24
WIELKA BRYTANIA
MONARCHIA WCZESNOFEUDALNA I MONARCHIA STANOWA (XI-XV w.)
[EPOKA FEUDALIZMU]
# Silna władza królewska, ugruntowana w Anglii przez królów anglonormandzkich, utrzymała się stosunkowo długo przeciwstawiając się tendencjom odśrodkowym możnowładztwa. Nie doszło tu do rozdrobnienia feudalnego, ale w XIII w. państwo przyjęło charakter monarchii stanowej, co osłabiło władzę królewską.
# Obejmując tron Wilhelm Zdobywca przejął wszystkie uprawnienia królów anglosaskich, rozszerzone dodatkowo w skutek podboju kraju:
$$ jego władza miała charakter patrymonialny (król właścicielem ziemi) i był najwyższym zwierzchnikiem lennym
- narzucił organizację lenną w formie nie mogącą osłabić jego władzy
$$ był najwyższym strażnikiem pokoju
- jego władza sądowa wkraczała wszędzie, gdzie naruszany był mir królewski, a autorytet sądownictwa królewskiego był tak duży, że nie rozpowszechniły się wojny prywatne
$$ miał wyłączną moc stanowienia prawa
# Król był podporządkowany prawu boskiemu i musiał liczyć się z prawem lennym
# Od XII w. konflikt o władzę między królem a możnowładztwem (które umocniło swoje stanowisko). Kiedy możni zaczęli odnosić sukcesy (XIII w.) król znalazł oparcie w rycerstwie i miastach – zahamowało to aspiracje feudałów
à rozwinął się PARLAMENT, który przejął część władzy królewskiej jako reprezentacja wszystkich stanów (wyłączność w uchwalaniu podatków)
à do przeszłości przeszły poglądy, że król stoi ponad prawem (Wielka Karta Wolności 1215 – prawo oporu)
à wolność osobista – żaden człowiek nie może być uwięziony (itp.) inaczej niż na podstawie wyroku sądu lub z mocy prawa
à potwierdza przywileje miast
à przyznanie specjalnych uprawnień kurii królewskiej: dla nałożenia podatków konieczna jest zgoda Rady Królewskiej (w jej skład wchodzą tylko bezpośredni lennicy króla)
à prawo oporu gdy król nie przestrzega przyjętych zobowiązań (czuwa nad tym komisja 25 baronów)
# Artykuły przyznające zgromadzeniu baronów wyłączność uchwalania podatków nie weszły w życie (w późniejszych redakcjach celowo pomijane)
# Wielka Karta nie stworzyła Parlamentu, lecz wyznaczyła kierunek prowadzący do jego przyszłego powstania.
# Wielka Karta była przywilejem dla baronów, w ich interesie i gwarantującym ich uprawnienia. Nie objęła w ogóle ludności zależnej (większość ludności Anglii) i w XIII w. nie była niczym przełomowym. Jednak miała później ogromny wpływ na angielską ideologię konstytucyjną i traktowana jest jako świętość narodowa
# Zasadę dziedziczności tronu umocnił w końcu Henryk II, a w braku zasad dot. porządku dziedziczenia przyjęto system odpowiadający zasadom sukcesji lenn, dopuszczając do sukcesji – w braku męskiego potomstwa – kobiety (system kognatyczny)
# Po wojnie sukcesyjnej Dwóch Róż (1445-1485) tron objął Henryk VII z dynastii Tudorów
# Główne agendy państwowe król powierzał urzędnikom nadwornym (seneszel, cześnik, komornik, konetabl itp.), które z czasem nabrały charakteru tytularnego.
# XIII w. – najważniejszy stał się wielki justycjariusz, główny pomocnik i zastępca króla. Urząd ten zaczął zagrażać władzy królewskiej więc go zniesiono, a jego uprawnienia przeniesiono na kanclerza, który wysunął się na czoło. Posiadał on wielką pieczęć i sprawował kontrolę nad dokumentami wychodzącymi z kancelarii królewskiej – później odegrał dużą rolę w angielskim sądownictwie i kształtowaniu się prawa.
# Opisani wyżej dygnitarze nadworni tworzyli Radę Królewską, która – wraz ze zgromadzeniami bezpośrednich wasali króla – tworzyła KURIĘ KRÓLEWSKĄ
à charakter doradczy + sądownictwo między wasalami (jako sąd parów) + rozpatrywanie apelacji do sądu królewskiego
à dzieliła się na WIELKĄ RADĘ i RADĘ ZWYCZAJNĄ
# Z kurii angielskiej wywodzą się następujące organy
à EXCHEQUER (i w jego ramach sąd Exchequer): centralny urząd skarbowy, kasa skarbowa, instancja kontrolująca rachunki centralne i lokalne, trybunał sądowy dla spraw skarbowych. Wchodzili do niego dygnitarze pod przewodnictwem kanclerza
à Dwa sądy królewskie: SĄD ŁAWY KRÓLEWSKIEJ i SĄD SPRAW POSPOLITYCH
à PARLAMENT i jego wyższa izba – IZBA LORDÓW
à RADA ZWYCZAJNA: organ skupiający nieliczną grupę wyższych urzędników powoływanych przez króla i blisko z nim współpracujących
# Parlament wywodzi się genetycznie z kurii królewskiej a za datę jego powstania można przyjąć rok 1265, od kiedy Wielka Rada przestała być zjazdem feudałów i przekształciła się w organ stanowy reprezentujący wszystkie uprzywilejowane stany.
à Od wydania Wielkiej Karty (1215) toczyły się spory baronów z królem o rozszerzenie przyznanych im uprawnień, a król szukał oparcia w rycerstwie i mieszczaństwie. Od 1213 królowie powoływali czasem Wielką radę w składzie rozszerzonym o przedstawicieli rycerstwa, natomiast w 1265 włączono do niej również przedstawicieli miast (pojawił się też termin „Parlament” na określenie rozszerzonej Rady)
# Dalsze kształtowanie się parlamentu przechodziło długą ewolucję z nawrotami rządów baronów albo osobistych rządów królewskich. Dopiero w XIV w. Parlament osiągnął ostateczną formę (i taka będzie dalej opisana)
# Parlament angielski był dwuizbowy
à IZBA LORDÓW (Izba Wyższa) była kontynuacją Wielkiej Rady, a w jej skład wchodzili parowie Anglii (przedstawiciele Kościoła i możnowładcy świeccy – bezpośredni wasale króla) oraz coraz to nowe osoby wprowadzane przez króla
à IZBA GMIN (Izba Niższa) wyodrębniła się w XIV, a zasiadali w niej przedstawiciele rycerstwa (po 2 z hrabstwa) i uprzywilejowanych miast (też po 2)
- początkowo obradowali i podejmowali uchwały oddzielnie, dopiero potem wspólnie
- przewaga miast, których było coraz więcej i mieli więcej posłów, ale interesy rycerstwa zabezpieczał przewodniczący Izby (musiał być przedstawicielem rycerstwa)
# Wybory w hrabstwach: czynne prawo wyborcze – właściciele ziemscy danego hrabstwa (niekoniecznie szlachta) + wysoki cenzus majątkowy; bierne prawo wyborcze – tylko szlachta
# Wybory w miastach – wysoki cenzus majątkowy, więc największy wpływ patrycjatu miejskiego
# Posłowie początkowo byli związani instrukcjami – reprezentanci swego stanu/regionu a nie narodu. Od XV w. znany był MANDAT POSELSKI – poseł mógł głosować jak chciał
# Sądownictwo:
$$ Izba Lordów pozostała najwyższą instancją sądową (mimo wyodrębnienia się z kurii specjalnych sądów królewskich)
à kontynuacja sądu parów dla spraw popełnionych przez lordów
à impeachment: Izba Lordów rozstrzygała nieodwołalnie wniesione przez Izbę Gmin sprawy o nadużycie władzy à forma kontroli Parlamentu nad władzą wykonawczą, podstawa przyszłej odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów
- act of attainder: Parlament mógł też wydać ustawę orzekającą karę śmierci lub wygnania (bez postępowania sądowego)
# Finanse: Potrzeby finansowe zmuszały władców do zwracania się do Parlamentu o nowe Podatki. Od końca XIII w. bez zgody Parlamentu król podatków nie mógłnałożyć, a Parlament dążył do uzyskania kontroli nad uchwalanymi podatkami à dualizm administracji skarbowej (królewska i stanowa)
# Ustawodawstwo: żadna ustawa nie może być ważna bez zgody króla i obu Izb
à projekt ustawy musiał być uchwalony kolejno przez obie Izby, a następnie przesyłano go do zatwierdzenia królowi – jeżeli król nie odmówił swojej zgody, projekt stawał się ustawą
# Inicjatywę ustawodawczą miał też król – jego stanowisko było równorzędne z obiema izbami
à król nie podlegał Parlamentowi a Parlament miał zagwarantowane szerokie uprawnienia – typowa dla Anglii równowaga między władzą monarszą a władzą Parlamentu
à stanowisko króla wzmacniało to, że tylko od niego zależało zwołanie Parlamentu
# Parlament angielski miał wiele cech wyróżniających go od europejskich zgromadzeń stanowych i stał się wzorem dla nowoczesnego parlamentaryzmu:
à Dzielił się na 2 izby a czynne prawa wyborcze opierały się na cenzusie majątkowym – w Europie stany obradowały oddzielnie a prawa wyborcze zależały od przynależności stanowej
à System dwuizbowy zakładał podejmowanie uchwał w drodze kolegialnego rozpatrywania spraw przez obie izby – w Europie każdy stan obradował i podejmował uchwały oddzielnie
à Król miał stanowisko równorzędne z obu izbami – w Europie brak było równowagi między monarchią a zgromadzeniem stanowym
à impeachment i act of attainder – forma kontroli Parlamentu nad organami władzy królewskiej
à Parlament angielski wykształcił podstawy nietykalności poselskiej i reprezentacji narodowej posłów
# Anglia dzieliła się na hrabstwa, które były nadawane jako dziedziczne lenno wasalom (hrabiom) – nie mieli oni faktycznej władzy, ponieważ naczelnikiem hrabstwa był nominowany przez króla urzędnik – wicehrabia (szeryf). W ten sposób królowie angielscy zapobiegali znanej na kontynencie feudalizacji hrabstw.
à szeryf pobierał „pensję” i początkowo miał silną władzę skarbową, wojskową, sądową i administrac...
lucla