jk-manipulacja-nauka.pdf

Wpþyw totalnej wojny informacyjnej na dzieje PRL. Wyd. b.d., Kielce 1999, s.

203-220. Dodane przez autora: tytuþ, wyodrħbnienie czħĻci I i pierwszy akapit.

CzħĻci II-IV dodane i opisane przez Mirosþawa Ruska (Cz. II, s. 324-326, s.

335-338; Cz. III, s. 367-369, s. 395; Cz. IV, s. 423).

Jzef Kossecki

JAK MANIPULOWANO NAUKġ POLSKġ

CzħĻę I

Okres stalinowski

Wielka podatnoĻę na manipulacje wspþczesnego pokolenia nie jest

dzieþem przypadku. Poprzedziþ jĢ doĻę dþugi okres przygotowawczy, ktrego

poczĢtku naleŇy szukaę w okresie stalinowskim, a ĻciĻle mwiĢc po 1948 roku.

W tym to okresie niemal caþkowicie usuniħto z programw szkolnych, jak

rwnieŇ programw studiw te przedmioty, ktre uczyþy samodzielnego,

krytycznego myĻlenia, a tym samym uodparniaþy ludzi na wszelkiego rodzaju

manipulecje.

W Ļcisþym kierownictwie politycznym partii za aparat bezpieczeıstwa

odpowiedzialny byþ w tym okresie Jakub Berman, ktry rwnieŇ sprawowaþ

kontrolħ nad sprawami ideologii, a w zwiĢzku z tym podlegaþy mu takie

instrumenty sterowania spoþecznego i walki informacyjnej jak propaganda,

nauka wraz ze szkolnictwem i kultura, ktre wedþug obowiĢzujĢcych wwczas

koncepcji marksistowsko-leninowskich miaþy sþuŇyę przede wszystkim do

indoktrynacji ideologicznej spoþeczeıstwa.

Indoktrynacja ta byþa wwczas prowadzona w duŇej mierze wbrew

podstawowym zasadom socjotechniki propagandy, z ktrych wykorzystywano

tylko nieliczne - najbardziej proste i prymitywne.

PodstawowĢ zasadĢ socjotechniki propagandy, ktrĢ wykorzystywano

w procesie indoktrynacji naszego narodu w okresie stalinowskim, byþa zasada

masowoĻci i dþugotrwaþoĻci dziaþania. Propagandħ i indoktrynacjħ prowadzono

w skali masowej - wszħdzie i stale. Nie byþo takiej dziedziny Ňycia spoþecznego,

do ktrej by siħ ona nie wciskaþa w sposb nachalny. OczywiĻcie w rezultacie

po pewnym czasie uzyskano efekt znieczulenia na tħ propagandħ, co daþo znaę

o sobie juŇ w okresie kryzysu zwiĢzanego z procesem destalinizacji w 1956

roku.

Zgodnie z zasadami socjotechniki propagandy, dziaþania zmierzajĢce do

przeksztaþcenia ĻwiadomoĻci spoþecznej powinny byę prowadzone stopniowo,

przy wykorzystaniu istniejĢcego w spoþeczeıstwie kodu spoþeczno-kulturowego

i funkcjonujĢcych w nim stereotypw.

Natomiast indoktrynacja marksistowska, w okresie stalinowskim, byþa

w Polsce prowadzona bardzo szybko i w duŇej mierze w sposb sprzeczny

z polskim kodem spoþeczno-kulturowym. Podstawowe elementy tego kodu to -

jak wspomnieliĻmy wczeĻniej - trzy stereotypy: rycerski, mħczennika

i szlachecki. Tymczasem propaganda komunityczna zajmowaþa siħ opluwaniem

polskich bohaterw (nie tylko z okresu ostatniej wojny) i w ogle duŇej czħĻci

polskiej tradycji. Co wiħcej wielu bohaterw z okresu II wojny Ļwiatowej

przeĻladowano, a nawet mordowano. Byþo to dziaþanie propagandy - i nie tylko

propagandy, wbrew stereotypom - rycerskiemu i mħczennika. Nic dziwnego, Ňe

nard polski byþ niejako impregnowany przeciw tego rodzaju propagandzie

i indoktrynacji, ktrej miaþa ona sþuŇyę.

Jedynie stereotyp szlachecki byþ w propagandzie partyjnej i paıstwowej

PRL wykorzystywany w zdegenerowanej formie - propagowano mianowicie

tzw. awans spoþeczny. Awansem tym miaþo byę przeniesienie siħ ze wsi do

miasta, zdobycie wyksztaþcenia, stanowiska kierowniczego, wstĢpienie do partii

itd. Ten motyw faktycznie chwyciþ w skali masowej, przyciĢgajĢc jednak nie

tylko zwyczajnych ludzi - chþopw i robotnikw - ale rwnieŇ amatorw þatwej

kariery niezaleŇnej od wynikw pracy, co wkrtce zaowocowaþo powstaniem

tzw. nomenklatury, ktra szybko siħ zdegenerowaþa. Zarwno w szeregach partii

jak i w murach wyŇszych uczelni znalazþo siħ bardzo wielu ludzi (a w miarħ

upþywu czasu i postħpw budownictwa socjalistycznego byþo ich coraz wiħcej),

ktrych maþo interesowaþa ideologia, nauka czy wykonywany zawd, natomiast

chodziþo im gþwnie o osobistĢ uþatwionĢ karierħ za wszelkĢ cenħ.

Od tysiĢca lat integralnĢ czħĻciĢ polskiej kultury narodowej jest religia

katolicka, ktra zrosþa siħ z naszym kodem spoþeczno-kulturowym. Zgodnie

wiħc z zasadami socjotechniki propagandy, indoktrynacjħ marksistowskĢ

(podobnie zresztĢ jak kaŇdĢ innĢ) - jeŇeli miaþa byę skuteczna - naleŇaþo

rozpoczĢę od wskazania punktw stycznych marksizmu i katolicyzmu.

MarksowskĢ teoriħ wartoĻci dodatkowej i walkħ z wyzyskiem prowadzonĢ przez

marksistw, moŇna byþo przedstawię jako kontynuacjħ walki Ļw. Tomasza

z Akwinu z lichwiarskim wyzyskiem w Ļredniowieczu. W sferze zaĻ filozofii

moŇna byþo wskazywaę daleko idĢce pokrewieıstwo miħdzy epistemologiĢ

marksistowskĢ i tomistycznĢ. Tymczasem propaganda partyjno-paıstwowa

w PRL zajmowaþa siħ gþwnie propagowaniem tzw. naukowego ĻwiatopoglĢdu,

eksponujĢc zasadnicze rŇnice miħdzy materializmem a fideizmem

(idealizmem) w sferze ontologii.

W ramach indoktrynacji marksistowskiej maþo czasu poĻwiħcano nauce

samodzielnego stosowania metody dialektycznej, natomiast przedstawiano

marksizm jako zbir prawd ánaukowychÑ, ájedynie sþusznychÑ, odkrytych przez

klasykw marksizmu-leninizmu (nieomal przez nich áobjawionychÑ), do

ktrych interpretacji uprawnieni sĢ tylko partyjni áuczeni w piĻmieÑ.

Ta metoda indoktrynacji mogþa ewentualnie byę skuteczna

w Ļrodowiskach Ňydowskich, w ktrych funkcjonuje stereotyp uczonego rabina,

nie mogþa natomiast daę trwaþych rezultatw w Ļrodowiskach polskich.

FunkcjonujĢcy w polskim narodzie stereotyp mħczennika powodowaþ, Ňe

represje i przeĻladowania policyjne i administracyjno-sĢdowe, wspomagajĢce

indoktrynacjħ, w skali masowej i w dþuŇszym okresie czasu, przynosiþy skutki

przeciwne do zamierzonych, podnoszĢc autorytet zarwno KoĻcioþa - ktry staþ

siħ w tym czasie jedynĢ ostojĢ niezaleŇnoĻci od partii i sterowanego przez niĢ

paıstwa, jak i osb przeĻladowanych.

WiħkszoĻę ludzi programujĢcych indoktrynacjħ ideologicznĢ w Polsce na

przeþomie lat czterdziestych i piħędziesiĢtych, prawdopodobnie nie zdawaþa

sobie sprawy z opisanych wyŇej prawidþowoĻci, bezkrytycznie stosujĢc metody

wzorowane (na Î uwaga M. R.) tych, ktre stosowano w ZSRR. PodstawĢ tych

metod byþa totalna indoktrynacja ideologiczna poþĢczona z biurokratyzacjĢ

poszczeglnych dziedzin Ňycia spoþecznego - obajmujĢca nie tylko zwyczajnĢ

propagandħ, lecz takŇe naukħ, kulturħ i szkolnictwo.

Rozpoczħto w tym czasie akcjħ etatyzacji i ideologizacji polskiej nauki

i polskiego szkolnictwa. W miejsce dawnych, majĢcych wieloletniĢ tradycjħ

spoþecznych instytucji naukowych - takich jak Polska Akademia UmiejħtnoĻci

i Towarzystwo Naukowe Warszawskie - w dniu 30 paŅdziernika 1951 r.

powoþano do Ňycia biurokratycznĢ strukturħ w postaci Polskiej Akademii Nauk

(odpowiednik Akademii Nauk ZSRR), ktra miaþa byę ásztabem generalnym

armii polskich uczonych, kroczĢcych w pierwszym szeregu budowniczych

socjalizmu w PolsceÑ. Na posiedzeniu Komitetu Wykonawczego I Kongresu

Nauki Polskiej w dniu 8 wrzeĻnia 1950 r., z udziaþem ministra Adama

Rapackiego, ustalono, Ňe naleŇy zapewnię udziaþ w strukturze Akademii

czynnikw rzĢdowych áze wzglħdu na sþaboĻę ideologicznĢ wiħkszoĻci naszych

uczonychÑ, chodziþo o to, by áAkademia mogþa byę terenem walki ideologicznej

w koþach naukowychÑ 1 .

áW ramach Æakcji NÇ partia przejħþa pod kontrolħ przede wszystkim dwa

najwaŇniejsze odcinki frontu nauki - decyzje programowo-organizacyjne

i sprawy personalne. Dziaþania dziedzinowych kierownikw frontu koordynowaþ

nieliczny zespþ etatowych pracownikw Wydziaþu Nauki i Szkþ WyŇszych

KC PZPR. Kierownik Wydziaþu konsultowaþ waŇniejsze decyzje z sekretarzem

KC, Edwardem Ochabem, ten zaĻ prowadziþ rozmowy z czþonkiem Biura

Politycznego Jakubem Bermanem. Przy Wydziale dziaþaþo kolegium, zþoŇone

z kierownikw poszczeglnych odcinkw frontu nauki. W terenie sprawami

uczelni zajmowaþ siħ jeden z instruktorw wydziaþu propagandy danego

komitetu wojewdzkiego.

Zgodnie z wytycznymi wþadz partyjnych ÆNowe DrogiÇ (organ

teoretyczny i polityczny KC PZPR - przyp. J. K.), a nastħpnie inne periodyki,

1 P. Hbner, Nauka polska po II wojnie Ļwiatowej - idee i instytucje, Warszawa 1987, s. 143-144.

rozpoczħþy szeroko zakrojonĢ akcjħ popularyzacji problematyki ideologicznej,

opartĢ na dorobku nauki radzieckiej. Z wzorw pracy oglnopartyjnej

przenoszono do Ļrodowiska naukowego takie formy dziaþania jak: kampanie,

akcje, samokrytykħ. Pojawili siħ zwolennicy cytatologii, eksponujĢcy zdania

klasykw marksizmu jako dowd poprawnoĻci metodologicznej. Eksponowano

tezy Stalina - Ænajwiħkszego uczonego naszych czaswÇ. (...) Do Ňycia

naukowego wprowadzono publicystykħ, wspartĢ o autorytet wþadzy. Oficjalny

charakter miaþa dyskusja o wypowiedziach Stalina na temat jħzykoznawstwa,

czy debata na temat osiĢgniħę ýysenki (radzieckiego biologa profesora-

szarlatana - przyp. J. K.). Operowano w dyskusji dychotomicznym podziaþem na

naukħ ÆburŇuazyjnĢÇ i ÆsocjalistycznĢÇ, ÆdawnĢÇ i ÆnowĢÇ. W procesie walki

o nowĢ naukħ kryþy siħ czħsto w kostiumie ideologicznym grupowe

i jednostkowe interesyÑ 2 .

Wytyczne do áakcji NÑ (N - nauka) zostaþy sformuþowane

w niepublikowanej uchwale Biura Politycznego KC PZPR z 23 czerwca 1949 r.

w sprawie Kongresu Nauki. Rzucono hasþo áofensywy ideologicznejÑ,

zapowiedziano propagowanie marksizmu i wþĢczenie nauki do ápracy nad

wykonaniemÑ Planu SzeĻcioletniego. Celem ofensywy miaþo byę wyizolowanie

áelementw zdecydowanie reakcyjnychÑ w Ļrodowisku naukowym.

W listopadzie 1949 r. projekt organizacji I Kongresu Nauki Polskiej omawiaþo

Biuro Polityczne. W lutym 1950 r. powoþano Komitet Wykonawczy I KNP,

ktry zgodnie z wytycznymi wþadz politycznych przygotowaþ scenariusz,

wedþug ktrego w dniach od 29 czerwca do 2 lipca 1951 r. odbyþ siħ

wspomniany Kongres.

W tym czasie Rada Gþwna do Spraw Nauki i Szkolnictwa WyŇszego

zeszþa do roli organu wykonawczego Ministerstwa Szkþ WyŇszych i Nauki. Po

reorganizacji w lipcu 1949 r. Prezydium Rady byþo coraz bardziej toŇsame

z kierownictwem resortu.

W dniach 15 i 16 lipca 1950 r. obradowaþo plenum KC PZPR, na ktrym

referat áZagadnienia kadr w Ļwietle zadaı Planu SzeĻcioletniegoÑ wygþosiþ

Zenon Nowak.

áW dyskusji nad referatem A. Rapacki dowodziþ: ÆPrzy wszystkich

wysiþkach i sukcesach w walce o starĢ kadrħ nie dokonamy decydujĢcego

przeþomu w walce o ideologicznĢ treĻę i sens nauczania bez wychowania nowej,

swojej kadry pomocniczych siþ naukowych. Wiemy natomiast, Ňe polityczny

stan kadry asystenckiej jest gorszy niŇ kadry profesorskiej. Tu musi niedþugo

nastĢpię gruntowny przeþom przy zastosowaniu rewolucyjnych metod szkolenia

tej kadryÇ. Nie zapomniano teŇ oczywiĻcie o metodzie administracyjnej selekcji

asystentw i adiunktw, dla resortu byþa to droga znacznie prostsza i þatwiejsza

w wykonaniuÑ 3 .

2 TamŇe, s. 99-100.

3 TamŇe, s. 100-101.

Zgodnie z tĢ koncepcjĢ tych starych profesorw, ktrzy nie odpowiadali

ideologicznym kryteriom odsuniħto od ksztaþcenia mþodej kadry. Musieli wiħc

odejĻę na boczny tor tacy wybitni profesorowie jak Czekanowski, Ajdukiewicz,

Ingarden, Kotarbiıski, Ossowski, Tatarkiewicz i wielu innych. Profesorami

i docentami mianowano wielu ápolitycznie pewnychÑ, ktrzy przedtem

najczħĻciej niewiele mieli wsplnego z pracĢ naukowĢ, a zdarzali siħ wĻrd nich

nawet tacy, ktrzy nie mieli ukoıczonych wyŇszych studiw (wyjĢtek w tym

gronie stanowiþ profesor Adam Schaff, ktry miaþ ukoıczone studia prawnicze

przed wojnĢ na uniwersytecie we Lwowie i zrobiþ wojenny doktorat w ZSRR

z zakresu filozofii). Korzystaþy teŇ z sytuacji wszelkiego rodzaju miernoty, ktre

dziaþalnoĻciĢ politycznĢ pomagaþy sobie w karierze naukowej.

Do szybkoĻciowego ksztaþcenia kadry naukowej w humanistyce

utworzono Instytut Ksztaþcenia Kadr Naukowych.

áInstytut Ksztaþcenia Kadr Naukowych zaczħto organizowaę jedynie

z koncepcjĢ pŅniejszego dyrektora, A. Schaffa. W marcu 1950 r. uformowano

trzy wydziaþy: filozofii z teoriĢ paıstwa i prawa, historii oraz ekonomii

politycznej. Kierunki te uznano wiħc za newralgiczne kadrowo. WiħkszoĻę

przyszþych wykþadowcw odbyþa parotygodniowy kurs specjalny w placwkach

radzieckich, wspominano teŇ doĻwiadczenia dawnego Instytutu Czerwonej

Profesury. Ksztaþcenie w IKKN miaþo trwaę trzy lata, dotyczyþo wyþĢcznie osb

majĢcych rekomendacje wþadz partyjnych. Zakþadano, iŇ kandydaci bħdĢ mieę

ukoıczonĢ szkoþħ ĻredniĢ, ale istniaþa moŇliwoĻę pominiħcia i tego wymogu 4 .

W toku zajħę sþuchacze IKKN mieli prowadzię wþasne wykþady w Szkole

Partyjnej oraz w uczelniach warszawskich. Przygotowywali teŇ na seminariach

wþasne doktoraty. Wydziaþy IKKN dzieliþy siħ na katedry, kierownicy tych

katedr posiadali w wiħkszoĻci etaty w zwykþej uczelni.

Pierwszym publicznym wystĢpieniem pracownikw IKKN byþa sesja

teoretyczna, poĻwiħcona omwieniu znaczenia prac Stalina o jħzykoznawstwie,

zorganizowana przy wspþudziale ÆNowych DrgÇ 4 grudnia 1950 r.

Przykþadem polemicznych prac moŇe byę broszura Bronisþawa Baczki ÆO

poglĢdach filozoficznych i spoþeczno-politycznych Tadeusza KotarbiıskiegoÇ.

IdeĢ wokþ ktrej koncentrowaþa siħ dziaþalnoĻę pracownikw IKKN byþa

koncepcja ÆpartyjnoĻci naukiÇ. Emil Adler w artykule ÆPartyjnoĻę filozofii

i naukiÇ, na þamach PAN-owskiej ÆNauki PolskiejÇ (1953, nr 2) wskazywaþ Ňe Æ

wszelkie deklarowanie ponadklasowoĻci, ponadpartyjnoĻci w zagadnieniu

filozofii, a wiħc zagadnieniu naleŇĢcym do nadbudowy, jest obþudĢ

4 Aby uþatwię przyjħcie na wyŇsze studia osobom, ktre nie ukoıczyþy peþnej szkoþy Ļredniej i nie zdaþy

normalnej matury, w pierwszych latach po wojnie, organizowano tzw. kursy zerowe oraz uniwersyteckie studia

przygotowawcze, na ktrych w przyspieszonym tempie - w ciĢgu jednego roku lub dwu lat - przerabiano kurs

szkoþy Ļredniej. Po ukoıczeniu takiego kursu lub studium, ich absolwenci uzyskiwali prawo rozpoczħcia

studiw na normalnych uczelniach. Byþa to jedna z metod przyspieszania tzw. awansu spoþecznego osb

o odpowiednim pochodzeniu spoþecznym i postawie politycznej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: