OSADNICTWO WOJSKOWE NA WOŁYNIU.pdf

Lidia Głowacka, Andrzej Czesław Żak

OSADNICTWO WOJSKOWE NA WOŁYNIU

W LATACH 1921-1939

W ŚWIETLE DOKUMENTÓW CENTRALNEGO ARCHIWUM

WOJSKOWEGO

Podstawy prawne i organizacyjne osadnictwa na Wołyniu

Rozejm, zawarty 12 października 1920 r., zakończył blisko dwu-

letnie polsko-sowieckie zmagania zbrojne i otworzył drogę działaniom

dyplomatycznym. Już trzy dni później, 15 października, posłowie klu-

bu poselskiego PSL „Piast” zgłosili w Sejmie wniosek w sprawie przy-

znania zasłużonym żołnierzom Wojska Polskiego gruntów na Kresach

Wschodnich 1 . Wniosek ten nawiązywał do wcześniejszych próśb żołnie-

rzy niektórych pułków o nadanie im ziemi na terenach zajętych przez

Polskę na wschodzie oraz do zapisów ustawy z 15 lipca 1920 r. o refor-

mie rolnej, mówiących o pierwszeństwie żołnierzy w nabywaniu ziemi

pochodzącej z parcelacji 2 .

1 Janina Stobniak-Smogorzewska, Kresowe osadnictwo wojskowe 1920-1945 ,

Warszawa 2003, s. l7.

2 Ustawa z dnia 15 lipca 1920 roku o wykonaniu reformy rolnej , Dziennik Ustaw

Rzeczypospolitej Polskiej, 1920, nr 70, poz. 462.

140

Sprawa wynagrodzenia żołnierzy za ich ogromny wkład w odrodze-

nie i obronę Ojczyzny znalazła oddźwięk także w rozkazie pożegnalnym

Józefa Piłsudskiego z 18 października 1920 r. Wódz Naczelny podkreślił

w nim, że wystąpił do rządu o to, by zdobytą ziemię mogli uprawiać jej

zdobywcy. W rozkazie tym Piłsudski pisał: „Żołnierz, który tyle zrobił

dla Polski, nie zostanie bez nagrody. Wdzięczna Ojczyzna nie zapomni

o nim. Zdobyte zostały ogromne obszary, opustoszone i obrócone przez

wojnę światową prawie w pustynię. Zaproponowałem już rządowi, by

część zdobytej ziemi została własnością tych, co ją polską zrobili, uzno-

iwszy ją polską krwią i trudem niezmiernym. Ziemia ta, strudzona sie-

wem krwawym wojny, czeka na siew pokoju, czeka na tych, co miecz na

lemiesz zamienią, a chciałbym, byście w tej pracy przyszłej tyleż zwy-

cięstw pokojowych odnieśli, ileście ich mieli w pracy bojowej” 3 .

Poparcie wniosku ludowców przez marszałka Piłsudskiego, piastu-

jącego najwyższe cywilne i wojskowe stanowiska w państwie, spowo-

dowało, że rząd w bardzo szybkim tempie przesłał do marszałka Sejmu

projekty dwóch ustaw. Pierwszy projekt dotyczył ustawy o przejęciu na

własność państwa ziemi w niektórych powiatach na wschód od Bugu.

Drugi projekt omawiał warunki nadawania gruntów zdemobilizowanym

żołnierzom.

Obie ustawy zostały przyjęte przez Sejm jednogłośnie, prawie

bez dyskusji, 17 grudnia 1920 r. 4 , co świadczyło nie tylko o ogromnej

wdzięczności parlamentarzystów dla obrońców Ojczyzny, ale także

o zrozumieniu problemu znalezienia zatrudnienia dla tysięcy zdemobili-

zowanych żołnierzy, często nie posiadających wykształcenia i zawodu.

Ustawa o przejęciu na własność Państwa ziemi w niektórych powia-

tach Rzeczypospolitej Polskiej 5 dotyczyła ziem w powiatach kresowych,

3 Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe , t. 5, Warszawa 1990, s. 176; Osadnictwo wojskowe

i przejęcie ziemi na własność państwa , opr. W. Zaczyński, W. Skrobecki, Warszawa 1922,

s. 3. 4 J. Stobniak-Smogorzewska, op.cit., s. 20.

5 Ustawa z dnia 17 grudnia 1920 r. o przejęciu na własność Państwa ziemi w nie-

których powiatach Rzeczypospolitej Polskie j, Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej,

1921, nr 4, poz. 17.

141

należących poprzednio do rosyjskiego skarbu i rodziny carskiej, niektó-

rych dóbr duchownych i klasztornych, opuszczonych przez ziemian dóbr

prywatnych, a także gruntów pochodzących z parcelacji wielkich pol-

skich folwarków (art. 2). Były to głównie ziemie leżące w powiatach wo-

jewództwa wołyńskiego: włodzimierskim, kowelskim, łuckim, rówień-

skim, dubieńskim, warneńskim, krzemienieckim i ostrogskim (art. 6).

Ustawa o nadaniu ziemi żołnierzom Wojska Polskiego 6 zapowiadała

bezpłatne nadania ziem, uzyskanych na mocy poprzedniej ustawy, szcze-

gólnie zasłużonym żołnierzom Wojska Polskiego, ochotnikom, którzy

odbyli służbę frontową oraz inwalidom (art. 2). Pozostali inwalidzi i żoł-

nierze mogli otrzymać ziemię odpłatnie (art. 3). Powierzchnia nadanej

jednemu żołnierzowi działki nie mogła przekraczać 45 ha (art. 5). Na

cel osadnictwa wojskowego przekazano sprzęty pochodzące z demobilu

wojskowego i materiały budowlane, przeznaczono też pewną kwotę pie-

niędzy na kredyty dla żołnierzy (art. 8). Osadnicy mieli rozpocząć spłatę

należności za ziemię po 5 latach od rozpoczęcia użytkowania. Wysokość

opłat wynosiła od 30 do 100 kg żyta za hektar rocznie, wnoszonych

w gotówce na rzecz Państwa (art. 7).

W Ministerstwie Spraw Wojskowych (MSWojsk.) osadnictwem zaj-

mowała się Ekspozytura MSWojsk. do spraw Demobilizacji, wewnątrz

której, rozkazem nr 2 z 17 stycznia 1921 r., utworzono Sekcję Osad

Żołnierskich 7 . Na czele Ekspozytury stał były legionista gen. Mieczysław

Norwid-Neugebauer, zaś szefem Sekcji Osad Żołnierskich został mjr

Tadeusz Lechicki.

Jednym z głównych terenów objętych akcją osadniczą było woje-

wództwo wołyńskie. Województwo to, obejmujące powierzchnię 35 754 km 2 ,

było zamieszkiwane przez 2 085 600 osób (według spisu z 1931 r.).

Wskaźnik gęstości zaludnienia wynosił tu 58 osób na 1 km 2 , podczas

6 Ustawa z dnia 17 grudnia 1920 r. o nadaniu ziemi żołnierzom Wojska Polskiego ,

Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, 1921, nr 4, poz. 18.

7 Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Gabinet Ministra Spraw Wojskowych

(Gab. MSWojsk.), sygn. I.300.1.648, Rozkaz Ekspozytury MSWojsk. nr 2 z 17 stycznia

1921 r. o utworzeniu Sekcji Osad Żołnierskich .

142

gdy średnia krajowa w tym czasie to 83 osoby na 1 km 2 . W kilku powia-

tach wskaźnik ten był jeszcze mniejszy, np. w pow. sarneńskim wynosił

33 osoby na 1 km 2 , w lubomelskim – 42, w kowelskim – 45, natomiast

w powiatach krzemienieckim i kostopolskim – po 46 osób 8 . Tereny te

w większości (68%) zamieszkiwała ludność ukraińska – 1 418 300 osób,

z czego 40 600 w miastach, 1 377 700 na wsi. Drugą narodowością pod

względem liczebności byli tam Polacy (16,6%) – 346 600 osób, z cze-

go w miastach 69 500, na wsi 277 100, następnie Żydzi (9,9%) i inne

niewielkie grupy narodowościowe 9 . Województwo było podzielone na

11 powiatów z 22 miastami, 103 gminy wiejskie oraz 2743 gromady

wiejskie (sołectwa).

Pierwsze grupy osadników wojskowych, składające się przeważnie

z żołnierzy tego samego pułku, przybyły na Kresy Wschodnie wiosną

1921 r. Organizowano ich w tzw. kolumny robocze, które miały rozpo-

cząć wspólną gospodarkę na przyznanej ziemi. Osadnicy przybywali na

tereny pozbawione dróg, komunikacji kolejowej, kościołów, szkół i za-

kładów usługowych 10 . Na przyznanych im działkach nie było domów ani

budynków gospodarczych, nie mieli też żadnego inwentarza. Odczuwali

dotkliwy brak artykułów rolniczych. Początkowo macierzyste pułki,

w miarę swoich możliwości, wyposażały osadników w konie, wozy oraz

żywność. Jednak pomoc rządowa była niedostateczna i źle organizowa-

na. Mimo tych trudności osadnicy powoli i systematyczne zagospodaro-

wywali opuszczoną, zaniedbaną ziemię. Pierwsze 3 lata akcji były dla

osadników niezwykle trudne. Państwo polskie, na terenie którego trwały

przez kilka lat działania wojenne, nie było w stanie zorganizować dla nich

skutecznej pomocy. Ziemie zagospodarowywano dzięki pożyczanemu na

wysoki procent kapitałowi, co powodowało ich dodatkowe zadłużenie 11 .

8 Mały rocznik statystyczny 1938 , Warszawa 1938, s. 14.

9 Ibidem, s. 22-23.

10 J. Stobniak-Smogorzewska, op.cit., s. 108.

11 CAW, Gab. MSWojsk., sygn. I.300.1.658, Sprawozdanie przedstawiciela MSWojsk.

przy Okręgowym Urzędzie Brześć n. Bugiem , k. 19.

143

Wołyń należał do najczęściej wybieranych przez żołnierzy miejsc

osiedlenia. W 1921 r. na terenie woj. wołyńskiego ziemię otrzymało 1605

osadników indywidualnych oraz 1055 żołnierzy zorganizowanych w gru-

py 12 , podczas gdy dla całego osadnictwa na Kresach Wschodnich liczby

te wynosiły odpowiednio: 3640 i 1396. W 1922 roku planowano osadze-

nie na Wołyniu kolejnych 2590 osadników wojskowych, jednak planów

tych nie zrealizowano.

Kryzys akcji osadniczej

Wraz z wycofaniem się marszałka Piłsudskiego z czynnego życia

politycznego, stosunek polityków do osadnictwa wojskowego ulegał

zmianie. Już pod koniec 1921 r. idea osadnictwa spotkała się z ostrymi

atakami w Sejmie oraz prasie. Wrodzy Józefowi Piłsudskiemu politycy

i działacze byli przeciwni dalszemu rozwojowi osadnictwa wojskowego.

Przewagę zaczęły zyskiwać opcje polityczne wywodzące się z endecji,

wrogie ułożeniu stosunków narodowych na kresach.

Po 1923 roku, w atmosferze niegasnących sporów i ataków, akcję

osadnictwa wojskowego wstrzymano. Do tego czasu, na mocy o ustawy

z 17 grudnia 1920 r., na rzecz osadnictwa wojskowego na wschodnich

terenach Rzeczypospolitej przejęto 137 192 ha ziemi, na których osiadło

8059 osadników (1383 oﬁcerów i 6676 szeregowych). Razem z rodzina-

mi tworzyli oni społeczność liczącą ponad 30 000 osób. W województwie

wołyńskim na 52 464 ha ziemi osiedliło się 3507 osadników; przeciętna

wielkość działki wynosiła 14,96 ha 13 . Ogólne zadłużenie osadników wo-

jewództwa wołyńskiego wynosiło w tym czasie 18 765 957 zł, średnio

5353 zł na osadę 14 . Zagospodarowywanie nowych siedzib postępowało

powoli. Jeszcze na początku 1925 r. blisko 44% gospodarstw osadni-

czych nie miało zabudowań. Jednak już w kilka lat po nadaniu ziemi

12 Ibidem, sygn. I.300.1.669.

13 Ibidem, sygn. I.300.1.658, Sprawozdanie w sprawie osadnictwa wojskowego , k. 29.

14 Ibidem, k. 30.

144

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: