Ewolucja mowy (Lewin)
Badania archeologiczne próbujące wyjaśnić dynamikę ewolucji mowy napotykają na podstawą trudność- mowa właściwie nie ujawnia się w zapisie archeologicznym. Informacji o niej można zatem poszukiwać tylko w źródłach pośrednich, a więc:
1. szczątkach kopalnych
2. narzędziach kamiennych
3. formach ekspresji artystycznej (malowidła)
4. wskazówkach dotyczących organizacji społecznej i ekonomicznej.
Ad. 1 Szczątki kopalne
Dostępne są dwa rodzaje świadectw uzyskanych z kopalnych szczątków człowiekowatych. Są to tzw. odlewy endokranialne oraz wskazówki dotyczące budowy aparatu głosowego (krtań i gardło).
Odlewy endokranialne
Główny neuronalny ośrodek mowy u większości ludzi mieści się w lewej półkuli mózgu. Z mową tradycyjnie łączony jest ośrodek Broca (generowanie mowy) i Wernickiego (odbiór mowy). Odlewy endokranialne mogą dostarczyć dokładnych wskazówek dotyczących zdolności mowy. Ślady obecności ośrodka Broca odkryto u Homo rudolfensis, co sugeruje, że zdolność mowy była już do pewnego stopnia wykształcona na początku ewolucji człowieka.
Budowa aparatu głosowego
Szlak głosowy u ludzi różni się od szlaku głosowego innych zwierząt. Pozycja krtani u ssaków może być dwojakiego rodzaju. Jeśli krtań jest położona wysoko zwierzę może jednocześnie przełykać i oddychać, jeśli natomiast nisko nie jest to możliwe. Drugi z tych wariantów występuje u dorosłych ludzi. Obniżona pozycja krtani powiększa przestrzeń znajdującą się powyżej, co pozwala ludziom modulować emitowane dźwięki.
Laitman i jego współpracownicy odkryli, że pozycję krtani odzwierciedla kształt podstawy czaszki. U ludzi struktura ta jest zaokrąglona, a u innych ssaków i dzieci ludzkich dużo bardziej płaska. Zapis kopalny wskazuje, że australopiteki miały szlak głosowy do żyjących obecnie małp człekokształtnych. Szczątki Homo habilis są zbyt fragmentaryczne, żeby można było wnioskować o budowie podstawy czaszki. Według Laitmana krtań mogła rozpocząć zstępowanie w obrębie szyi u Homo ergaster. W pełni współczesny układ pojawił się dopiero wraz z powstaniem archaicznego Homo sapiens, około 300 000 lat temu.
Problem neandertalczyków
Neandertalczyk pojawił się 150 000 lat po wyewoluowaniu w pełni zaokrąglonej podstawy czaszki u Homo sapiens, ale zaokrąglenie podstawy czaszki było u niego słabsze. Stąd pogląd, że neandertalczyk miał słabo rozwiniętą zdolność mowy. Został on jednak zakwestionowany przez odkrycie kości gnykowej u neandertalczyka w jaskini w Kebarze zespół Arenburga w 1989 roku. Kość ta jest zasadniczo identyczna z kością człowieka współczesnego co ponownie każe uwzględnić możliwość generowania mowy przez neandertalczyka.
þ Szczątki kopalne wskazują raczej na stopniowe nabywanie mowy w toku ewolucji człowiekowatych.
Ad. 2 Narzędzia kamienne
Rozważając narzędzia kamienne jako źródło informacji na temat przebiegu mowy należy pamiętać, że złożoność zespołu narzędzi nie daje nam żadnej bezpośredniej wiedzy na temat ewolucji mowy. Według Thomasa Wynna złożoność zespołu narzędzi może świadczyć o złożoności procesów poznawczych związanych z mową, w według Glynna Isaaca o złożoności organizacji społecznej. Uważa on, że po przekroczeniu pewnego stopnia złożoności organizacji społecznej narzucane są arbitralnie określone standardy i wzorce postępowania, których zrozumienie wymaga myślenia abstrakcyjnego i mowy.
Zapis archeologiczny sugeruje, że dopiero wraz z archaicznym Homo sapiens organizacja społeczna i gospodarcza osiągnęła stopień złożoności wymagający umiejętności językowych.
Ad. 3 Formy ekspresji artystycznej
Według Iain Davidson i Williama Noble’a mowa jest bardzo niedawnym osiągnięciem ewolucyjnym, ściśle związanym z procesami umysłowymi zaangażowanymi w tworzenie wyobrażeń rzeczywistości oraz sztuki. Tworzenie sztuki wymaga oderwania się od świata realnego, posiadania reprezentacji mentalnych i zdolności do abstrakcji. Pierwsze formy abstrakcyjnej ekspresji artystycznej pojawiły się 300 000 lat temu, ale początki rzeczywistego rozkwitu przypadają na czasy nieco wcześniejsze niż 30 000 lat temu. Tak więc z badań abstrakcyjnej ekspresji artystycznej można wysnuć wniosek, że coś ważnego nastąpiło zmieniło się w środowisku kulturowym człowiekowatych ok. 30 000 lat temu- był to zapewne jakościowy skok w ewolucji mowy.
þ Formy ekspresji artystycznej sugerują, że ewolucja mowy dokonała się szybko i stosunkowo niedawno.
Co spowodowało ewolucję mowy?
Popularna hipoteza dotycząca ewolucji mowy przyczynę jej pojawienia się z potrzebą porozumiewania się członków społeczności. Według niej człowiek najpierw posługiwał się językiem gestów. Język jest również traktowany jako narzędzie interakcji społecznych w grupach ludzi (odpowiednik iskania).
Nowsze koncepcje wiążą podstawową rolę mowy nie z komunikacją, ale przede wszystkim z konstruowaniem, reprezentacją mentalną rzeczywistości. Jak pisze Harry Jerison „Język jest nam bardziej potrzebny do snucia opowieści niż bezpośrednich działań.” Wskazuje to na wczesną, stopniową dynamikę ewolucji mowy.
Wnioski
þ Wcześnie zapoczątkowany, stopniowy przebieg ewolucji mowy: zapis kopalny, analizy dotyczące zdolności poznawczych
þ Niedawna, szybka ewolucja mowy: narzędzia kamienne, ekspresja artystyczna
Opracowała Ewa Kobylecka J
BuryWilk