INTEGRACJA MUZYKI Z PLASTYKĄ NA PODSTAWIE POLSKICH TAŃCÓW NARODOWYCH.doc

ARLETA SIERSZULSKA

INTEGRACJA MUZYKI Z PLASTYKĄ NA PODSTAWIE POLSKICH TAŃCÓW NARODOWYCH

Wstęp

Wprowadzenie w życie reformy oświatowej w istotny sposób wpłynęło na kształt obowiązujących w szkole przedmiotów artystycznych. Treści muzyki i plastyki stały się podstawą do utworzenia nowego przedmiotu - SZTUKA.

Jednym z istotniejszych założeń tego przedmiotu jest przekazywanie uczniom tradycji narodowych - polskie obrzędy i obyczaje ludowe, stroje ludowe, polskie tańce narodowe. Uczniowie poznają również piosenki, stroje, tańce ludowe i inne przejawy sztuki ludowej naszych najbliższych sąsiadów oraz mniejszości narodowych. Poszczególne tematy stopniowo wprowadza się i poszerza ich zakres na lekcjach, począwszy od klas najniższych szkoły podstawowej aż do klas najwyższych gimnazjalnych. Dzieci poznają proste układy ruchowe do wybranych tańców, np. krakowiak, kujawiak, polonez, oberek i mazur. Wiadomości i umiejętności uczniów w każdej następnej klasie są rozwijane i poszerzane.[1]

Celem niniejszej pracy było zebranie i przedstawienie w jednym opracowaniu większego zakresu wiadomości na temat polskich tańców narodowych i strojów regionalnych, przybliżenie sylwetek wybranych kompozytorów polskich, którzy wprowadzili wiele ludowego żywiołu do muzyki narodowej oraz opracowanie i podanie propozycji lekcji sztuki dla ogólnokształcącej szkoły podstawowej, której głównym tematem jest strój i taniec krakowski.

Całość pracy kończy propozycja repertuaru do słuchania i śpiewania na lekcjach w klasach IV- VI ogólnokształcącej szkoły podstawowej. Są to utwory wybitnych kompozytorów polskich, którzy tworzyli muzykę o charakterze polskich tańców narodowych oraz piosenki do nauki śpiewania posiadające cechy poloneza, mazurka, oberka, kujawiaka, krakowiaka.

I.                
CZĘŚĆ TEORETYCZNA

1. Charakterystyka polskich tańców narodowych.[2]

Polskie tańce narodowe wywodzą się z muzyki ludowej i są ściśle powiązane z polskim folklorem. Melodia i rytm wielu pieśni ludowych zależą od regionu, z którego pochodzą. Melodie i teksty pieśni kaszubskich cechuje na ogół surowość, pieśni wielkopolskich - swoboda, a pieśni kujawskich - smutek.

W wielu utworach pojawiają się motywy przyrodnicze, charakterystyczne dla krajobrazu danego regionu. Górale śpiewają o halach, turniach, jaskiniach, zbójnikach (np. w pieśni „W murowanej piwnicy”), mieszkańcy Mazowsza, Wielkopolski i Kujaw nucą o rozległych, nizinnych polach i lasach. Mieszkańcy północnej Polski - Kaszub, Pomorza, Mazur, często rybacy – przekazują w pieśniach o niebezpieczeństwach grożących im na morzu i szczęśliwych powrotach do domu (np. pieśń „Oj, żeglujże”).

Taniec pojawił się z okazji większych uroczystości, obrzędów, zabaw. Podobnie jak pieśni był przekazywany z pokolenia na pokolenie. Charakter tańca wiązał się ze sposobem życia, np. taniec górali podhalańskich – zbójnicki - wymaga dużej zręczności, skoczności, odnosi się więc wrażenie, że jest dziełem ludzi odważnych, przywykłych do chodzenia po stromych ścieżkach górskich.

Z czasem także tańce regionalne, jak: krakowiak, mazur, oberek, kujawiak i polonez stały się polskimi tańcami narodowymi. Chronią je przed zapomnieniem folklorystyczne zespoły pieśni i tańca.[3]

Tańce narodowe prezentują muzykę komponowaną przez wykształconych muzyków na wzór tańców wiejskich. Zachowują podobne do ludowego pierwowzoru tempo, melodię i rytm, ale różnią się budową, wykonaniem i funkcją.

POLONEZ, inaczej taniec polski, rozpowszechniony w całej Europie, dawniej zwykle rozpoczynający bale. U Włochów znany pod nazwą la polacca, u Francuzów la polonaise, które to określenie wyparło rodzinną nazwę. U ludu wiejskiego i wśród drobnej szlachty nosił nazwę polskiego lub wolnego i był tańczony tylko w okresie godów weselnych (zwykle podczas oczepin). Na Mazowszu zwał się niegdyś pieszym, w Krakowskiem wielkim, gdy krakowiaka nazywano małym. Później nazwa wielkiego przeszła i na samego krakowiaka. Inna, często spotykana nazwa, to chodzony.

Wzmianki o tańcu w rodzaju poloneza pochodzą z drugiej połowy XVI i początków XVII wieku. W Polsce taniec ten w swej najdawniejszej postaci zachował się w melodiach z początku XVII wieku, a znanych jako kolędy: „W żłobie leży”, „Dzisiaj w Betlejem”, „Bóg się rodzi”. Być może dopiero w wieku XVIII ułożono teksty religijne do wcześniejszych melodii tanecznych.

Tańczony pod koniec XVI i XVII w. na dworze królów polskich polonez był swego rodzaju paradą szlachty przed królem i stanowił nieodzowną część ceremoniału dworskiego. Otwierano nim największe uroczystości. Był tańcem poważnym, dostojnym. Od połowy XVII wieku polonez, znany wśród wszystkich warstw społecznych naszego kraju, zyskał rangę oraz miano tańca narodowego. Osiągnął sławę i poza jego granicami, jako szczególnie reprezentatywny dla naszej kultury.

Stał się synonimem polskości. Wiek XIX stworzył całą symbolikę poloneza, dopatrując się w nim, w jego przebiegu, charakterze i figurach odzwierciedlenia polskich stosunków społeczno - obyczajowych.

Za charakterystyczną cechę polonezów ludowych uważa się metrum trójmiarowe, tempo powolne, początek tańca zaczynający się na mocnej części taktu. Polonezy lub „chodzone” ludowe mają regularną budowę okresową (4+4 takty). Pewne ich odmiany rytmiczne są nieodłącznie związane z poszczególnymi regionami Polski.

Charakterem poloneza jest uroczysta powaga, więc ruchy jego są powolniejsze od ruchów innych tańców w tempie 3/4, a jak, np.: menueta czy sarabandy, od których odróżnia go również inne akcentowanie. Polonez posiada metrum 3/4 i składa się zwykle z dwóch części po 6, 8, lub 10 taktów każda. W drugiej połowie XVIII w. dołączono część środkową, trio, również o dwóch częściach, a niekiedy i dwa tria z kodą. Tempo w całym tańcu jest jednakowe - umiarkowane, raczej wolne. W jednej z wersji początek tańca rozpoczyna się zawsze na mocnej części taktu, akcent wypada na mocnej i na słabej części taktu. Najbardziej charakterystyczny dla poloneza wieku XVIII- XIX jest powtarzający się schemat rytmiczny, występujący przeważnie na początku okresów oraz schemat rytmiczny kadencji na końcu okresów lub zdań, zawsze z wyraźnym akcentem na drugiej, słabej części taktu. Kadencja w polonezie jest bardzo istotnym elementem tańca, jest muzycznym podkładem do układu, który jest wielokrotnie powtarzany w czasie tańca.

Cechą charakterystyczną wszystkich rytmów polonezowych jest stała, jednolita pulsacja rytmiczna sześciu ósemek w takcie, sprawiająca wrażenie płynnie realizowanego ruchu z akcentem na „raz” i „dwa”, podkreślanym wydłużeniem nuty. Szczególnie rozbudowaną formę polonez osiągnął w muzyce artystycznej. Rytm poloneza stosowano do dłuższych wstępów muzycznych o charakterze uroczystym i pompatycznym.

MAZUR jest wspomnieniem dawnej, wielkiej świetności i przepychu Rzeczpospolitej szlacheckiej. Nazwa tańca pochodzi od Mazowsza, gdzie powstał. Jako taniec szlachty nie wydaje się sięgać czasów dalszych jak Zygmunta III. Wcześniejszych śladów mazura, tak jak i oberka, szukać można w tańcach o nazwach wyrywany, wyrywaniec. Pierwsze mazury, aż do 1825r. były krótkie, liczyły przeciętnie 16-32 takty, a ich forma była zbliżona do tańców ludowych. Za czasów Stanisława Augusta składał się tylko z dwóch części, z których druga była powtórzeniem pierwszej w dominancie.

Mazur jest tańcem trójmiarowym, o dość jednolitym tempie. Jego cechą charakterystyczną jest dwutaktowa ( rzadziej trzytaktowa) fraza muzyczna. Istotne znaczenie dla charakteru mazura ma różnorodny sposób akcentowania. Jeżeli akcenty są na raz i na trzy, to wtedy jest bardziej żywy i zbliża się do oberka. Jeśli akcentuje się słabą część taktu - mazur zbliża się charakterem do kujawiaka. Mazury bliższe muzyce ludowej mają mniej zróżnicowany obraz rytmiczny. Melodyka mazura jest niespokojna, z ostro podkreślonymi i zarysowanymi motywami.

Wielką rolę w rozpowszechnianiu mazura w Polsce i Europie odegrali oficerowie legionów polskich w czasach Napoleona. Wtedy też mazur rozrósł się również pod względem muzycznym, wprowadzono część środkową - trio. Mazur najważniejszy w życiu każdego Polaka to oczywiście Mazurek Dąbrowskiego.

Mazur przewijał się przez polskie salony, zachwycając inne nacje bogactwem elementów ruchowych. Figurom mazura, podobnie jak poloneza, także przypisywano symboliczne znaczenie. Jest w nim zatem żywioł wojenny połączony z miłosnym. Wielka ilość figur tanecznych, najrozmaitszych rozwiązań przestrzennych oraz szybkie temp mazura, wymagają niezwykłej sprawności tancerzy. Jest to popis męskiej zręczności i temperamentu, a zarazem elegancji, gracji i wdzięku kobiet. Poszczególne figury tańca, chociaż z góry ułożone, są nasycone pełną inwencji improwizacją taneczną.

KUJAWIAK jest tańcem pochodzenia ludowego o metrum 3/4, rytmice typu mazurkowego i wolnym tempie. Jego nazwa pochodzi od Kujaw. Tańce o cechach muzycznych kujawiaka znane są w Łęczyckiem i w Wielkopolsce. Rangę tańca narodowego zyskał późno. Nazwa kujawiaka po raz pierwszy pojawiła się w 1827 r., a z zapisami muzycznymi w 1830 r.

Pomiędzy kujawiakiem, a jego pierwowzorami ludowymi występuje wiele różnic. W kujawiakach wiejskich znaleźć można znacznie więcej ukształtowań rytmicznych. Ukształtowania rytmiczne w różny sposób podkreślają pierwszą i drugą część taktu. Cechą charakterystyczną ugrupowań rytmicznych jest też występowanie tempa rubato, polegającego na przesuwaniu drobnych wartości rytmicznych wewnątrz taktu, bez naruszenia metrum.

Inną charakterystyczną cechą kujawiaka wiejskiego są stopniowe zmiany tempa z powolnego do bardzo szybkiego, przy zachowaniu w zasadzie tej samej melodii. Kujawiak wiejski występował jako pieśń śpiewana i jako forma instrumentalna, przerywana przyśpiewkami. Melodie kujawiaków oparte są często na tonacjach molowych lub na skalach modalnych, przez co są rozlewne i liryczne. Kujawiak, podobnie jak oberek, często poprzedzony jest wstępem o schemacie rytmicznym opartym na jednym dźwięku, będącym toniką lub dominantą tonacji.

W narodowej formie kujawiaka, rozwiniętej poza środowiskiem wiejskim, odnaleźć można wiele cech muzycznych typowych dla mazura, oberka i chodzonego. Podobne są ukształtowania rytmiczne ale tempo jest powolne, melodyka zbliżona do konstrukcji tańców chodzonych o szeroko, stopniowo wznoszącej się linii melodycznej. Inny jest też sposób akcentowania- łagodne podkreślenie pierwszej i drugiej, słabej części taktu. Zakończenie kujawiaka zbliża się rytmicznie do mazura, ale posiada zupełnie inny wyraz, ze względu na powolne tempo tańca i inny typ zakończenia melodycznego.

Kujawiak jako taniec narodowy stanowił pewnego rodzaju syntezę tańca chodzonego i wolnego tańca wirowego. Muzycznie reprezentował formę raczej instrumentalną, złożoną z dwu i więcej zróżnicowanych melodycznie części. Największą popularnością cieszył się na przełomie XIX i XX wieku.

OBEREK swoją nazwę przyjął od słowa obracać się (obertas, zdrobnienie oberek). Zdaje się być tańcem powstałym na Kujawach, tam przynajmniej było kiedyś główne jego siedlisko. Stał się on tańcem powszechnym w całej Polsce i to sprawiło, że nie nadano mu nazwy od jakiejś ziemi, jak w przypadku krakowiaka, mazurka czy kujawiak. W wielu okolicach był jedynym tańcem ludu.

Pierwsze wzmianki o obertasie pochodzą z XVII wieku. Jednak dopiero pod koniec wieku XIX oberek stał się tańcem różnych warstw społecznych.

Oberek posiada metrum trójdzielne 3/8, przy czym wszystkie trzy nuty taktu akcentowane są z równą siła lub akcent przenosi się na którąkolwiek nutę (lub na dwie) taktu. Czasami akcentuje się drugą i trzecią zostawiając pierwszą słabą. Pierwsza własność daje mu poniekąd rytm zdrobniałego poloneza ( trzy krótkie równej siły nuty, gdy polonez ma trzy długie). Stąd też w Krakowskiem był nazywany drobnym. W Płockiem nazywano go wyrywasem. Inne spotykane nazwy to: drygat, zwijacz, okrągły. Również w zależności od regionu tańczony był również w różnym tempie: mniej żwawo w Wielkopolsce i Kujawach, żywiej nieco na Mazowszu i Podlasiu, a najżywiej w Krakowskiem. W oberku stosowano również krótkie przyśpiewki.

Melodyka typowych oberków nie posiada wielkich skoków instrumentalnych, niewielkie jest zróżnicowanie materiału melodycznego, a sama melodia zbudowana jest z często na progresywnie przesuwanych motywach. Melodyka oberków jest często figuracją melodyczną, mającą kształt rozłożonego trójdźwięku lub akordu, albo biegników opisujących poszczególne dźwięki melodii. Inną ważną cechą melodii oberkowych jest zakończenie ich na dominancie, co pozwala na powrót do zasadniczej melodii. Oberek wprowadził wiele ludowego żywiołu do polskiej muzyki narodowej.

KRAKOWIAK to taniec, który nie ustępuje w starszeństwie polonezowi. Ojczyzną krakowiaka jest oczywiście Ziemia Krakowska. Obszar, na którym narodził się ten taniec obejmuje sporą część dorzecza lewego brzegu Wisły, a więc na zachodzie pasmo Jury Krakowsko- Częstochowskiej, południową część Wyżyny Małopolskiej, a na wschodzie po obu stronach Wisły- zachodnią część Kotliny Krakowsko- Sandomierskiej.

W Małopolsce na każdym kroku zaznacza się panowanie krakowiaka. Jednak nazwy tej nie nadał mu lud podkrakowski. W Krakowskiem liczne tańce wiejskie o dwudzielnym metrum i synkopowanym rytmie rozmaicie się nazywały: albo od miejsca pochodzenia, jak na przykład proszowiak - od Proszowic, skalbmierzak - od Skalbmierza, albo od sposobu tańczenia: suwany, mijany, przebiegany i inne.

Krakowiak- taniec i nazwa- zostały upowszechniane dopiero od czasów Wojciecha Bogusławskiego w końcu XVIII wieku, głównie przez scenę- dzięki baletowi i operze. Forma muzyczna krakowiaka scenicznego i towarzyskiego różni się nieco od wiejskich tańców krakowskich. Jedną z różnic jest udział i rola śpiewu w tańcu. W krakowiaku towarzyskim lub scenicznym albo śpiewa się tańcząc, albo jest to forma wyłącznie instrumentalna.

Wykonanie krakowiaka wiejskiego uwzględnia przyśpiewki, najczęściej dwu lub czterowiersze. Ten swoiście brzmiący, przepojony dziarskim rytmem taniec, miał tę moc, że ułatwiał władanie orężem, gdy trzeba było bronić sprawy narodowej. Melodie krótkich zazwyczaj śpiewek krakowiaków, dzięki ich rytmice i buńczuczności, sprzyjały układaniu do nich tekstów patriotycznych.

Budowa melodii krakowiaka jest symetryczną o wyraźnie zarysowanych dwutaktowych frazach muzycznych. Taniec posiada metrum 2/4 i charakterystyczne synkopowane rytmy. Krakowiaka charakteryzuje szybkie tempo, pulsujący rytm, wzmacniany przez dzwoniące u pasów metalowe kółka. Szczególnie znamienny dla krakowiaka jest właśnie rytm synkopowy. Zaznaczone są w nim obydwie lub tylko słabsze części taktu, z mocniejszym akcentem na drugiej, słabszym na czwartej ósemce.

Pod względem choreograficznym krakowiak składa się z dwóch części: cwału wykonywanego zazwyczaj w ciągu 8 lub 16 taktów i następującej po nim figury (np. hołubce, krzesany, porębiańska) tańczonej przez poszczególne pary.

Znane są również pieśni patriotyczne w rytmie i z melodiami krakowiaków np. „Bartoszu, Bartoszu”, „Dalej bracia, dalej żywo”, „Płynie Wisła, płynie”. Nie śpiewano ich w tańcu, ale w domu przy okazji różnych spotkań podnosiły i umacniały ducha narodowego. Taniec, wykonywany z towarzyszeniem muzyki instrumentalnej i bardziej swobodnych, często żartobliwych przyśpiewek, pełnił podobną rolę.

2. Polskie stroje ludowe najbardziej charakterystycznych regionów Polski.

W dawnej kulturze ubiór stanowił coś w rodzaju legitymacji społecznej, dość wszechstronnie charakteryzującej osobę właściciela. Na podstawie odmian , jakie zachodziły w stroju, można było określić nie tylko sytuację majątkową człowieka, ale i jego stan cywilny, stanowisko w gromadzie (w niektórych okolicach wyróżniali się strojem wójtowie i radni gromady), zajęcia(rolnicy, pasterze) czy nawet miejsce zamieszkania. Strój był obok mowy jednym z podstawowych kryteriów kształtowania się poczucia przynależności do szerszej wspólnoty kulturalnej. Na tej podstawie odróżniali się Łowiczanie od Opocznian, Lasowiacy  od Rzeszowiaków, Górale od Lachów itd. Wiele zwłaszcza drobnych lokalnych ugrupowań etnograficznych otrzymało swe nazwy od noszonego przez siebie ubioru, jak np. Kabatki, Kaleciarze, Magiety, a także Kurpie. Porzucenie miejscowego stroju i zmiana na inny traktowane było jako zdrada w stosunku do własnej społeczności. Dlatego to dziewczęta służące przez całe lata w mieście czy reemigranci wracający do rodzinnej wsi po długim pobycie na obczyźnie musieli pod presją opinii społecznej porzucać miejskie ubiory, odziewając z powrotem strój miejscowy.[4]

Strój ludowy wzrastał i ubożał zależnie od stanu materialnego chłopów w różnych okresach historycznych. Obok cech rodzinnych i swoistych dla polskiego obszaru etnicznego polski strój ludowy zawiera także elementy wspólne różnym obszarom geograficznym. Więzi te dotyczą starszych wspólnot z odległej starożytności, zarówno dawnych powiązań istniejących w kulturze ludów europejskich, jak również nowszych zjawisk kostiumologicznych, przybyłych z prądami kulturalnymi renesansu, baroku i rokoko.

Złożone dzieje polskiego obszaru etnicznego spowodowały wytworzenie się kilkunastu regionów stroju ludowego, wskazujących jeszcze zróżnicowane drobniejsze odmiany.[5]

Najistotniejsze znacznie dla folkloru polskiego mają stroje: łowicki, kurpiowski, krakowski, góralski, dolnośląski i kaszubski. Nie sposób wyobrazić sobie zespoły taneczne wykonujące polskie tańce narodowe, lecz odpowiedniej oprawy w postaci pięknych strojów ludowych.

Ubiory łowickie wyróżniają się malowniczością. Ich kolebką są tereny dawnego Księstwa Litewskiego, mieszczące się na zachód od Warszawy, między Sochaczewem, Kutnem, Brzezinami, Rawą i Gąbinem.

Męski strój łowicki nowszych czasów ulega pewnym zmianom. Pasiak używany na spodnie jest jaśniejszy w kolorycie ulegają rozjaśnienia barwy pasa służącego do przewiązywania sukman lub kaftanów. Wchodzą w użycie kurtki z rękawami lub krótsze, czarne spencery bez rękawów, zdobione metalowymi guzami i czarnym sznurem na krawędziach przy zapięciu kieszeniach. Biała sukmana ma cienką ozdobę przy kołnierzu i na brzegach czerwonych wyłogów rękawów. W Łowickiem jest noszona ciemna, długa sukmana.

Czarny kapelusz, średnio wysoki, spłaszczony, jest przykryty stroikiem z czerwieni, szychu i sieczki szklanej.[6]

Kobiecy strój łowicki do połowy ubiegłego wieku był utrzymany w czerwieni z małym dodatkiem zielonych pasków. Zieleń była podstawową barwą w sznurowanych gorsetach. Koszulę zdobiono delikatnym i barwnym stylizowanym haftem. Kobiety zamężne nosiły szerokie tiulowe czepce. W porze chłodniejszej okręcały je jak turbany wzorzystymi chustkami wełnianymi, tworząc czub nad czołem.

W pierwszych latach bieżącego stulecia pojawiły się na wsi łowickiej barwniki anilinowe, które wnosiły bogactwo barw i odcieni do tkanin ludowych. Na pierwszy plan wybija się barwny pasiak. W pierwszej fazie zmian dawna czerwień w coraz szerszych pasach jest wymieniana na oranże i róże tęczowe barwy- od jasnej zieleni do fioletu. Podczas ostatniej wojny rozpowszechniły się ciemne barwy, co przyczyniło się do zmiany kolorytu wełniaka łowickiego. Haft również ulega zmianom i nawiązuje do mieszczańskich wzorów secesyjnych oraz nadmiaru paciorków i szychu.[7]

Obszar zamieszkały przez Krakowiaków zajmuje sporą część górnego lewego brzegu Wisły, na zachodzie część Wyżyny Krakowski- Częstochowskiej, na południu część Wyżyny Małopolskiej, a na wschodzie, po obu brzegach Wisły, zachodnią część kotliny Krakowsko- Sandomierskiej.

Krakowiacy noszą okazałe i barwne stroje: brązowe kierezje, czyli sukmany z dużymi kołnierzami, zwanymi „sukami”, oraz białe, czerwone, granatowe zaś- czerwone, suto zdobione haftem lub barwną aplikacją. Czerwone są również „kłapcie” (rodzaj wyłożonych mankietów) u rękawów tych kierezji. Bardzo rozpowszechnioną odzieżą Krakowiaków, jest kaftan. Kaftany różnią się między sobą, są czarne, granatowe, z rękawami lub bez, z wysokim stojącym kołnierzem lub też bez kołnierza. Uzupełnieniem bogatego stroju był pas (trzos) starannie zdobiony, a ponadto sakiewka na pieniądze i nożyk.

W stroju Krakowianki zwraca uwagę aksamitny gorset zdobiony paciorkami i cekinami. Do gorsetów nosiło się białe koszule i dużo korali na szyi. Dawne spódnice jednobarwne poszły w niepamięć. W ostatnich dziesiątkach lat używano kwiecistego materiału na spódnice „tybetki” lub kwiecistych kretonów.

Północną część Spisza, Orawę i Beskid Zachodnich zamieszkuje lud góralski. Ubiór góralski zachował się na omawianym terenie jako strój odświętny, noszony na wszelkie uroczystości. Posiadanie pięknego ubioru jest przedmiotem dumy (obrożkarze, flisacy).

Ubiór góralski męski składa się z powiewnej koszuli, cuchy zapinanej na guziki lub haftki i portek zrobionych z grubego, wełnianego sukna samodziałowego, tkanego z białej wełny przez samych Górali, z serdaka, kapelusza, kierpców i pasa. Charakterystyczną ozdobą portek Górali podhalańskich są parzenice tzn. motywy w kształcie serca, wyszyte z przodu spodni na udach. Nazwa parzenicy pochodzi od serków owczych wyciskanych w kształcie serca w drewnianej formie.

Góralki noszą koszulę zdobioną haftem na kołnierzu i mankietach oraz barwne spódnice (dawniej batik), drukowane w kwiatowe obszerne wzory, poza tym gorsecik ornamentowy i haftowany, jak również serdak na zimę. Czarne buciki z półcholewkami, sznurowane, są obcasie. Głowę nakrywają żółtą lub czerwoną chustką wiązaną pod brodę. Do wyjścia układają dużą chustkę wełnianą szeroko zarzuconą na ramiona.

Kurpiowie zamieszkują równinę Puszczy Białej na północ od Warszawy (powiat pułtuski i ostrowski) oraz Puszczy Zielonej (powiat Tomżyński). Ubiór kurpiowski nie był noszony przez całą ludność zamieszkującą obszar objęty ramionami Bugu i Narwi. Tworzył on jak gdyby dwie wyspy rzucone wśród Puszczy, okręg ostrowski i pułtuski. Ubiór kobiety obu grup składa się z następujących części zasadniczych: koszuli samodziałowej ozdobionej haftem na kołnierzu i mankietach, niekiedy marszczonej. Na nią wkładają kobiety spódnicę z samodziału, w kolorowe podłużne pasy, z przyszytym do niej dopasowanym, barwnym stanikiem, tzw. „kieckę” z „kabatem” lub „kitel”- w barwach szarych z lnianej tkaniny w barwne pionowe paski. W pasie zawiązują fartuch „zapaśny”, sięgający kolan lub równy ze spódnicą. Włosy okrywają chustkę zawiązaną „na okrągło” lub, w chłodne dni, zawiązaną pod brodę. W chłodne dni wkładają luźny kaftan, często z wydłużonym tyłem (plecami), bogato haftowany.[8]

Dziewczęta wkładają od święta cółka z czarnego aksamitu, przystrojone sztucznymi kwiatami, cekinami lub pękami wstążek. Ulubioną ozdobą stroju kobiet są sznury bursztynów. Paciorki bursztynowe wyrabiano w niektórych wioskach z surowca kopanego w okolicy. W chwilach uroczystych mężatki noszą czepek, tzw. „cypek z kacurem” lub „cyperk ze skrzydłami”, wykonany z tiulu. Nazywa się on także „kurpieckim”.

Ubiór męski składa się z białej samodziałowej koszuli, na którą Kurp wkłada kamizelkę, oraz ze spodni sukiennych, podtrzymywanych męskim paskiem z surowej skóry. Kamizele są wykonane z ciemnego samodziału i podbite podszewką, spodnie- wpuszczane w cholewy butów. Początkowo noszone białe spodnie, potem w kolorze sukmany. Ubiór uzupełnia „letniak” (spencerek), wkładany na koszulę pod sukmanę. Sukmana jest najbardziej charakterystyczną częścią odzieży męskiej. Kurpiowie noszą sukmany koloru ciemnosiwego ze stojącym kołnierzem, niewielkimi klapkami, zdobione na piersiach szamerowaniem. W dzień powszedni przepasują je czarnym lub granatowym pasem, a w dni świąteczne- różnokolorowym pasem wełnianym. W lecie nakryciem głowy jest słomkowy kapelusz z płaskim denkiem, zastąpiony później okrągłą, granatową czapką z lakierowanym daszkiem. Mężczyźni noszą też rogatywki tzw. „cztery prawdy”, szyte z tego samego sukna, co sukmany. W zimie noszono kożuchy, które były również znane w innych częściach Mazowsza.

Według danych (miniatury, w tzw. Kodeksie Ostrowskim z roku 1343), strój dolnośląski przechodził w ciągu wieków pewne przeobrażenia, a właściwy rozwój tego stroju zakończył się około połowy XIX wieku. Jego żywotność utrzymała się do XX wieku w Szklarskiej Porębie.

Kobiecy strój dolnośląski jest najefektowniejszym strojem regionalnym na ziemiach zachodnich. Jego różnorodność sprowadza się do wielkości odmian czepków, służących jako nakrycie głowy mężatek. W czepkach tych uderza różnorodność kroju, materiału, barw oraz bogatego przystrojenia w hafty, riusze. Często uzupełnieniem świątecznych czepków są tiulowe lub koronkowe krezy noszone na szyi. Strój męski nie jest tak typowy dla Dolnego Śląska jak np. strój kobiecy, który przechował do dziś wiele dawnych elementów.

Koszule męskie lniane, zawiązywane bądź na karku, bądź też z przodu, mają wysoki kołnierz, wywijany na zewnątrz. Spodnie skórzane żółte, lub wełniane, krótkie do kolan lub długie, są wiązane w kostkach. Przy krótkich spodniach wdziewano białe pończochy i płytkie buty. Była to pozostałość mody rokoka. Przy długich spodniach obowiązują buty z cholewami. Dalszą częścią ubioru jest kamizelka z modnego manchesteru lub połyskliwego, kwiecistego adamaszku. Uzupełnieniem uroczystego stroju jest żupan z ciemnego sukna, (o kroju frakowym) sięgający do ziemi. Harmonizuje z nim wysoki czarny cylinder opasany barwną wstążką. Nakryciem głowy była też czapka rogatywka z granatowego sukna. W stroju męskim dominuje granat lub błękit.

Strój ludowy zaczął zanikać w drugiej połowie XIX wieku występując miejsca ubiorom mieszczańskim. Od II wojny światowej strój ludowy staje się własnością całego narodu i zostaje przystosowany do potrzeb bardziej współczesnych, używany jest głównie z okazji świąt, uroczystości państwowych, podczas występów artystycznych zespołów ludowych oraz w niektórych regionach w czasie obrzędów ludowych.

3. Polskie tańce narodowe w twórczości kompozytorów polskich.

Polskie tańce narodowe: polonez, mazur, kujawiak, oberek i krakowiak stały się inspiracją twórczą dla wielu wrażliwych na piękno i bogactwo folkloru polskiego artystów i odegrały ważną rolę w rozwoju narodowej muzyki artystycznej.

Szczególnie rozbudowaną formę w muzyce artystycznej osiągnął polonez. Rytm poloneza stosowano i do dłuższych ustępów muzycznych o charakterze uroczystym i pompatycznym. W ten sposób powstały polonezy koncertowe, wariacje na tematy polonezowe itp. Najlepszym przykładem są polonezy Chopina z najbardziej chyba znanymi: Polonez As-dur czy też Polonez A-dur. Należy również wspomnieć o polonezach M.K. Ogińskiego, będących odbiciem epoki i ducha narodowego np. polonez Pożegnanie Ojczyzny, Polonezy pisał również K. Kurpiński, współtwórca stylu narodowego w muzyce polskiej. Utwory o charakterze poloneza można znaleźć również w dziełach operowych, np. w HALCE Stanisława Moniuszki, który w mistrzowski sposób wykorzystywał elementy folkloru polskiego. Ze współczesnych kompozytorów tworzących polonezy należy wymienić Wojciecha Kilara, którego to polonez z filmu Pan Tadeusz stał się bardzo popularny.

Wielu kompozytorów tworzyło pieśni i tańce w formie mazura. Najbardziej znany, to oczywiście F. Chopin, który skomponował 57 mazurków. Mazur, jako taniec polskiej szlachty pokazywany był też w operach, m.in. S. Moniuszki- Straszny dwór, Halka. Znamy jest wszystkim mazur w formie pieśni, czego przykładem jest hymn Mazurek Dąbrowskiego, Ostatni Mazur czy Mazur Chłopickiego. Również Karol Szymanowski, zainspirowany folklorem podhalańskim i kurpiowskim pisywał mazurki- 20 Mazurków na fortepian.

W XIX wieku do muzyki artystycznej przeniknął kujawiak. Istnieją kujawiaki komponowane na głosy wokalne i instrumentalne. Elementy kujawiaka spotkać można w utworach F. Chopina, H. Wieniawskiego, F. Nowowiejskiego. Kujawiak do tańca komponowali m.in. K.Namysłowski, W. Osmański.

Wiele ludowego żywiołu do muzyki narodowej wprowadził oberek. W muzyce artystycznej można spotkać oberki w twórczości F. Chopina, H. Wieniawskiego, G. Bacewicz, R Statkowskiego. Oberki do tańca towarzyskiego, odbiegające od wzorów ludowych, komponowali między innymi: O. Kolberg, L. Lewandowski, K. Namysłowski, F. Dzierżanowski i inni.

Rytm krakowiaka występował u kompozytorów polskich i obcych już w XVI i XX elementy krakowiaka weszły do twórczości wokalnej i instrumentalnej polskich kompozytorów: K. Kurpińskiego, F. Chopina, S. Moniuszki, Z. Noskowskiego, I. Paderewskiego, L. Różyckiego,

K. Szymanowskiego i innych.

Muzyka ludowa, obrzędy i obyczaje ludowe stanowią istotną część kultury danego narodu. Dzięki nim Polacy zachowali swoją tożsamość narodową w najcięższych czasach zaborów.

...