1. błędu pisarza w autografie (będącego podstawą wydania),
2. błędu druku (będącego podstawą wydania)
3. błędu rękopisu (kopii), będącego podstawą wydania (gdy brak innych przekazów.
Oto przykłady:
poprawka Pigonia w „Odzie do młodości” nazywana powszechnie koniekturą, bo jej źródłem jest domysł, przypuszczenie:
· „Młodości, dodaj mi skrzydła” (+); „Młodości, podaj mi skrzydła” (-), ale ostatecznie to nie zostało rozsądzone; różnie oceniane podejście Pigonia do tego wersu tekstu: czy podaj to lekcja błędna? czy poprawka Pigonia to tylko koniektura?
· Liczne poprawki Jana Czubka w wydaniu jubileuszowym dzieł Zygmunta Krasińskiego (1912), np. w II cz. „Nie-Boskiej Komedii” w scenie rozmowy Męża i Orcia z Lekarzem; słowa Ojca do Orcia w błędnej lekcji (bł. log.), zakorzenionej w wydaniach poprzednich: „Mów, panie, co czujesz” (-) na: „Mów panu, co czujesz” (+)
· Liczne poprawki Jana Czubka w wydaniu „Pamiętników” Paska, dla którego podstawą była jedyna zachowana kopia rękopiśmienna tego dzieła, pełna błędów popełnionych przez trzech kopistów.
· Liczne poprawki Konrada Górskiego wprowadzone do tekstu „Pana Tadeusza”, np. omówiona na wykładzie lekcja z ks. IV poematu pt. „Dyplomatyka i łowy”: „Że zając, psy i charty jedne tworzą ciało” (-) na: „Że zając, pył i charty jedne tworzą ciało” (+) oraz z ks. IX pt. „Bitwa”: „Tu końcem szablicy / Ociera bagnet z rury jako knot ze świecy” (-) na „Tu końcem szablicy / Uciera bagnet z rury jako knot ze świecy” (+) – dopiero po wprowadzeniu tej emendacji ten fragm. stał się zrozumiały, gdy uwzględnimy (także w objaśnieniach do tekstu), że „ucierać” to frazeologizm typowy dla polszczyzny kresowej i znaczy ‘obcinać’.
· Potrzeba ważnej poprawki zgłaszanej przez prof. Jerzego Starnawskiego do sceny „Salonu Warszawskiego” w w. 186, w opowiadaniu o Cichowskim: „Jak księga herkulańska pod ziemią spróchniała” (-). Takie było brzmienie lekcji w pierwodruku Paryż 1832 i w wydaniu II, Paryż 1833. Autograf „Dziadów” cz. III wyd. w podobiźnie przez Józefa Kallenbacha (Kraków 1925) podaje: „sczerniała” (+), ale późniejszy wydawcy to zignorowali, nie podając tej lekcji nawet na prawach wariantu w aparacie krytycznym. Natomiast w 1957 roku Tadeusz Sinko w książce „Miciewicz. i antyk” czyni zarzut, że Mickiewicz błędnie przedstawił kwestię ksiąg herkulańskich, czyli papirusów wydobywanych spod lawy Herkulanum, które od wysokiej temperatury były zwęglone, nie spróchniałe. Czyli to nie błąd rzeczowy Mickiewicza, lecz błąd druku i efekt niestarannej korekty pierwodruku dokonanej przez autora..
[Nawiasem, przykład ten podważa zasadę dawania pierwodrukom pierwszeństwa przed autografem]
· Błędne emendacje dawał Juliusz Kleiner w swych przedwojennych wydaniach Słowackiego, bo były niekonieczne, podnosiły wartość artystyczną utworu. Po wojnie: w wydaniach BN i „Dziełach wszystkich” Kleiner starał się z nich rezygnować. Gdy nie ma potrzeby koniecznej, nie wprowadzamy emendacji.
Marudziara