iż nie nadeszło z KL Dachau pozwolenie na pozostawienie ich w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, bo w tym obozie będzie piekło na ziemi n.
Dnia 14 czerwca 1940 roku przywieziono do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu z więzienia w Tarnowie pierwszy transport więźniów politycznych Polaków w liczbie 728 mężczyzn, skierowanych przez dowódcę Sipo i SD w Krakowie. Więźniów oznaczono kolejnymi numerami od 31 do 758 i umieszczono na okres kwarantanny w budynku dawnego Polskiego Monopolu Tytoniowego, położonym w pobliżu bocznicy kolejowej i odgrodzonym drutem kolczastym od pozostałych zabudowań.
W tym samym czasie przysłano dla wzmocnienia załogi dalszych 100 SS-manów oraz oficerów i podoficerów SS różnych stopni, którzy objęli stanowiska w kierownictwie obozu.
Funkcję adiutanta komendanta obozu objął SS-Obersturmfuhrer Jcsef Kramer12 (odkomenderowany z KL Mauthausen). Funkcje kierowników
11 Relacja b. więźnia KL Dachau Edwarda Flakiewicza. Zbiory Danuty Czech.
11 Josef Kramer funkcję adiutanta pełnił do listopada 1940 r., następnie zo.’a)
16
, rowany z KL Dachau) i jako drugi - SS-Untersturmfiihrer Franz fylaier (odkomend rowany z SS-Toienkopf Division). Kierownikiem
v istracji (Leiter der Verwaltung) został SS-Untersturmjiihrer Max 1 (odkomenderowany z Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych), ^P”.e, -nikiem kasy (Kassenleiter) SS-Oberscharfuhrer Herbert Minkos *:e’ menderowany z KL Buchenwald), sprawami zaopatrzenia w żywność ^ ° inarbeiter fiir Yerpflegung) kierował SS-Untersturmfiihrer Willi
· k ‘ odkomenderowany z KL Dachau), zakwaterowaniem, umundurowa-‘ m SS i odzieżą dla więźniów (Unterkunflsverwaltung) zajmował się SS-Hauptscharfuhrer Otto Reinicke (odkomenderowany z KL Flossenbiirg). Funkcje lekarzy obozowych pełnili: SS-Hauptsturmfiihrer Max Popiersch i SS-Obersturmfuhrer Robert Neumann 13.
Kierownikiem Oddziału Politycznego (Politische Abteilung - obozowe Gestapo) został SS-Untersturmfiihrer Maximilian Grabner u, przydzielony na to stanowisko przez Urząd Tajnej Policji Państwowej Rzeszy (Geheimes Staatspolizeiamt - Gestapo) w Katowicach.
W pi?ć dni po przywiezieniu do obozu pierwszych więźniów polskich z więzienia w Tarnowie przystąpiono do wysiedlenia ludności zamieszkałej w bliższej i dalszej okolicy koszar.
Najpierw wysiedlono mieszkańców kolonii barakowej położonej koło bocznicy kolejowej Polskiego Monopolu Tytoniowego, gdyż wiadomość o zamierzonych aresztowaniach i likwidacji osiedla przedostała się do zainteresowanych i część z nich nocami potajemnie opuszczała kolonię. Do 18 czerwca zbiegło 38 rodzin demontując niektóre uprzednio zajmowane baraki. Akcję wysiedleńczą podjęto 19 czerwca 1940 roku. Brał w niej udział miejscowy urząd pracy, wspierany przez lokalne siły policyjne. Aresztowano wówczas 500 osób, spośród których 250 wywieziono na roboty przymusowe do Niemiec. W kolonii pozostawiono chwilowo 30 osób niezdolnych do pracy i dzieci do 14 lat, członków 8 rodzin zatrudnionych przez obozową
kierownikiem KL Dachau. W kwietniu 1941 r. objął stanowisko kierownika, a w październiku 1942 r. komendanta KL Natzweiler. Od 8 maja do 25 listopada 1944 r. był komendantem KL Auschwitz II, a następnie KL Bergen-Belsen. Wyrokiem brytyjskiego sądu wojskowego w Liineburgu z 17 listopada 1945 r. w procesie członków załogi SS w KL Bergen-Belsen został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano 13 grudnia 1945 r. w Hameln.
13 APMO. Fotokopie. Zesp. Allgemeine Erlasse RSHA, sygn. D-RF-3/RSHA/117/2, 166. Nazwiska wszystkich wyżej wymienionych podano w wykazie stanowisk komendantury KL Auschwitz z l lipca 1940 r.
-Vlaximilian Grabner pełnił funkcję kierownika Politische Abteilung do gru-
n*a 1943 r. Następnie został usunięty ze stanowiska, aresztowany i w 1944 r. skazany przez specjalny sąd SS na karę 12 lat więzienia. Wyrokiem Najwyższego
rybunału Narodowego w Krakowie z dnia 22 grudnia 1947 r. skazany został na
Kar? ćr>Vft”«:
ierci.
- Oświęcim
ze osooy przeznaczono do przesiedlenia po/”
obszar obozu 15. Część spośród aresztowanych skierowano do obozu p0j: cyjnego w Sosnowcu, a stamtąd przewieziono ich później do obozu koncerT tracyjnego w Oświęcimiu.
W dniu 8 lipca 1940 roku wysiedlono kilkanaście rodzin z najładnie< szych domów przy ulicach Legionów, Krótkiej i Polnej w dzielnicy Zasól * Akcją wysiedleńczą kierował urząd miejski i obozowa SS. Wysiedlonych wywieziono na roboty przymusowe w Sudety, a ich domy wraz z całym urządzeniem przekazano komendanturze obozu dla oficerów i podoficerów SS oraz ich rodzin. Po raz drugi akcję wysiedleńczą w dzielnicy Zasolę przeprowadzono w listopadzie 1940 roku. Część domów przekazano rodzk nom SS-manów wchodzących w skład zbrojnej załogi obozu. Powstałe wo-kół obozu osiedle (SS-Siedlung) stworzyło strefę izolującą teren obozu od polskiej ludności. Aby ułatwić akcje policyjne w przypadku ucieczek więź. niów, wyburzono 123 domy. Przy burzeniu domów zatrudniono więźniów z tzw. komanda rozbiórki domów (Abbruchkommando), a uzyskany materiał polecono zatrzymać w magazynach obozowych dla celów przyszłej rozbudowy obozu.
Dalsze wysiedlenia ludności polskiej z okolicy Oświęcimia miały ścisły związek z projektami:
1) Reichsjiihrera SS Himmlera w sprawie utworzenia wokół obozu okręgu dworskiego SS (Gutsbezirk), w którym zamierzano rozwinąć w ce-latach doświadczalnych gospodarkę rolno-hodowlaną i rybną;
2) szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (Reichssicherheits-hauptamt - RSHA) SS-Obergruppenfiihrera Reinharda Heydricha18 w sprawie utworzenia w Oświęcimiu drugiego obozu koncentracyjnego dla bardziej obciążonych więźniów;
3) marszałka Rzeszy i równocześnie pełnomocnika Hitlera do spraw planu czteroletniego Hermanna Góringa w związku z zamiarem budowy przez koncern IG-Farbenindustrie fabryki syntetycznego kauczuku i benzyny w Oświęcimiu 17.
Decyzję w sprawie utworzenia wokół obozu okręgu dworskiego SS pod-
„ WAP Katowice. Zesp. RK 2910, fol. 11 i 12.
18 Reinhard Heydrich był równocześnie protektorem Czech. Po zgładzeniu go przez czeski ruch oporu w Pradze w dniu 5 czerwca 1942 r. szefem RSHA mianowano w styczniu 1943 r. SS-Obergruppenfiihrera Ernsta Kaltenbrunnera, który w roku 1946 został skazany na karę Śmierci przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy (cyt. dalej: MTW) w Norymberdze i w dniu 16 października 1946 r. powieszony.
17 .Już w styczniu 1941 r. dr Otto Ambros, członek zarządu IG-Farbenindustrie, zapoznał się w Urzędzie Planowania w Katowicach z mapami okolicznych terenów i uznał Oświęcim za najkorzystniejszy dla budowy tam nowych zakładów chemicznych.
18
w listopadzie 1940 roku 18.
,
Heydrich w zarządzeniu z 2 stycznia 1941 roku podał do wia-‘ i że Reichsfiihrer SS Himmler wyraził zgodę na zróżnicowanie obo-i’~ ‘centracyjnych według trzech kategorii, w zależności od osobowości i stopnia, w jakim zagrażał państwu.
fV óz ośwęcimski nazwał Heydrich obozem koncentracyjnym Auschwitz w z obozami Dachau i Sachsenhausen zaliczył go do kategorii I, prze-czonej dla więźniów „mało obciążonych i bezwzględnie nadających się ^na „oprawy”. Obozy kategorii II przeznaczył dla więźniów „bardziej ob-iażonych, lecz nadających się jeszcze do wychowania i poprawy”. Do kate-rii tej zaliczył obozy: Buchenwald, Flossenbiirg, Neuengamme i Au-hwitz H, który nie tylko jeszcze wówczas nie istniał, ale nawet komendant Hoss rzekomo nie wiedział, że taki obóz został zaplanowany. Do kategorii III, przeznaczonej dla więźniów „bardzo obciążonych”, a zwłaszcza dla karanych już sądownie i dla aspołecznych, zaliczył Heydrich obóz koncentracyjny w Mauthausen 19.
Z powyższego zarządzenia wynika, że już w końcu 1940 roku musiał po-
wstać projekt utworzenia w Oświęcimiu drugiego obozu - Auschwitz II.
10 lutego 1941 roku przybyła do Oświęcimia specjalna komisja i pod
kierownictwem komendanta obozu Hossa opracowała główne wytyczne
dotyczące zasięgu terytorialnego oraz liczby osób przeznaczonych do wy-
siedlenia.
W dniu 8 marca 1941 roku w ciągu 15 minut wysiedlono ludność ze wsi Pławy. 9 marca wysiedlono z Oświęcimia do Chrzanowa ludność żydowską, a w dniu l kwietnia wysiedlono resztę ludności zamieszkałej w Oświęcimiu przy ulicach: Legionów, Krótkiej, Polnej i Kolejowej, przeznaczając opróżnione mieszkania dla rodzin SS-manów oraz rodzin niemieckich fachowców skierowanych do pracy przy nowo budowanej fabryce kauczuku i benzyny syntetycznej, zwanej Buna-Werke, w Dworach k. Oświęcimia. W dniach od 7 do 12 kwietnia wysiedlono ludność polską ze wsi: Babice, Broszkowice, Brzezinka, Budy, Harmęże i Rajsko.
W wyniku tych akcji wysiedleńczych przesiedlono do Brzeszcz i Ja-wiszowic zatrudnionych w tamtejszej kopalni węgla robotników i ich rodziny. 500 osób pochodzenia żydowskiego wysiedlono do Chrzanowa, l 600 Polaków wywieziono do Generalnej Guberni. Wszystkich pozbawiono całego dobytku.
Wyludniony teren o powierzchni około 40 km2 nazwano strefą interesów °bozu (Interessengebiet). Strefę tę stanowiły ziemie położone w rozwidle-
u Wisły i Soły, w granicach biegnących od Broszkowic wzdłuż Soły do
^ APMO. Proces Hossa, t. 21, k. 31, 32. k 6Q7 PM°- Fotokopie. Zespół JErloss-Sommlunfl RKPA, sygn. D-RF-3/RSHA/118/9,
19
wisiy, a uaiej z jej cięgiem do ujścia Soły pod Broszkowicami. Teren t był stale patrolowany przez SS-manów, funkcjonariuszy miejscowej pi cówki Gestapo i policji.
Tak wielki zasięg strefy interesów obozu uzasadniano względami ndL,. ekonomicznej i bezpieczeństwa obozu, gdyż, jak motywował Hoss w piśn,-do inspektora obozów koncentracyjnych Gliicksa, „okoliczna ludność ip* fanatycznie polska, gotowa do każdej akcji przeciwko znienawidzony^ SS-manom, a każdy więzień, któremu uda się zbiec, otrzyma natychrniat pomoc, gdy dotrze do pierwszej polskiej zagrody” 20.
Obóz koncentracyjny w Oświęcimiu w chwili założenia liczył dwadzieścia budynków murowanych, w tym czternaście parterowych i sześć piętro. wych. Między 20 maja 1940 a l marca 1941 roku osadzono w nim 10 9Qo więźniów, głównie Polaków.
Reichsjuhrer SS Himmler przybył po raz pierwszy do Oświęcimia l mar-ca 1941 roku. Towarzyszyli mu: Gauleiter i nadprezydent Górnego Śląska SS-BńgadeJiihrer Fritz Bracht, wyższy dowódca SS i policji we Wrocławiu SS-Obergruppenfuhrer Ernst Schmauser, SS-Oberfuhrer Glucks, prezydenci rejenci i czołowe osobistości z koncernu IG-Farbenindustrie. Po szczegółowej inspekcji obozu i zwiedzeniu obszaru jego zasięgu Himmler rozkazał komendantowi obozu Hossowi:
1) rozbudować obóz w Oświęcimiu tak, aby mógł pomieścić 30 000 więźniów;
2) zbudować na terenie wsi Brzezinka obóz dla 100 000 jeńców wojennych;
3) dostarczyć koncernowi IG-Farbenindustrie 10 000 więźniów do budowy zakładów przemysłowych w Dworach k. Oświęcimia;
4) zagospodarować cały teren pod względem rolniczym;
5) rozbudować rzemieślnicze warsztaty obozowe.
Zaznaczył również, że w pobliżu obozu powinny powstać duże przedsiębiorstwa zbrojeniowe (Riislungsindustrie), aby i na polu dozbrojenia armii niemieckiej SS zajęła przodujące miejsce.
W zarządzeniu poinspekcyjnym z 5 marca 1941 roku Glucks przekazał komendantom obozów koncentracyjnych polecenie Reichsfiihrera SS Him-mlera, aby jeszcze w czasie trwania wojny przejmowali z formacji wojskowych SS wszystkich oficerów i podoficerów zdolnych do służby w obozach koncentracyjnych. Równocześnie Glucks powiadomił komendantów o zamierzonej przez Himmlera budowie osiedla dla SS-manów na terenie Oświęcimia21.
· ”• APMO. Proces Hossa, t. 12, k. 10.
21 APMO. Fotokopie. Zesp. Allgemeine Erlasse RSHA, sygn. D-RF-3/RSHA/117/1’ k. 91.
L.. DUL/WWM, KWĆ.DULSUWM
ORAZ ROZWÓJ OBOZU l JEGO FILII
SZY szkic generalnego planu rozbudowy obozu oświęcimskiego, iei macierzystym (Stammlager), był gotowy w ogólnych zarysach już cu l941 roku- Ostateczny szczegółowy plan został zatwierdzony
-łowny Urząd Gospodarki i Administracji SS (Wirtsckaftsverwal-
hui’*amt - WVHA) w gru...
ligagm