Epikur- List do Pytoklesa.pdf

Bez tytułu 1

Strona 1 z 5

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do końca staroŜytności │ średniowiecze i odrodzenie │ barok i oświecenie │ 1815-1914 │ 1914-1989

jak i z czego studiować filozofię │ moje wykłady │ Wittgenstein │ filozofowie i socjologowie nauki

EPIKUR Z Samos

LIST DO PYTOKLESA

przeł. Kazimierz Leśniak, fragmenty

Epikur pozdrawia Pytoklesa

Kleon przesłał mi twój list, w którym nie skąpisz mi objawów przyjaźni, odwzajemniając

godnie moją dla ciebie Ŝyczliwość, a takŜe usiłujesz przypomnieć w sposób przekonujący

nasze dyskusje o Ŝyciu szczęśliwym. śyczysz sobie, abym ci przesłał traktat o

zjawiskach niebieskich, zwięzły i przystępny, byś mógł go sobie łatwo zapamiętać, bo to,

co napisałem na ten temat w innych dziełach, jest twoim zdaniem trudne do

zapamiętania, chociaŜ masz stale moje ksiąŜki przy sobie. Z prawdziwą przyjemnością

dowiaduję się o twej prośbie i rokuję sobie po niej jak najlepsze nadzieje. Do tego, co juŜ

napisałem, dodam teraz wyjaśnienia, o które pytasz. (...) Zatem staraj się dobrze

zrozumieć moje wywody, utrwaliwszy zaś je sobie głęboko w pamięci, powracaj do nich

często z najwyŜszą uwagą, tak jak i do tego, co w skrócie wyłoŜyłem w liście do

Herodota. Przede wszystkim zapamiętaj sobie, Ŝe jedynym celem poznania zjawisk

niebieskich, niezaleŜnie od tego, czy się je rozpatruje łącznie z innymi, czy niezaleŜnie

od innych, jest spokój ducha i niezachwiana pewność; to samo zresztą dotyczy

pozostałych spraw. Nie moŜna brać na siłę tego, co jest niemoŜliwe do osiągnięcia, ani

stosować do wszystkich rzeczy jednej i tej samej metody badań, ani przedstawiać

naszych wywodów zawsze jasno, zarówno wtedy, gdy się roztrząsa sprawy naleŜące do

Ŝycia ludzkiego, jak i wtedy, gdy się tłumaczy ogólne zasady filozofii przyrody, to na

przykład, Ŝe wszechcałość składa się z ciał i niecielesnej natury [tj. próŜni] albo Ŝe atomy

są elementami pierwotnymi, i inne tego rodzaju fakty będące w całkowitej zgodzie ze

zjawiskami. Nie jest tak jednak w wypadku ciał niebieskich, wiele przyczyn współdziała

bowiem przy ich powstawaniu, a ich istnienie moŜna tłumaczyć na róŜne sposoby, nie

pozostające bynajmniej w kolizji z postrzeŜeniami zmysłowymi. Nie naleŜy uprawiać

filozofii przyrody opierając się na pustych ogólnikach i dowolnych regułach, trzeba iść za

głosem zjawisk. WszakŜe Ŝycie nasze nie potrzebuje ani niedorzecznych teorii, ani

czczych domysłów; pragniemy tylko Ŝyć bez strachu. Wszystko dzieje się w sposób

konieczny pod kaŜdym względem, w ścisłej łączności ze wszystkimi rzeczami, które

będąc zgodne ze zjawiskami, są wyjaśniane na róŜne sposoby, byle tylko to, co się

twierdzi, miało charakter prawdopodobieństwa. Gdy wszakŜe jedno pozostawiamy, a

drugie odrzucamy, mimo Ŝe i jedno, i drugie zgadza się ze zjawiskami, nie ulega juŜ

wątpliwości, Ŝe opuściliśmy teren filozofii przyrody i stoczyliśmy się na pozycje

mitologiczne. Te zjawiska, które ujawniają się w zasięgu naszego doświadczenia i które

moŜemy bezpośrednio obserwować, dostarczają nam wskazówek co do ruchów ciał

niebieskich. Te ostatnie, przeciwnie, nie mogą być bezpośrednio obserwowane, a

równieŜ i to jest moŜliwe, Ŝe dzieją się na wiele róŜnych sposobów. Powinniśmy kaŜde

zjawisko bacznie obserwować, a to wszystko co się z nim wiąŜe, dokładnie określać.

Fakt, Ŝe zjawiska te mogą się na wiele róŜnych sposobów dokonywać, nie jest

bynajmniej sprzeczny z tym, co widzimy wokół nas.

Świat jest pewną określoną częścią sklepienia niebieskiego, obejmującą gwiazdy, ziemię

i wszelkie inne otaczające nas zjawiska; jest pewnym wycinkiem nieskończoności,

ograniczonym jakąś powierzchnią, która moŜe być cienka lub gruba; jej rozluźnienie musi

pociągnąć za sobą całkowite zniszczenie wszystkiego, co jest nią objęte. Świat moŜe

krąŜyć po linii kulistej i moŜe być nieruchomy; moŜe mieć obwód sferyczny albo trójkątny,

albo jakikolwiek inny, wszystkie te wypadki są bowiem moŜliwe, a Ŝaden z nich nie jest

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 2 z 5

sprzeczny z jakimkolwiek zjawiskiem naszego świata, w którym nie moŜna dostrzec

granic.

Nietrudno pojąć, Ŝe takich światów, jak nasz, jest nieskończenie wiele i Ŝe kaŜdy świat

moŜe powstać zarówno w obrębie innego świata, jak i w międzyświatach - tak nazywamy

przestrzeń rozciągającą się między światami), a takŜe w przestrzeni obejmującej wielkie

obszary próŜni, lecz nie moŜe powstać - jak chcą niektórzy - w niezmiernych

przestrzeniach całkowicie pustych.

Narodziny świata rozpoczynają się wtedy, gdy odpowiednie atomy zaczną napływać z

innego świata, z międzyświatów lub z wielu innych światów. Atomy te z wolna poczynają

się skupiać, łączą się, to znowu zmieniają miejsce, podczas gdy nowe strumienie

atomów ciągle napływają z regionów zasobnych w nie, aŜ wreszcie osiągną stan

końcowy i trwały w takim stopniu, iŜ utworzona podbudowa moŜe juŜ utrzymać coraz to

większy napływ nowych atomów. JednakŜe zwykłe nagromadzenie atomów czy wir

atomowy w przestrzeni nie wystarczają bynajmniej do tego, by powstał jakiś świat i

rozwijał się aŜ do momentu zderzenia z innym, jak to utrzymuje jeden z tak zwanych

filozofów przyrody. Pogląd ten nie jest zgodny ze zjawiskami.

Słońce, księŜyc i pozostałe gwiazdy nie powstały oddzielnie i nie zostały dopiero później

włączone do obszaru świata (i to wszystko, co dostarcza osłony), lecz zostały

ukształtowane równocześnie z nim i rozrastały się (tak samo jak ziemia i morze) dzięki

przyrostowi i wirom pewnych subtelnych elementów, zbliŜonych swą naturą do powietrza

czy ognia albo ich mieszaniny; za tym przemawia wraŜenie zmysłowe.

Co się natomiast tyczy wielkości słońca i innych gwiazd, to jest ona w stosunku do nas

taka dokładnie, jak się naszym zmysłom przedstawia. (...) Samo w sobie natomiast moŜe

być słońce nieco większe albo nieco mniejsze, albo wreszcie dokładnie takie, jakim je

widzimy. Bo i ognie tutaj na ziemi, oglądane z pewnej odległości, oceniane są wedle

spostrzeŜeń zmysłowych. Wszelkie zarzuty skierowane przeciwko tej części naszej nauki

będzie moŜna bez trudu odeprzeć, jeśli się tylko weźmie pod baczną rozwagę fakty

oczywiste, których pewną ilość przytoczyłem w traktacie O przyrodzie .

MoŜliwie, Ŝe wschody i zachody słońca, księŜyca i innych gwiazd dokonują się wskutek

kolejnego zapalania się i gaśnięcia, załoŜywszy, Ŝe w obydwu częściach świata są

odpowiednie warunki dla tych zjawisk. A Ŝaden fakt przeciw temu nie świadczy. Wschody

i zachody gwiazd moŜna jeszcze wytłumaczyć przez pojawianie się gwiazd nad

powierzchnią ziemi i znikanie poza jakimś ciałem nieprzezroczystym. RównieŜ i temu nie

przeczy Ŝaden fakt. Nie moŜna teŜ wykluczyć takiego tłumaczenia, Ŝe ruchy gwiazd

dokonują się dzięki rotacji całego nieba lub, jeśli się załoŜy jego nieruchomość, dzięki ich

własnej rotacji, pod wpływem koniecznego impulsu udzielonego im na początku świata

(na wschodzie) a moŜe wreszcie wskutek gwałtownego Ŝaru wydobywającego się z ich

ognia, który przerzuca się kolejno z miejsca na miejsce.

Obroty słońca i księŜyca mogą być następstwem nachylenia nieba, które na mocy prawa

konieczności musi w odpowiednim czasie wystąpić. Ale równie dobrze mogłyby być

następstwem nacisku dwu przeciwnych strumieni powietrza lub takiej okoliczności, Ŝe w

kaŜdej porze odpowiednie kwantum materii nieustannie zapala się i następnie gaśnie; w

końcu to jest moŜliwe, Ŝe owe obroty powstały wtedy, gdy jakiś ruch wirowy opanował

gwiazdy na samym początku, tak Ŝe odtąd krąŜą po linii spiralnej. Wymienione tutaj

koncepcje i jeszcze inne podobne nie popadają bynajmniej w konflikt z oczywistością pod

warunkiem, Ŝe w zagadnieniach szczegółowych tego rodzaju zadowolimy się tym, co

moŜliwe, nie zwaŜając na niegodne wymysły astrologów, a kaŜda z tych teorii będzie

zgodna ze zjawiskami.

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 3 z 5

Fazy księŜyca mogą powstawać albo wskutek własnej rotacji masy księŜyca, albo

wskutek układu powietrza, albo wskutek ustawienia się naprzeciw ciała

nieprzezroczystego, czy wreszcie wskutek wielu innych przyczyn nadających się do

wytłumaczenia owych zmian kształtu księŜyca, przy tym podsuwanych nam przez

podobne zjawiska ziemskie. Nie moŜna jednak upodobać sobie jednego jedynego

sposobu tłumaczenia, odrzucając lekkomyślnie wszystkie inne, nie zbadawszy uprzednio

tego, co człowiek moŜe, a czego nie moŜe poznać; takie stanowisko jest równoznaczne z

pragnieniem poznania tego, co jest niemoŜliwe do poznania. Inna w końcu ewentualność

moŜe być taka, Ŝe księŜyc świeci własnym światłem albo Ŝe pobiera światło od słońca.

Bo i u nas widzi się, Ŝe pewne ciała czerpią światło z samych siebie, inne natomiast ze

źródeł zewnętrznych. Nie przeczy temu Ŝadne zjawisko niebieskie pod warunkiem, Ŝe

będziemy mieli stale na uwadze metodę wielorakiego tłumaczenia i Ŝe będziemy zwracać

baczną uwagę na zjawiska i na związane z nimi załoŜenia i przyczyny, zamiast rozwodzić

się nad tym, co jest z nimi niezgodne, lekkomyślnie przypisywać im fałszywą wartość i

wskutek tego tak czy inaczej uciekać się zawsze do jednego tylko sposobu tłumaczenia.

Podobizna twarzy na księŜycu moŜe powstać albo dzięki rozmaitym układom jego części,

albo równie dobrze moŜe ją wywoływać jakieś ciało znajdujące się naprzeciw księŜyca, a

mogą teŜ być przyczyną tego zjawiska róŜne inne okoliczności, zgadzające się ze

zjawiskami. Przy wszelkich tego rodzaju zjawiskach niebieskich nie powinniśmy nigdy

rezygnować z tej metody badań; bo kto będzie występował przeciwko oczywistości, nie

zazna nigdy prawdziwego spokoju ducha.

Zaćmienie słońca i księŜyca moŜe być wywołane albo ich zgaśnięciem, co często moŜna

obserwować w naszych ziemskich warunkach, albo ustawieniem się naprzeciw jakiegoś

ciała, czy to ziemi, czy innego ciała niewidocznego, czy czegoś podobnego. NaleŜy

zatem rozpatrywać we wzajemnym powiązaniu wszystkie rodzaje przyczyn i nie Ŝywić

przekonania, Ŝe równoczesne zachodzenie wielu przyczyn jest niemoŜliwe. (...)

Co się zaś tyczy regularności ich obrotów, to moŜna ją wyjaśnić w ten sam sposób, jak

zachowanie się pewnych zjawisk w zasięgu naszego doświadczenia. W Ŝadnym

wypadku nie naleŜy się odwoływać do natury boskiej ani obarczać jej Ŝadną funkcją -

niech się bóstwa radują własnym szczęściem. Jeśli nie będziemy w ten sposób

postępować, całe nasze poszukiwanie przyczyn zjawisk niebieskich okaŜe się daremne;

a zdarzyło się to juŜ wielu badaczom, którzy nie trzymali się moŜliwych sposobów

tłumaczenia, lecz uwikłali się w czcze dyskusje, a sądząc, Ŝe zjawiska dzieją się w jeden

tylko jedyny sposób, odrzucali wszystkie inne moŜliwe sposoby bez tłumaczenia.

Wskutek tego stanęli wobec czegoś niepoznawalnego i wobec niemoŜności ujęcia

jednym rzutem oka całości zjawisk, które powinny być uwaŜane za znaki. (...)

Chmury mogą się tworzyć i gromadzić albo wskutek zagęszczenia powietrza pod

wpływem ciśnienia wiatrów, albo wskutek powikłania pewnych atomów zdolnych do

sczepiania się i będących w stanie wywołać taki rezultat, albo wreszcie wskutek

nagromadzenia się wyziewów ziemi i wód. Nie jest jednak wykluczone, Ŝe chmury mogą

się tworzyć na wiele innych sposobów. Mogą się przemieniać w wodę pod wpływem

wzajemnego nacisku albo wskutek dokonujących się w nich przeobraŜeń, czy wreszcie w

wyniku prądów strumieni powietrza przemieszczającego się z odpowiednich miejsc.

Ulewa staje się gwałtowna wówczas, gdy powoduje ją pewne nagromadzenie chmur

zdolnych do takiego wyładowania. Grzmoty mogą powstawać czy to wskutek pędu wiatru

w krętych wgłębieniach chmur - podobne zjawisko występuje i w naszych naczyniach,

czy to wskutek głuchego łoskotu, jaki wydaje ogień przemieniając się w substancję

powietrzną, czy to wskutek gwałtownego rozrywania się i rozdzielania chmur, czy

wreszcie w wyniku tarcia i gwałtownego łamania się chmur, gdy juŜ stwardniały na lód.

Krótko mówiąc, zjawiska skłaniają do tego, aby i tę część faktów przyrodniczych

tłumaczyć na wiele róŜnych sposobów.

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 4 z 5

Co do błyskawic, to i one się tworzą na rozmaite sposoby: a więc wskutek tarcia i

zderzania się chmur elementy wywołujące ogień wydobywają się, dając początek

błyskawicy; przyczyny ich moŜna się dopatrywać w działaniu prądów powietrznych

wyrzucających z chmur ciałka ogniste, które potrafią wywoływać błysk; a takŜe w

nacisku, jaki chmury albo wywierają na siebie wzajemnie, albo jakiego doznają ze strony

prądów powietrznych; nie jest teŜ wykluczone, Ŝe rozproszone światło gwiazd jest przez

chmury wchłaniane, a następnie wskutek ich ruchu oraz ruchu prądów powietrznych

koncentruje się w nich i w końcu przedarłszy się przez nie, wydobywa się na zewnątrz;

wywołuje je moŜe takŜe przenikanie i ruch bardzo subtelnego światła poprzez chmury.

(MoŜliwe równieŜ, Ŝe ogień zapalą chmury i wywołuje grzmoty). A moŜe to Ŝywioł

powietrzny zapala się skutkiem gwałtownego ruchu i niezwykle silnej kondensacji.

Błyskawice mogą wreszcie powstawać z tego powodu, Ŝe chmury się rozdzierają pod

wpływem działania wiatrów i atomy, które wytwarzają ogień oraz zjawisko błyskawicy,

zostają uwolnione. Istnieje wiele innych jeszcze sposobów tłumaczenia, które łatwo

moŜna wykryć pod warunkiem, Ŝe się będzie zawsze uwzględniało zjawiska i jednym

rzutem oka ogarniało fakty analogiczne. Błyskawica wyprzedza grzmot przy takim

układzie chmur, poniewaŜ w chwili wtargnięcia prądów powietrznych elementy

wytwarzające błyskawicę zostają wyrzucone na zewnątrz, a dopiero później wyparte

powietrze wywołuje grzmot; a nawet, gdy powstają równocześnie, błyskawica dociera do

nas jednak szybciej niŜ grzmot, jak to się dzieje, gdy obserwujemy z pewnej odległości

kogoś, kto uderza jednym przedmiotem o drugi. (...)

Trzęsienia ziemi mogą powstać wtedy, gdy prądy powietrzne zostaną wewnątrz ziemi, a

oddziałując na małe jej cząstki wprawiają je w ciągły ruch, co z kolei prowadzi do

wstrząsów ziemi. Ów prąd powietrzny albo się wdziera do ziemi z zewnątrz, albo

powstaje w wyniku tego, Ŝe się w sklepieniach podziemnych warstwy ziemi zapadają,

wyzwalając uwięzione wewnątrz prądy powietrzne. Inną przyczyną trzęsienia ziemi moŜe

być rozprzestrzenianie się ruchu wywołanego częstym zapadaniem się ogromnych

warstw ziemi i odpowiednim przeciwdziałaniem, gdy napotykają one warstwy bardziej

zwarte i gęstsze. Istnieje jednak wiele innych jeszcze przyczyn wywołujących trzęsienie

ziemi.

Wiatry powstają od czasu do czasu wskutek powolnych i stopniowych zmian

zachodzących w atmosferze, a takŜe wskutek nagromadzenia wielkiej ilości wody. Mogą

równieŜ powstać wskutek tego, Ŝe drobne cząstki powietrza przenikają do licznych

wgłębień ziemi i rozprzestrzeniają się w róŜnych kierunkach. (...)

Śnieg moŜe się tworzyć wtedy, gdy drobne krople wody przesączają się poprzez chmury

dzięki symetrii otworów i gwałtownemu naciskowi wiatrów na odpowiednie chmury; w

czasie spadania krople te zamarzają wskutek duŜego zimna, jakie panuje w regionach

znajdujących się pod chmurami. Zamarzanie moŜe się takŜe dokonywać wewnątrz chmur

mających jednolitą porowatość, a śnieg pada dlatego, Ŝe znajdujące się obok siebie

cząsteczki wody wywierają nawzajem na siebie nacisk. Gdy natomiast owe cząsteczki

utworzą zbitki, wtedy powstaje grad, co najczęściej się dzieje na wiosnę. Ale owe masy

śniegu mogą powodować opady równieŜ wskutek wzajemnego tarcia zamarzniętych

chmur. Śnieg moŜe się tworzyć ponadto na wiele innych sposobów. (...)

Lód tworzy się przez wyparcie poza wodę atomów o kształcie okrągłym i przez ścisłe

połączenie atomów o kształtach nierównych i haczykowatych, znajdujących się w

wodzie. MoŜe równieŜ powstać wskutek dołączania się z zewnątrz takich cząstek, które

powodują zamarzanie wody po wyparciu na zewnątrz pewnej liczby atomów okrągłych.

Tęcza powstaje, gdy słońce prześwieca poprzez wilgotne powietrze. Albo teŜ wskutek

odpowiedniego połączenia się światła z powietrzem, co właśnie wywołuje ten swoisty

zestaw wszystkich barw, bądź równocześnie, bądź kaŜdej barwy oddzielnie. Przez

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 5 z 5

odblask otrzymują sąsiadujące regiony powietrzne takie właśnie zabarwienie, jakie

często obserwujemy, a to wskutek prześwietlenia ich części. Tęcza zawdzięcza swój

zaokrąglony kształt jednakowej odległości między róŜnymi jej punktami a naszym okiem

albo teŜ układowi roju atomów, znajdujących się w powietrzu lub w chmurach i

wyemitowanych ze słońca, który w całości wydaje się zaokrąglony. (...)

Komety powstają wówczas, gdy w pewnych miejscach w pewnych odstępach czasowych

i w określonych warunkach w przestrzeni zapala się ogień. Albo wskutek tego, Ŝe niebo

nad nami wykonuje w pewnych określonych odstępach czasu swoiste ruchy, sprawiając,

Ŝe te ciała niebieskie na moment stają się widoczne. (...)

Wśród gwiazd są takie, które zawsze obracają się w tym samym miejscu, i to nie tylko

dlatego, Ŝe, jak twierdzą niektórzy, ta część świata jest zawsze nieruchoma, a wokół niej

krąŜy cała reszta, lecz równieŜ dlatego, Ŝe jest otoczona kolistym wirem powietrza, który

nie pozwala tym gwiazdom poruszać się tak jak innym ciałom niebieskim. JednakŜe

przyczyna tego zjawiska moŜe tkwić takŜe w tym, Ŝe komety nie znajdują juŜ więcej

potrzebnego paliwa; podczas gdy jest go pod dostatkiem tam właśnie, gdzie są

widoczne. Zjawisko to moŜna wytłumaczyć na wiele innych jeszcze i sposobów, jeśli tylko

potrafimy wyciągać wnioski zgodne ze zjawiskami. Podczas gdy pewne gwiazdy błąkają

się w przestworzach, jeśli rzeczywiście moŜna im taki ruch przypisać, to inne, przeciwnie,

wykonują ruchy regularne. Jest moŜliwe, Ŝe te gwiazdy były zmuszone od początku

poruszać się po orbicie kolistej, ale są unoszone przez wir regularny, a inne przez wir

zdradzający pewne anomalie. MoŜna by to zjawisko i tak wytłumaczyć, Ŝe w przestrzeni,

w której się poruszają gwiazdy, w jednym miejscu istnieją prądy powietrzne regularne,

które kierują gwiazdy w tę samą stronę, zapalając je jednostajnie, w innym natomiast

miejscu istnieją prądy nieregularne, które wywołują róŜnice przez nas obserwowane.

Podawanie jednej jedynej przyczyny dla wszystkich tych faktów, podczas gdy zjawiska

sugerują ich więcej, jest szaleństwem i zuchwałością; zdolni są do tego jedynie gorliwi

zwolennicy czczej astrologii, którzy wynajdują bezsensowne przyczyny, powołując się

przy tym na naturę boską, a przecieŜ nie powinni jej obarczać Ŝadnymi uciąŜliwymi

obowiązkami. Fakt, Ŝe pewne gwiazdy, jak to moŜna zaobserwować, pozostają w tyle za

innymi, moŜna tym wytłumaczyć, Ŝe ten sam obrót wykonują one wolniej niŜ tamte, albo

tym, Ŝe są spychane w przeciwnym kierunku przez odpowiedni wir; moŜe być wreszcie

tak, Ŝe przy kołowym ruchu wirowym jedne gwiazdy - wykonując obrót - zakreślają

większe, a inne mniejsze koło. Opowiadać się za jednym sposobem tłumaczenia tych

faktów przystoi jedynie tym, którzy chcą zadziwiać tłum snując nieprawdopodobne

opowieści. (...)

Znaki przepowiadające pogodę, a towarzyszące znakom Zodiaku, zaleŜne są od zbiegu

wielu przypadkowych okoliczności. Znaki te w istocie nie wywierają Ŝadnego

koniecznego wpływu na powstawanie niepogody ani teŜ Ŝadna istota boska nie zajmuje

się śledzeniem pór ich pojawiania się i związanych z tym zmian pogody. Nie ma bowiem

takiej istoty Ŝywej, obdarzonej bodaj iskierką inteligencji, która by mogła dojść do tak

nierozumnego poglądu, tym bardziej zaś, jeśli jest to istota ciesząca się szczęściem

najwyŜszym.

Zachowaj to wszystko, Pytoklesie, w pamięci. Dzięki temu potrafisz uniknąć mitologii i

będziesz w stanie zrozumieć rzeczy podobne do tych, które ci przedstawiłem. Nade

wszystko interesuj się zasadami rzeczy, nieskończonością świata i pokrewnymi

zagadnieniami, a ponadto jeszcze kryteriami prawdy i czuciami, nie zapominając o celu,

jaki przyświecał naszym rozwaŜaniom. Łączne roztrząsanie tych wszystkich zagadnień

ułatwi określenie przyczyn faktów szczegółowych. Ci wszyscy, którzy nie podejmą tych

dociekań z pełnym umiłowaniem, nie będą mogli pojąć ani osiągnąć rezultatów, z myślą

o których powinny być podejmowane wszelkie badania teoretyczne.

2009-10-20

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: