Seksualno�� w �redniowiecznej Polsce Seksualno�� w �redniowiecznej Polsce Wydawnictwo Pozna�skie � Pozna� 2000 � Copyright by Adam Krawiec 2000 Copyright by Wydawnictwo Pozna�skie sp. z o.o., Pozna� 2000 Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada� Naukowych Projekt ok�adki: Tomasz Siwi�ski Redakg&jJkorekta: Izolda Kiec ^e^^^ RedaliBqa''technic/B.s^ Jacek Grze�kowiak i ^ ISBN 83-7177-035-9 ^WUYwOo Wydawnictwo Pozna�skie sp. z o.o. 61-701 Pozna�, ul. Fredry 8 Dzia� handlowy tel. (061) 852-38-44, fax (061) 852-66-05 Spis tre�ci Wst�p .................................................. 5 Seksualno�� cz�owieka w filozofii, teologii i prawie kanoni- cznym Zachodu do schy�ku �redniowiecza ............. 19 A. Filozofowie antyczni i seksualno�� .................... 19 B. Pogl�dy na seksualno�� we wczesnym chrze�cija�stwie .. 22 C. Czasy �w. Augustyna i �w. Hieronima ................. 26 D. Wczesne �redniowiecze .............................. 28 E. Tak zwana reforma gregoria�ska Ko�cio�a a rozw�j doktry- ny seksualnej ...................................... 31 F. Zagadnienia seksualne w prawie kanonicznym ......... 35 G. Doktryna seksualna na Zachodzie w okresie p�niejszego �redniowiecza ...................................... 40 Fornicatio � seksualno�� przedma��e�ska .............. 46 A. Pogl�dy na wsp�ycie przedma��e�skie ............... 46 B. Akceptacja dla stosunk�w przedma��e�skich w p�niejszym �redniowieczu ...................................... 53 C. Okre�lenia fornicatio w �redniowiecznej polszczy�nie .... 55 D. Fornicatio i Iwcuria w polskiej moralistyce �redniowiecznej 57 E. Podsumowanie ..................................... 61 Matrimonium � ma��e�stwo ........................... 62 A. Element seksualny w zawarciu ma��e�stwa w�r�d ludno�ci polskiej wcze�niejszego �redniowiecza ................. 62 275 B. Poligamia i poliandria w�r�d plemion polskich ......... 67 C. Zerwanie ma��e�stwa w�r�d ludno�ci polskiej wcze�niejsze- go �redniowiecza ................................... 70 D. Zagadnienia ma��e�skie w polskim prawie ko�cielnym . . 71 E. �ycie ma��e�skie �redniowiecznych w�adc�w polskich w opi- niach kronikarzy ................................... 76 F. Ma��e�stwa duchownych we wcze�niejszym �redniowieczu 86 G. Walka z ma��e�stwami duchownych w Ko�ciele polskim . 89 H. Polska moralistyka �redniowieczna o stosunkach ma��e�- skich .............................................. 95 I. Sprawy ma��e�skie przed polskimi s�dami �redniowiecznymi 99 J. Podsumowanie ..................................... 102 Concubinatus � konkubinat ............................ 104 A. Konkubinat �wieckich ............................... 104 B. Konkubinat duchownych w polskim prawie ko�cielnym .. 111 C. Konkubinat duchownych w praktyce .................. 123 D. Podsumowanie ..................................... 128 Adulterium � cudzo��stwo ............................. 130 A. Cudzo��stwo w s�owia�skim prawie zwyczajowym ....... 130 B. Cudzo��stwo we wczesno�redniowiecznym polskim prawie �wieckim .......................................... 135 C. Cudzo��stwo w prawie miast polskich ................. 139 D. Cudzo��stwo w polskim prawie ko�cielnym ............. 143 E. Motyw cudzo��stwa w polskich kronikach �redniowiecznych 144 F. Motyw cudzo��stwa w polskiej kulturze �redniowiecznej . .. 148 G. Cudzo�o�nicy przed s�dami miast polskich ............. 153 H. Cudzo��stwa w praktyce polskich s�d�w ko�cielnych .... 154 I. Podsumowanie ..................................... 160 Stuprum, raptus virginae � zgwa�cenie, uprowadzenie panny 161 A. Gwa�t jako element wczesno�redniowiecznego rytua�u: przypadek Boles�awa Chrobrego ...................... 161 B. Kronikarskie przekazy o gwa�tach pope�nionych przez in- nych Piast�w ...................................... 165 C. Zgwa�cenie i uprowadzenie w Najstarszym Zwodzie Prawa Polskiego .......................................... 168 D. Przepisy prawa mazowieckiego na temat gwa�tu i uprowa- dzenia ............................................ 175 E. Gwa�t i uprowadzenie w Statutach Kazimierza Wielkiego 183 �va Mciusmegu ...................................... 189 G. Zgwa�cenie w polskim prawie miejskim ................ 191 H. Zgwa�cenie i uprowadzenie w praktyce polskich s�d�w �red- niowiecznych ....................................... 197 I. Gwa�ty jako element wojen �redniowiecznych ........... 200 J. Podsumowanie ..................................... 202 Inne zagadnienia ........................................ 204 Castitas laicorum � czysto�� os�b �wieckich ............ 204 A. Wstrzemi�liwo�� seksualna �wieckich we wcze�niejszym �red- niowieczu .......................................... 204 B. Idea� wstrzemi�liwo�ci seksualnej w dynastii piastowskiej w XIII wieku ...................................... 206 C. Podsumowanie ..................................... 213 Meretricia, prostitutia � prostytucja .................... 214 A. �redniowieczne definicje prostytucji ................... 214 B. Prostytucja w �redniowiecznym Krakowie .............. 216 C. Prostytutki i ich klienci w innych miastach i wsiach Polski 220 D. Status spo�eczny prostytutek ......................... 221 E. Motyw �nierz�dnicy" w moralistyce ................... 222 F. Podsumowanie ..................................... 223 Superstitiones � �zabobony", czyli elementy seksualne w kultach poga�skich, magia p�odno�ciowa i mi�osna .. 224 A. Kulty p�odno�ciowe w zachodniej S�owia�szczy�nie ...... 224 B. Kulty falliczne na ziemiach polskich .................. 227 C. Magia mi�osna i zabiegi antykoncepcyjne .............. 229 D. Oskar�enia czarownic o wsp�ycie z diab�em .......... 231 E. Podsumowanie ..................................... 232 Peccatum contra naturom, sodomia ...................... 233 A. Poj�cie �grzech�w przeciw naturze" ................... 233 B. Polscy kronikarze o �czynach przeciw naturze": przyk�ad Boles�awa �mia�ego ................................. 233 C. Inne wzmianki o sodomii w �redniowiecznej Polsce ....... 238 D. Grzechy przeciw naturze w polskiej homiletyce �redniowie- cznej .............................................. 239 277 E. Stosunki z istotami nadprzyrodzonymi F. Podsumowanie ..................... Zako�czenie Bibliografia ........................... A. Wykaz skr�t�w stosowanych w pracy B. �r�d�a .......................... C. Opracowania ..................... Indeks osobowy Wst�p Podczas przegl�dania tysi�cy r�norodnych prac, jakie napisa- no w �redniowieczu, historyka mo�e uderzy� brak w�r�d nich ta- kich, w kt�rych tytule lub cho�by spisie rozdzia��w pojawi�oby si� s�owo "seks" albo "seksualno��". W pierwszej chwili mog�oby to prowadzi� do wniosku o pruderii tamtej epoki, wstydliwie unika- j�cej wzmianek o tej wa�nej sferze �ycia. G��bsze wnikni�cie w tre�� owych prac wskazuje jednak na co� innego. W �rednio- wieczu (a tak�e w staro�ytno�ci i wczesnej nowo�ytno�ci) nie pi- sano o "seksualno�ci", bo nie znano tego poj�cia1. Pojawi�o si� ono dopiero w XVIII wieku (samo s�owo jeszcze p�niej, na pocz�tku XIX stulecia)2. W zwi�zku z tym, jak zauwa�y� Pierre Payer, nie mo�na napisa� pracy o �redniowiecznej teorii seksualno�ci, gdy� by�aby to w istocie wsp�czesna teoria na temat �redniowiecza3. �redniowieczni teolodzy, morali�ci i prawnicy pisali natomiast 3 W tej pracy przyj��em najtrafniejsz�, moim zdaniem, definicj� seksual- no�ci, jak� znalaz�em: ca�okszta�t postaw �yciowych, sposob�w zachowa� i od- czu�, maj�cych swoje �r�d�o w pop�dzie seksualnym (Gesamtheit der im Ge- schlechtstrieb begrundeten Lebensauserungen, Yerhaltensweisen, Empfindun- gen), Duden. Das gro/Se W�rterbuch der deutschen Sprache in acht Bdnden, Bd. 6, hrsg. G. Drosdowski, 2. Aufl., Mannheim 1994, s. 3090, t�um. A. K. 2 M. Foucault, Historia seksualno�ci, s. 14-20. Pe�en zapis bibliograficzny przywo�ywanych prac zob. Bibliografia. 3 P. Payer, The Bridling of Desire, s. 15. du�o na temat poszczeg�lnych zagadnie� seksualnych, nie two- rz�c z nich sp�jnej ca�o�ci. W zwi�zku z tym monografia �rednio- wiecznego seksualizmu, aby nie popa�� w ahiatoryczno��, tak�e musi koncentrowa� si� na owych poszczeg�lnych zagadnieniach. W niniejszej pracy pr�buj� ukaza� zmieniaj�ce si� w ci�gu dziej�w spo�eczne i kulturowe formy, w jakich manifestowa�y si�, nie- zmienne w gruncie rzeczy, zachowania seksualne cz�owieka. W moich badaniach wybra�em grup� poj��, wi���cych si� z za- gadnieniem seksualno�ci, kt�re przyj��em jako has�a-tytu�y roz- dzia��w. S� nimi poj�cia: fornicatio - seksualne stosunki osoby niezam�nej; matrimonium - ma��e�stwo jako jedyna instytu- cja, tworz�ca ramy dla dopuszczanego przez Ko�ci� wsp�ycia seksualnego, ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem element�w seksual- nych w jego zawarciu oraz ich znaczenia w kszta�towaniu relacji mi�dzy ma��onkami; concubinatus - konkubinat: d�ugotrwa�e wsp�lne po�ycie kobiety i m�czyzny, jednak bez sformalizowania zwi�zku; adulterium - cudzo��stwo, czyli stosunki osoby �yj�cej w zwi�zku ma��e�skim z kim� innym ni� wsp�ma��onek; stu- prumiraptus uirginae - zgwa�cenie i/lub uprowadzenie kobiety w celu wzi�cia jej za �on�; continentia t'castitas ^- czysto��, czyli zachowywanie abstynencji seksualnej4; meret�-ida - nierz�d, prostytucja; superstitiones - przes�dy, zabobony (w tym roz- dziale zaj��em si� elementami seksualnymi w kultach poga�skich oraz magi� p�odno�ciow� i mi�osn�); peccatum contra naturom - grzech przeciw naturze (wieloznaczny termin, oznaczaj�cy wszel- kie ...
Dorico