W. KALINOWSKI, C. KRASSOWSKI I J. A. MIŁOBĘDZKI, Z PROBLEMATYKI BUDOWNICTWA DREWNIANEGO EPOKI.pdf

Ryc. 1. Ciesielstwo. Drzeworyt Josta Ammana

z r. 1568.

WOJCIECH KALINOWSKI, CZESŁAW KRASSOWSKI I JERZY A. MIŁOB Ħ DZKI

Z PROBLEMATYKI BUDOWNICTWA DREWNIANEGO EPOKI

ODRODZENIA

Budownictwo drewniane od murowanego rozgra-

niczano na ogół do Ļę ostro w studiach nad architektur Ģ

podsk Ģ . Przedstawiano je cz ħ sto jako odr ħ bn Ģ gał ĢŅ

sztuki, a wyra Ņ ne analogie form obu budownictw

interpretowano jako przykłady wzajemnych zapo Ň y-

cze ı i oddziaływa ı . Wysuwanie na plan pierwszy ma-

teriału, niew Ģ tpliwie istotne przy rozpatrywaniu kon-

strukcji in Ň ynierskich, mo Ň na zakwestionowa ę w stu-

diach.dzieł architektury. Materiał budowlany nie zaw-

sze decyduje o formie i układzie przestrzennym bu-

dynku. Wydaje si ħ bowiem, Ň e ka Ň dy budynek jest rea-

lizacj Ģ okre Ļ lonego programu, b ħ d Ģ cego wyrazem kon-

kretnych potrzeb 1 . Realizacja ta, wymagaj Ģ ca znacz-

nych nakładów inwestycyjnych, jest wielostronnie wa-

runkowana i warunkuj Ģ ca. Wysuwanie materiału bu-

dowlanego — jednego z wielu momentów warunku-

j Ģ cych — jako podstawowego kryterium, dziel Ģ cego

budownictwo na drewniane i murowane, a architektur ħ

na ludow Ģ i monumentaln Ģ , nie wydaje si ħ słuszne. Czy

nie nale Ň ałoby raczej szuka ę zasadniczych podziałów dzieł

architektonicznych w oparciu o zró Ň nicowanie programów

u Ň ytkowych i plastycznych, a w drewnie widzie ę tylko

jedno, z posiadaj Ģ cych specyficzne własno Ļ ci

technologiczne tworzyw, w którym s Ģ one

realizowane? Pogł ħ bianie powy Ň szych problemów

przekracza ramy i zakres artykułu; dotycz Ģ one

bezpo Ļ rednio bardziej zagadnie ı roboczych, wyłania-

j Ģ cych si ħ w trakcie studiów, ni Ň ich dotychczasowych

osi Ģ gni ħę . Najistotniejszym osi Ģ gni ħ ciem studiów nad '

drewnianym budownictwem w Polsce jest chyba

stwierdzenie, i Ň formy jego nale ŇĢ do rodzimych zdo-

byczy i tradycji oraz, Ň e tu dopatrywa ę by si ħ moi-na

ludowego nurtu naszego budownictwa.

motywowano, s Ģ równie powszechne w budownictwie

murowanym jak i drewnianym, a znajomo Ļę kon-

strukcji ciesielskich stała na takim poziomie, Ň e dłu-

go Ļę drewna nie była ograniczeniem mo Ň liwo Ļ ci roz-

wi Ģ zania budynku. Zob. ryc. 2-3 i por. plany ko Ļ cioła

murowanego i drewnianego zestawione przez O. So-

snowskiego, Uwagi o gotyckim budownictwie drzew-nem

w Polsce, Biuletyn H. S. i K. III (1935), s. 172.

1 Np. typ małego ko Ļ cioła parafialnego, wyst ħ pu-

j Ģ cy nieprzerwanie od wczesnego Ļ redniowiecza a Ň do

wieku XIX, powszechnie przyj ħ ty w budownictwie

drewnianym, jest realizacj Ģ programu b ħ d Ģ cego wy-

nikiem ustalonych potrzeb liturgicznych. O rozmiarach

Jego decydowały prawdopodobnie potrzeby parafii,

któr Ģ obsługiwał i trudno je ł Ģ czy ę z mo Ň liwo Ļ ciami

konstrukcyjnymi drewna, gdy Ň wymiary, którymi to

Z PROBLEMATYKI BUDOWNICTWA DREWNIANEGO

wznoszonego w czasach nowo Ň ytnych, mog Ģ si ħ opie

ra ę w znacznej mierze o bezpo Ļ redni Ģ obserwacj ħ ba-

danych obiektów — a wi ħ c s Ģ co najmniej pokrewne

pod tym wzgl ħ dem wi ħ kszo Ļ ci studiów wchodz Ģ cych

w zakres historii sztuki. Natomiast w studiach nad

dawniejszym _ Ļ wieckim budownictwem drewnianym

dominuj Ģ c Ģ rol ħ odgrywa obserwacja po Ļ rednia-

zbli Ň a je to zatem raczej do ogółu studiów historycz

nych, których podstaw Ģ jest oparta_na Ņ ródłach po

Ļ rednia obserwacja badanych zjawisk. I istotnie

w pierwszych polskich 1 pracach historycznych nad

Ļ wieckim budownictwem drewnianym w Polsce sze

roko wykorzystywano Ņ ródła pisane 6 . Zasadnicz Ģ

trudno Ļę takich, opartych o przekazy po Ļ rednie stu

diów stanowi konieczno Ļę nie tylko historycznej, ale

i architektonicznej krytyki i interpretacji Ņ ródeł. Wy-

maga to b Ģ d Ņ wszechstronnych umiej ħ tno Ļ ci studiu

j Ģ cego, b Ģ d Ņ Ļ cisłej współpracy przedstawicieli ró Ň

nych dyscyplin. Jaskrawym przejawem tych trudno Ļ ci

jest to, Ň e w studiach historycznych nad budowni

ctwem drewnianym pocz ħ to z czasem ahistorycznie

rekonstruowa ę dawniejsze formy na podstawie anali

zy formalnej budynków wznoszonych w wieku XIX

i XX, nie uwzgl ħ dniaj Ģ c nawet wpływu literatury fa

chowej oraz normuj Ģ cych budownictwo akcji ustawo

dawczych 7 . Natomiast w opartych o Ņ ródła pisane

pracach maj Ģ cych obrazowa ę dzieje wsi polskiej, poza

do Ļę ogólnikowymi w tym zakresie pracami history

ków kultury, pomijano na ogół zagadnienie form,

układów i konstrukcji budownictwa.

Drewno w Polsce było materiałem powszechnym

1 łatwo dost ħ pnym. Obróbka jego była zawsze naj-

mniej pracochłonna i, co niekiedy mogło by ę istotne;

zawsze najta ı sza?. Mogło to wpłyn Ģę nieraz na u Ň y-

cie drewna nawet przy wyj Ģ tkowych u nas trudno Ļ -

ciach jego zdobycia. St Ģ d przede wszystkim w budow-

nictwie drewnianym mogły znajdowa ę swój wyraz

cz ħĻ ciej potrze by—mas ludowych, ni Ň klas posiadaj Ģ -

cych i dlatego drewno było typowym materiałem bu-

downictwa słu ŇĢ cego tym potrzebom. Niemniej jednak

wydaje si ħ , Ň e mechaniczne uto Ň samianie budynku

drewnianego z ludowym i tradycyjnym przez bezkry-

tyczne ł Ģ czenie go z prasłowia ı skim ciesielstwem s

przy wykluczeniu wpływów obcych, mo Ň e tylko za-

ciemnia ę pełni ħ i wyrazisto Ļę obrazu z uszczerbkiem

dla prawdy jego ludowo Ļ ci. Znane przykłady wskazuj Ģ

na realizacj ħ w drewnie form nale ŇĢ cych raczej do

kr ħ gu ekskluzywnej sztuki, a wysuwaj Ģ , zarówno

w niektórych dawniejszych 1 jak~ i najnowszych pra-

cach 5 zwi Ģ zek budownictwa drewnianego z działal-

no Ļ ci Ģ zawodowego rzemie Ļ lnika budowlanego. St Ģ d

dla unikni ħ cia nieporozumie ı nale Ň y rozpatrywa ę je

nie wycinkowo, ale szerzej, na tle całokształtu budow-

nictwa badanego okresu.

W program artykułu wchodzi jedynie dyskusyjne

zwrócenie uwagi na to zagadnienie. Obecny stan bada ı

nie pozwala jeszcze na rozwi Ģ zanie wszystkich zagadnie ı

zwi Ģ zanych z ibudownictwem epoki Odrodzenia w Polsce

wykonanym w materiale drzewnym, jak równie Ň na

przedstawienie obrazu całokształtu tego budownictwa.

Budownictwo drewniane czasów Odrodzenia znane

jest przede wszystkim z obiektów sakralnych, na

niektórych terenach zachowanych w wi ħ kszych sku-

pieniach.Przykłady budownictwa Ļ wieckiego s Ģ nie-

liczne. Ta przewaga zachowanych budynków sakiral-

nych nie znamionuje wył Ģ cznie omawianego okresu,

lecz cechuje równie Ň i materiał rzeczowy pochodz Ģ cy z

czasów pó Ņ niejszych, a Ň po koniec XVIII stulecia. St Ģ d

studia drewnianego budownictwa sakralnego,

W dotychczasowych opracowaniach zakładano na

ogół jednolito Ļ ci rzemiosła ciesielskiego w Polsce. Tym-

czasem w Ļ wietle ostatnich bada ı zarysowuje si ħ tu

wyra Ņ ne zró Ň nicowanie: ciesielstwo uprawiane było b Ģ d Ņ

zawodowo, b Ģ d Ņ niezawodowo, przez rzemie Ļ lni-ków

ró Ň nym poziomie kwalifikacji. Usamodzielnie-nie„ si ħ

rzemiosła przypada w najwi ħ kszych-o Ļ rodkach.

pa ı stwowych i ko Ļ cielnych zapewne ju Ň na wiek X-

cowite desenie jakiego Ļ przedchrze Ļ cija ı skiego sty-

lu...".

4 Budownictwo drzewiane. Przyjaciel Ludu, Lesz-

no 1838.

6 Piwocki K., O historycznej genezie polskiej sztu-

ki ludowej, Wrocław 1953, Pa ı stwowy Instytut Sztuki,

Studia z historii sztuki polskiej I.

6 Goł ħ biowski Ł., Domy i dwory, Warszawa 1630;

Wójcicki K. W., Zarysy domowe 1, Warszawa 1842,

s. 147 i nast.

Interesuj Ģ ce Ļ wiatło na zagadnienie warto Ļ ci

pracy ciesielskiej rzuca wysoko Ļę pogłównego ustalo

na w r. 1590: .....Mularze mistrzowie po złotych 2. To

warzysze mułarscy po 15 groszy, od Ň on y dzieci ich

po 2 grosze, od czeladai oboiey płci po groszy iedne-

mu, Cie Ļ le mistrzowie po 20 groszy, towarzysze ich po

8 groszy, od Ň on y dzieci po 2 grosze, od czeladzi iako

y pierwey...", Bielski J., Interregnum po Ļ mierci króla

Stefana Bathorego..., wyd. F. M. Sobieszcza ı skiego,

Warszawa 1850, s. 131—132.

8 Idee tych pogl Ģ dów oddaje najlepiej K. Łap-

czy ı ski w artykule Lato pod Pieninami i w Tatrach,

Tygodnik Ilustrowany V (1862), s. 16S<, który tak pisze

o izbie górali tatrza ı skich: .....zajmowałem królewsk Ģ

komnat ħ Ziemowdta. Była to du Ň a izba o dwóch ok-

nach, o heblowanych Ļ cianach i z takim Ň e sufitem.

Belki i podpieraj Ģ cy je gruby siestrzan, heblowane by-

ły podobnie Ň , a prócz tego wyrzynane w bardzo pra-

Akcje ustawodawcze s Ģ powszechne w XVII—

XIX wieku, niemniej jednak zarysowuj Ģ si ħ ju Ň

wcze Ļ niej jak np. u A. Gostomskiego. Gospodarstwo

(1588), w której to pracy zalecenia dotycz Ģ ce zabudo

wania wsi maj Ģ nie tylko charakter ustawodawczy,

ale niektóre z nich, jak np. polecenie budowy pieców

do suszenia prz ħ dziwa poza obr ħ bem wsi, s Ģ zbie Ň ne

z obowi Ģ zuj Ģ c Ģ na niektórych naszych terenach usta

w Ģ pa ı stwow Ģ z XVIII—XIX wieku.

W. KALINOWSKl,' CZ. KRASSOWSKI, J. A. MIŁOB Ħ DZKI

Ryc. 2.' Libusza, ko Ļ ciół par. z r. 1513. Rzut poziomy — skala 1 : 250.

(Pom. Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej).

Ryc. 3. Ptkanów, ko Ļ ciół par. z w. XV. Rzut poziomy

skala 1 :250. (Wg Szyszko Bohusza).

Z PROBLEMATYKI BUDOWNICTWA DREWNIANEGO

XI *, we wsiach — pó Ņ niej V ń ródła z

XV-go w. przynosz Ģ liczne wiadomo Ļ ci

o zawodowym ciesielstwie w miastach,

z którego twórczo Ļ ci Ģ nale Ň y ł Ģ czy ę

najstarsze zachowane zabytki budow-

nictwa drewnianego. Dla pó Ņ niejszych

okresów problem ludowo Ļ ci ciesiel-

stwa zawodowego został wyczerpuj Ģ co

na Ļ wietlony przez Ksawerego Prorockie-

go 10 . Nale Ň y tu zwróci ę uwag ħ , na inte-

resuj Ģ c Ģ wypowied Ņ Józefa Dutkiewi-

cza 11 , która kwestionuje ludowe tre Ļ ci

najstarszych ko Ļ ciołów drewnianych,

podkre Ļ laj Ģ c ich zwi Ģ zek z fundacjami

szlacheckimi i powszechn Ģ ideologi Ģ

religijn Ģ słu ŇĢ c Ģ okre Ļ lonym war-

stwom społecznym.

Zwi Ģ zek najstarszych ko Ļ ciołów"

drewnianych z miejskim ciesielstwem

zawodowym nie budzi w Ģ tpliwo Ļ ci.

ĺ wiadcz Ģ o tym podpisy budowniczych,

archiwalia 12 , wreszcie ogólny charakter

konstrukcji i detalu. Nie ma bowiem

podlstaw, by (przypuszcza ę ist-nienie

dwóch kierunków ciesielstwa w

budownictwie monumentalnym: jednego

— wykonuj Ģ cego budynki w cało Ļ ci

drewniane, drugiego — niektóre drew-

niane elementy budynków murowa-

nych. Oba rodzaje budynków posiada-

Ryc. 4. D ħ bcze, ko Ļ ciół Ļ w. Katarzyny z XV —XVI w. (Fot. ze zbiorów

Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej).

Ryc. 5. Grabie ı , ko Ļ ciół Ļ w. Trójcy, pocz. w. XVI. (Fot. ze zbiorów

Urz ħ du Konserwatorskiego w Poznaniu).

8 Domniemani cie Ļ le ksi ĢŇħ cy,

twórcy m. im. ówczesnego budownic-

twa obronnego, jak równie Ň wykonaw-

cy ciesiołki budownictwa murowane-

go wieku XI—XII, niektórzy mo Ň e ob-

cego pochodzenia (rzemie Ļ lnicy klasz-

torni).

9 W Ņ ródłach zawodowi cie Ļ le chło-

pi wyst ħ puj Ģ dopiero w wieku XVI;

por. problem ten u Rutkowskiego J.,

Historia gospodarcza Polski, I, Pozna ı

1947, s. 192.

10 Jw.

1 Zdobnictwo w budownictwie

drewnianym. Rze Ņ ba i malarstwo

Ļ cienne. Referat wygłoszony 24 kwiet

nia 1953 r. na konserwatorskim zje Ņ

dzie szkoleniowym w Niedzicy.

2 Np. podpis mistrza Jana z Czcho

wa na portalu drewnianego ko Ļ cioła w

Skrzysizowde k. Tarnowa (Kopera F.

i Lepszy L., Ko Ļ cioły drewniane Gali

cji Zachodniej, Kraków 19.15, s. 47), czy

wzmianka w wizytacji z roku 1689 o

cie Ļ li Millerze ze Starego Miasta, bu

duj Ģ cym w roku 1614 ko Ļ ciół w Micha-

. licach k. Namysłowa (Die Bau- und

Kunstdenkmaler des Kreises Namslau,

Oppete 1939, s. 110).

Z PROBLEMATYKI BUDÓWNICTWA DREWNIANEGO

Ryc. 6. Grabie ı , ko Ļ ciół Ļ w.

Trójcy, pocz. XVI w. W ħ giel

z krytym czopem.

Ryc. 7. Gniezno. Góra Lecha. Fragment w ħ gła budynku z okresu

wczesno Ļ redniowiecznego. (Fot. Kierownictwa Prac Wykopaliskowych

w Gnie Ņ nie).

j Ģ analogiczne rozwi Ģ zania wspólnych elementów,

jak np. konstrukcji dachów, hełmów, stropów, it/p. 1 '.

Miejskie ciesielstwo zawodowe w Polsce, podobnie

jak i inne rzemiosła budowlane, podlegało pow-

szechnym feudalnym formom organizacyjnym. Ukon-

st ytuo wanie si ħ cechó w ciesielskich na terenie

Polski przypada na wiek XV—XVI". W tym-czasie,

jak wynika z przekazów dotycz Ģ cych wła Ļ cicieli i fun-

datorów budynków, cie Ļ le cechowi zaspokajali przede

wszystkim potrzeby budowlane miast, a na wsi praco-

wali na zlecenie feudałów duchownych i Ļ wieckich.

Ówczesne ciesielstwo zawodowe zwi Ģ zane Ļ ci Ļ le z uni-

wersaiistyczn Ģ kultur Ģ materialn Ģ miast reprezento-

wało wiedz ħ techniczn Ģ mniej wi ħ cej jednolit Ģ w całej

Europie ĺ rodkowej. Bli Ň sze badania mog Ģ wskaza ę na

jej lokalne zró Ň nicowanie, niemniej jednak nie mogło

ono by ę zasadnicze, gdy Ň jak stwierdził 'Marian Fried-

berg: „.. cechy rzemie Ļ lnicze w zwi Ģ zku ze sw Ģ

orga-

13 Sosnowski, jw.

Mistrzowie ciesielscy w tak wa Ň nym o Ļ rodku,

jak Kraków wyst ħ puj Ģ od pocz Ģ tku wieku XV,

ale

o organizacji ich brak wiadomo Ļ ci. Pierwsze ciesiel-

skie statuty cechowe pochodz Ģ w tym mie Ļ cie dopie-

ro z roku 1512 (Pta Ļ nik J., Cracovia artificum 1, 1300—

1500, Kraków 1917, s. 16*); W wieku XVI i pó Ņ niej

powstaj Ģ te Ň cechy w miastach prowincjonalnych:

Bochni, Grodzisku Wielkopolskim, Kaliszu, Kazimie-

rzu Krakowskim, Ko Ļ cianie, Kro Ļ nie, Lublinie, Mi ħ -

dzyrzeczu, Pilznie, Przemy Ļ lu, Sandomierzu, Tarno-

wie, Warszawie, Wieliczce i Wschowie (wg materia-

łów Słownika Historycznego Sztuk Plastycznych

w Pa ı stwowym Instytucie Sztuki).

Ryc. 8. Brzoza, ko Ļ ciół par. z XV w. Wn ħ trze.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: