Wstęp do edytorstwa – Janusz Dunin
Edytorstwo – to zespół działań – umiejętność, rzemiosło i sztuka, które pozwalają tekst oprac. przez autora czy zespół ludzi, wraz z wszystkimi załącznikami (ilustracje, tabele, mapy) przeobrazić w publikacje, czyli druki w większej liczbie egzemplarzy (które mogą zostać rozpowszechnione).
Czynności edytora:
1. zdobycie tekstu i uzgodnienie z autorem jego aspektów merytorycznych i prawnych;
2. zadbanie o zasady finansowania projektu;
3. opracowanie tekstu pod względem redakcyjnym;
4. Dobranie odpowiedniej formy graficznej i edytorskiej;
5. przekazanie tak przygotowanego materiału w ręce grafików, składaczy (komputerowców), drukarzy, introligatorów;
6. czuwanie nad procesem produkcji książki, zwłaszcza nad korektą;
7. organizacja rozpowszechniania, współpraca z sieci hurtowni, księgarń, kolportażu prasowego, sprzedaży pocztowej oraz przeprowadzenie akcji promocyjnej i reklamowej;
8. rozliczenie wyników sprzedaży, Ew. przygotowanie kolejnych wydań.
Rzadko jeden człowiek potrafi wykonać wszystkie te czynności. Wydawca zatrudnia osoby, które redagują teksty, nadają im formę graficzną, składają, drukują i rozpowszechniają. Są to ludzie różnych zawodów, których praca składa się na publikację. Wszyscy są współtwórcami procesu wydawniczego. Często więc za edytora lub wydawcę będziemy uważać tego, kto koordynuje wszystkie te czynności.
Struktura książki i czasopisma
Książka znormalizowana – istnieją normy, które ułatwiają kompozycję książki, ale należą one do tzw. norm zalecających, a więc edytorzy i drukarze nie muszą się ich trzymać. Jednak książkami znormalizowanymi łatwiej obracać (transport i przechowywanie). Wydawcy czasami odchodzą od przyjętych norm, aby zwrócić uwagę na niezwykłą postać książki, np. w wydaniach bibliofilskich lub w książkach eksperymentalnych czy awangardowych.
Struktura publikacji: obwoluta (opaska, skrzydełko), okładka twarda (okładzina), wyklejka, oklejka, grzbiet (kapitałka, zakładka), trzon ( karta przedtytułowa, tytułowa, całość tekstu głównego ze wszystkimi dodatkami).
Najważniejsze elementy druku:
1. Trzon książki tworzą zszyte lub klejone karty papierowe, zbudowany jest z arkuszy druku, strony są numerowane. Mieści się w nim: tytulatura, całość tekstu głównego, wszystkie dodatki, wstęp. Posłowie, indeksy, materiał ilustracyjny, zdobniczy, tabele, itp. Ilustracje często drukowane są na wkładkach z lepszego papieru.
2. Karta przedtytułowa – tradycyjnie jest umieszczana przed kartą tytułową; drukowany jest na niej skrócony tytuł dzieła.
3. Karta tytułowa – zawiera na I stronie tytulaturę. Zamieszczane są na niej stałe miejsca: na górze nazwisko autora, poniżej, nieco ponad połową strony nazwa tytułu publikacji; tekst mniejszą czcionką poniżej tytułu, oznacza podtytuł. Na dole str. tytułowej znajduje się adres wydawniczy (miejsce i rok wydania oraz nazwa firmy edytorskiej. Na samej górze tej karty tytułowej bywa dopisana nazwa towarzystwa naukowego lub szkoły, która zleciła publikację. Wszystkie inne teksty, jeśli zastaną umieszczone na karcie tytułowe, muszą być uzupełnione dodatkową informacją, wyjaśniającą ich charakter, np. wydanie poprawione, itp. Na odwrocie karty tytułowej mogą się znaleźć dodatkowe informacje o dziele (np. współpracownicy, drukarze, ilustratorzy, fotograficy, recenzenci, tytuł oryginału w dziele tłumaczonym z innego języka oraz instytucje, które finansowo wsparły edycję).
Na drugiej stronie str. umieszczano w okresie PRL-u metrykę książki (niekiedy na końcu dzieła). Metryka zawierała: ilość nakładu, dane techniczne o papierze, liczbie arkuszy, cenie egzemplarza i oznaczenie cenzury. Dziś cenzury ani stałych cen nie ma. Niektórzy wydawcy podobne dane umieszczają na końcu książki. Są to kolofony. Umieszczane są w starannych i kosztownych publikacjach (informacje dotyczą istotnych cech edycji: np. papieru, składu, ilustracji wybitnych artystów, ograniczonego nakładu).
4. W trzonie książki umieszczane są różne elementy nazywane niekiedy aparatem informacji wewnętrznej druku. Spis rozdziałów coraz częściej znajduje się na początku dzieła. Bibliografie, indeksy, przypisy mogą być umieszczane na każdej stronie lub na końcu całości. Przypisy bywają też stosowane na końcu każdego rozdziału (trudne do odszukania). Konieczna jest numeracja stron. Żywa pagina – informacja na górze każdej stronie; może też dodatkowo informować, co się na niej znajduje.
5. Wklejka – znajduje się przed i po bloku książki; łączy blok dzieła z okładkami. Wklejki mogą być niezadrukowanymi kartami, albo ozdobnymi (czasem zawierają tekst reklamowy od wydawcy. Do wklejek zwykle przyklejona jest oklejka ( wewnętrzna część okładki).
Jeśli tekst jest duży, dzieli się go na tomy i publikuje jako osobne woluminy. Tom odnosi się do podziału jednostek piśmienniczych; wolumen to jednostka drukarska, określona liczbą kart związanych w całość pod jedną okładką. Dzieło stanowiące jednostkę piśmienniczą (niezależnie od ilości składających się na nią tomów) nazywamy tytułem.
Podstawowym materiałem do publikacji jest papier. Podstawowymi cechami papieru jest klasa (istnieje 10; najlepsza – od 100% włókna szmacianego do klasy X, wykonanej z makulatury). Do druku książek używa się papieru kl. III-IV. W dawnych książkach i dzisiaj w wydaniach bibliofilskich stosuje się papier ręcznie czerpany (wytworny i trwalszy). Następnie papier różnicuje jego gramatura (najniższa – bibuła). Inne cechy: sposób wykończenia powierzchni: satynowy, welinowy. Szczególnie ceniony rodzaj papieru – kredowy (ale jest ciężki, skleja się).
Miarą papieru jest arkusz. Formy, zwykle oparte nap odstawie A1 lub B1. Stosuje się określenia pow. Papieru w zależności od jego złamania. A1 – cały arkusz, A2 – złożony na pół, A4 – złożony 2 razy (znormalizowany format papieru maszynowego), A5 – szkolny zeszyt, A6 – koperty, A7 – fiszki. Podobnie składa się arkusze formatu B (stosowany w użyciu domowym i biurowym). Proces składania arkuszy nazywamy falcowaniem.
Tradycyjne nazwy (określenia falcowania książek): (oznaczane cyfrą z umieszczonym na górze, po prawej stronie małym, pustym kółeczkiem – Uwaga!!! – nie mam tego znaku w komputerze, więc daję gwiazdkę)
1* plano, arkusz niezłożony
2* folio, arkusz złożony, otrzymujemy 2 karty, 4 strony
4* kwarto, 4 karty, 8 stron
8* octavo, 8 kart, 16 stron
16* szesnastka, 16 kart, 32 strony
Składki te są ważne przy planowaniu publikacji, zwłaszcza czasopism, które są zwykle wielokrotnością jednego z tych formatów.
Wakat to niezadrukowana karta. Blok książki składa się z szeregu arkuszy zwanych składkami.
Oprawa – to zszyte razem i wklejone do okładek arkusze (przed oprawą są tylko sfalcowane). Dobrze oprawiona książka powinna po otwarciu i położeniu na stole nie zamykać się sama. Kiedy ujmiemy ręką trzon, dobra okładka się otwiera.
Opis oprawy: zwierciadło oprawy to I – IV strona oraz grzbiet, umieszcza się na nich: tytulaturę, różne ozdoby i informacje. Zwykle na str. IV umieszcza się teksty zachęcające czytelnika do kupna. Na zewnątrz okładki, w mniej widocznym miejscu musi być umieszczony ISBN – Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki oraz kod kreskowy.
Zmechanizowane introligatornie wykonują masowo oprawy wydawnicze, które wykonują kładki i wklejają do nich trzon. Mogą być miękkie (wydania kieszonkowe) i twarde (najlepsze – z tektury, z pełną oklejką papierową albo tzw. półpłótno; w drogich wyd. bywają półskórki).
Broszura – to niewielka publikacja do 48 str. spięta metalową zszywką. Mogą to też być mniej ważne książki o przemijającej wartości. W polskiej statystyce nie istnieje rozróżnienie na broszurę i książkę; jeśli druk ma więcej niż 5 stron i nie jest ulotką, liczy się już „za książkę”.
Obwoluta – koszulka nakładana na książkę, aby uchronić cenną oprawę, albo by pod kolorowym drukiem ukryć ubóstwo książki. Stosowane od końca XIX w. Ostatnio zanikają, w zamian stosuje się w książkach i czasopismach foliowanie egzemplarzy, aby uniknąć przeglądania ich przed zakupem.
Morfologia i edytorstwo czasopism
Wszystkie czasopisma narodziły się z książki.; pierwotnie stanowiły niewielkie broszury zw. nowinami przynoszące informacje i sprawozdania. Pierwsze polskie czasopismo „Merkuriusz polski ordynaryjny” powstał w 1661 roku.
Organizacja czasopisma – tak jak książka składa się z zadrukowanych kart związanych w grzbiecie. Główna cecha – rytm ukazywania się (dzienniki, tygodniki), zawartość każdego numeru zebrana jest przez wspólną redakcję. Obok artykułów zawierają różne mniejsze formy (kronika, listy od i do redakcji, rozrywka). Istnieje tu wielkie zróżnicowanie form. Redakcje podejmują decyzje o formacie, rozmieszczeniu stałych działów. Czasopisma w rozwoju historycznym przechodziły szybsze przemiany niż książka.
Zasady powstawania czasopisma
Zespół – odpowiedzialny za poszczególne funkcje; jedni redaktorzy piszą i starają się o materiały z zewnątrz, inni – dbają o szatę graficzną, inni o techniczne i ekonomiczne sprawy zw. z drukiem i rozpowszechnianiem. Zespół założycieli opracowuje koncepcję pisma od strony merytorycznej, technicznej i ekonomicznej.
Tytulatura jest istotnym elementem czasopisma. Powinna określać jego charakter i styl. Winieta graficzna powinna być dobrze opracowana (wyraźny znak graficzny). To ona utrzymuje tożsamość pisma (np. „Przekrój” stała winieta zapewnia mu ciągłość od 1945 r.).
Części czasopisma: numeracja tomów i zeszytów (przy tytulaturze), formalna data ukazania się numeru.
Wykonanie matrycy (makiety) jest głównym rutynowym działaniem zespołu redakcyjnego przy edycji kolejnego numeru, zeszytu, tomu. Polega na rozmieszczeniu zaplanowanych do niego tekstów, ilustracji i innych elementów w ramach posiadanego miejsca. Projektuje się sposoby druku, wielkość czcionki, ilustracje, ozdobniki, reklamy. Nie mieszczące się w kolumnie teksty dzieli się na łamy. Jeszcze niedawno makieta wędrowała do drukarni, gdzie składano tekst. Dziś cała praca wykonywana jest w komputerze i po zredagowaniu na dyskietkach lub Internetem przekazywana do drukarni (obecnie istotny element wykształcenia dziennikarza).
Uwagi historyczne dotyczące edytorstwa druków
Narodziny druku – powstał w połowie XV w. (wynalazek Gutenberga – opracowanie metody szybkiego wytwarzania czcionek). Kodeks – ukształtowana forma książki, zbiór kart zszytych z jednej strony. Z powstaniem druku rozpowszechniła się w Europie produkcja papieru (zastąpił papirus i pergamin ze skór zwierzęcych).
Rozwój edytorstwa
Praktyki edytorskie (ustalanie kolejności kart, stronic, wersów, formy indeksów i przypisów, sposobów łamania tekstu, znaki przestankowe, numeracja stron, rozdziałów), to skutki wielowiekowego rozwoju pisma i sztuki drukarskiej.
Architektura druku
Każde dzieło jest wyposażone w historyczne znamiona stylowe (mówimy o książce w stylu gotyckim, renesansowym, barokowym, romantycznym, awangardowym). Edytor może naśladować jakiś styl lub szukać współczesnych form. Twórcy awangardowi stosowali próby odejścia od utrwalonych standardów edytorskich pod hasłem „nowej książki” (eksperymenty).
Książce towarzyszyły od wieków dwie formy wydawnicze: jedno- lub dwukartkowa ulotka oraz afisz (jego ozdobna forma to plakat). Folder to nowsza postać edytorska. Jest nią druk na arkuszu składanym w najróżniejszy sposób. Formę książki – parawanika z kart złożonych w harmonijkę (leporello) także uważamy za folder.
Udaną próbą zastąpienia książki przez komputer jest tzw. e-book.
Rodzaje publikacji
Rozróżniamy książkę czy czasopismo dla dzieci, beletrystykę tzw. wysoką od sensacyjnej i romansów, wreszcie książki naukowe, popularnonaukowe, fachowe i podręczniki. Do rodzajów publikacji powinien być dostosowany projekt wydawnictwa. Teksty specjalistyczne powinny opracowywać fachowcy z odpowiednich dziedzin (zapoznani z problematyką i terminologią).
Co to jest tekst?
Istnieją różne definicje. Dla potrzeb wydawcy tekst – to zespół słów w języku naturalnym lub sztucznym, związany w pewną całość, który został w jakiś sposób utrwalony (tzn. zapisany jakimkolwiek pismem, utrwalony na taśmie, płycie, dysku komputera). Może on zostać zniszczony (zapomniany), wykorzystywany do manipulacji lub może istnieć jak każda rzecz. Może zostać powielony w wielu egzemplarzach, poprawiony, pomylony, uzupełniony, skrócony lub rozbudowany, tłumaczony na różne języki. Zawsze jednak istnieje jakiś wzorzec, do którego można się odnieść.
Prawo autorskie
Integralności tekstu broni tradycja (np. słowa znanych pieśni, modlitw nie powinny być zmieniane). Chroni go też prawo autorskie. Pilnuje, żeby nie wprowadzać zmian ani poprawek do tekstów (jeśli osoby lub instytucje posiadają prawo własności). Wydawcy jednak czy dziennikarze rezerwują sobie prawo do opracowania nadesłanych tekstów i np. redagowania ich: przystosowanie zgodnie z użyciem. Jeśli drukarz, wydawca czy czasopismo zamierza ingerować w tekst musi otrzymać autoryzację (uzgodnienie zmian z autorem).
Pozyskiwanie tekstu
Aby przystąpić do pracy, edytor musi dysponować tekstem, który po obróbce ma stać się podstawą przyszłej publikacji. Zwykle z inicjatywą występuje autor, który przynosi tekst do wydawcy. Ten po zapoznaniu się z propozycją podejmuje się wydania bądź tekst odrzuca. Może też przyjąć go z zastrzeżeniem potrzeby dokonania zmian, poprawek, uzupełnień czy skrótów. Autor może się zgodzić lub nie. Inicjatywa wydawnicza może też płynąć z innych źródeł. Wydawca orientuje się, że na rynku jest jakaś luka czy potrzeba (tematyka albo określona książka), poszukuje autora i zamawia u niego tekst. Często inicjatywa leży poza autorem, redakcją wydawnictwa książkowego albo czasopisma (jakaś organizacja, szkoła, partia chce wydać podręcznik lub skrypt, publikację jubileuszową i poszukuje autora a czasem wydawcy, który wykonałby takie zadanie).
Może też chodzić o zwykłą lub zmienioną reedycję pozycji o wyczerpanym nakładzie. Czasem chodzi o wydanie tłumaczenia tekstu. Osobnym przypadkiem jest propozycja edycji dzieła, którego autor nie żyje. Jest wtedy konieczny edytor naukowy (zwany tekstologiem), ktoś, kto wobec wydawcy będzie reprezentował interesy nieżyjącego autora. Edytor naukowy może przynieść wydawcy gotową propozycję tekstu lub działać na zlecenie instytucji wydawniczej, naukowej. Edytorami są też ludzie, którzy układają antologie, wypisy, zbiory źródeł.
Opracowanie redakcyjne tekstu
W małym wydawnictwie wszystkie czynności redakcyjne wykonuje jeden człowiek. W dużym instytucie wydawniczym istnieją wyspecjalizowane komórki i zespół ludzi.
Kolejne czynności
Dyrekcja powołuje radę, która podejmuje pierwsze decyzje. Przyjęcie tekstu (bądź odrzucenie). Tekst – gotowy maszynopis, konspekt, w którym autor lub tekstolog proponuje przygotowanie tekstu (planowana objętość w arkuszach autorskich, dodatkowe elementy wydania: ilustracje, szczególny rodzaj wydania, kolorowy druk, termin wydania). Jeśli wydawca przyjmuje propozycję, może podpisać umowę z autorem. Niektóre instytucje wypłacają część honorarium zaliczkę (jeśli któraś ze stron nie wypełni warunków umowy, musi ją zwrócić, bądź zatrzymać).
Po otrzymaniu rękopisu wydawca przekazuje go do recenzji wydawniczej. Recenzja wewnętrzna – opinia osób z personelu wydawnictwa, redakcji, czasopisma. Przy tekstach specjalistycznych niezbędna jest opinia fachowca (recenzja zewnętrzna). Zleca się ją osobie posiadającej autorytet i kompetencje. Taka opinia zdejmuje z wydawcy część odpowiedzialności za druk (zwiększa koszty). Dalej tekst przechodzi do rąk redaktora merytorycznego, który sprawdza go pod względem faktograficznym (wewnętrzne sprzeczności, powtórzenia, wykonanie ilustracji, załączników, cytatów, bibliografii). Wreszcie zwraca uwagę na stronę językową opracowania (błędy, pomyłki, niefortunne sformułowania). Formalna strona wypowiedzi – jej poprawność językowa, stylistyczna, gramatyczna – to adiustacja. Po redakcji merytorycznej i adiustacji tekst jest konsultowany z autorem. Musi on przyjąć poczynione poprawki (autoryzacja). Autorzy o ustalonej pozycji nie zgadzają się nawet na zmiany w interpunkcji. Tekst teraz wędruje do redakcji technicznej, która zwykle współpracuje z grafikiem wydawnictwa. Czasem okładkę i tekst formuje operator komputera. Zwykle jednak projekt okładki i strony tytułowej zleca się artyście plastykowi. Zdarza się, że projekt graficzny wykonała jakaś konkretna osoba (decyduje o kroju czcionki, rozmieszczeniu i wykonaniu ilustracji oraz innych elementów graficznych). Na tym etapie prac zredagowana całość kiedyś przechodziła do rąk drukarzy (skład czcionek ręcznie albo na linotypach), teraz robią to komputery. W przypadku, gdy autor przesyła tekst Internetem lub przynosi dyskietkę, wszystkie procesy techniczne wykonuje redaktor merytoryczny w kontakcie z grafikiem komputerowym i w tej formie przekazuje do drukarni (skład DTP).
Następuje korekta. Powinna być dokonywana przy użyciu znaków korektorskich (na wydruku). Na samym tekście żadnych uwag i zmian nie wolno wpisywać. Tylko znaki korektorskie i dopiero po powtórzeniu znaku na marginesie należy wpisać poprawny tekst. Po korekcie tekst kolejny raz wraca do autora.
Korekta i znaki korektorskie
Podczas korekty mogą pojawić się nowe błędy w tekstach (ortograf., pomylone nr przypisów, podpisy pod ilustracjami, opuszczone fragmenty tekstu). Dlatego trzeba przeprowadzać ją kilkakrotnie. Potem następuje korekta autorska. Niestety prawie zawsze zostają przeoczone błędy. Dobre wydawnictwa publikują tzw. erraty (dodatkowe kartki, wkładane do tomów, gdzie spisuje się zauważone błędy z dokładnym wskazaniem strony i wiersza). Grube błędy w prasie koryguje się za pomocą sprostowania (dodatkowo z przeprosinami od redakcji).
Zakres prac korektora
Przygotowany do druku tekst musi być poprawny (zgodnie z zasadami ort., interpunkcji, musi być zgodny z ostateczną wersją autora i redaktora). Korektor musi uważać czy skład został wykonany zgodnie z obowiązującymi normami wydawnictwa (np. a jednakowe akapity, rodzaj czcionki, kursywa, wersaliki, odstępy między wyrazami i wierszami).
Zasady korekty
Powinien znać zarówno autor, wydawca, jak i drukarz. Najlepszą metodą jest korekta tradycyjna (choć można też wykonać ją w komputerze). Nie wolno mazać po złożonym już tekście (np. przerabiać mylnych liter). Do pracy przystępuje się na wydruku, z szerokim prawym marginesem. Każdą zmianę nanosi się ołówkiem (później łatwiej coś zmienić). W tekście zaznaczane są błędne litery i słowa umownymi znakami (znaki korektorskie), które powtarzane są na marginesie i dopiero przy tych znakach wpisywane są poprawki. Do obowiązków wydawcy należy kontrolowanie procesu druku.
Druk i jego przemiany
Druk Jana Gutenberga składał się z 2 procesów: wykonania składu drukarskiego z ruchomych czcionek i odbijania go na papierze. Gutenberg opracował dość prosty sposób odlewania metalowych czcionek i składanie ich w kolumny. Podstawowe cechy druku nie zmieniały się w Polsce zasadniczo aż do lat 70-tych XX w. Zecerzy składali druki ręcznie na stosunkowo prostych maszynach (monotypy i linotypy). Złożone czcionki łamacze (metrampaże) układali w strony, na których rozkładali wszelkie elementy druku: tekst, ilustracje, przypisy (tak poprzez...
Camea_Lidii_P