jak_stworzyc_sztuczny_jezyk.pdf

Tomasz Jędrzejewski

Jak stworzyć

sztuczny język

Przewodnik (niekoniecznie) praktyczny

à ë î õ û ā č ĝ é Þ

ę đ ľ ō ŗ å ų ĵ

Wersja 0.05

Patronat medialny

www.zyxist.com

Nisko 2005-2006

Patrz: prawa autorskie

Spis treści

1. Krótki wstęp.....................................................................................................................................4

2. Tworzenie języka..............................................................................................................................5

2.1 Wstęp.........................................................................................................................................5

2.1.1 Rodzaje języków................................................................................................................5

2.1.2 Przeznaczenie języka.........................................................................................................6

2.2 Fonetyka.....................................................................................................................................6

ŵ ž ø ä ĉ ī ņ æ ý

2.2.1 Spółgłoski...........................................................................................................................7

2.2.2 Samogłoski.........................................................................................................................9

2.2.3 Dyftongi...........................................................................................................................10

2.2.4 Akcent..............................................................................................................................10

2.2.5 Sylaby...............................................................................................................................11

2.2.6 Spójny system fonetyczny................................................................................................12

2.3 System pisowni........................................................................................................................13

2.3.1 Czy potrzebujemy nowego alfabetu?...............................................................................13

2.3.2 Transkrypcja łacińska.......................................................................................................14

2.3.3 Diaktryka..........................................................................................................................14

2.3.4 Ortografia.........................................................................................................................15

2.3.5 Rzeczywiste alfabety........................................................................................................15

2.4 Gramatyka................................................................................................................................17

2.4.1 Części mowy....................................................................................................................17

2.4.2 Czym się charakteryzują części mowy?...........................................................................17

2.4.2.1 Czas i aspekt.............................................................................................................17

2.4.2.3 Osoba........................................................................................................................18

2.4.2.4 Tryb..........................................................................................................................18

2.4.2.5 Liczba.......................................................................................................................19

2.4.2.6 Przypadek.................................................................................................................19

2.4.2.7 Rodzaj.......................................................................................................................20

2.4.2.8 Dynamizm................................................................................................................21

2.4.2.9 Określoność..............................................................................................................21

2.4.2.10 Formy grzecznościowe...........................................................................................22

2.4.3 Zaimki..............................................................................................................................22

2.4.4 Wróćmy do czasowników................................................................................................22

2.5 Morfologia...............................................................................................................................23

2.5.1 Odmiana wyrazów............................................................................................................23

2.5.2 Konstrukcje analityczne...................................................................................................23

2.5.3 Formy nieregularne..........................................................................................................23

2.6 Słowotwórstwo........................................................................................................................24

2.7 Style i dialekty.........................................................................................................................24

3. Metodyka........................................................................................................................................26

3.1 Planowanie i etapy prac...........................................................................................................26

3.2 Przydatne narzędzia komputerowe..........................................................................................27

3.3 Kwestie kulturowe...................................................................................................................28

3.4 Przykładowe teksty..................................................................................................................29

3.5 Budowa słownika.....................................................................................................................30

4. Dodatki...........................................................................................................................................31

4.1 Tabele IPA...............................................................................................................................31

4.2 Tabele X-SAMPA....................................................................................................................34

4.3 Słownik pojęć lingwistycznych...............................................................................................34

4.4 Bibliografia i Internet...............................................................................................................35

5. Noty końcowe.................................................................................................................................37

5.1 Prawa autorskie........................................................................................................................37

5.2 Kontakt z autorem....................................................................................................................37

1. Krótki wstęp

Mówi się, że język określa naszą tożsamość. Jego kształt, budowa oraz postać jest

rezultatem trwających wiele dziesięcioleci procesów, a możemy z niego wiele wyczytać o

mentalności i zwyczajach mówiącego nim narodu. Kultura nieodłącznie wiąże się z językiem, który

jest używany do jej wyrażania.

Każdy z nas uczy się w szkole jakiegoś języka obcego. Przy okazji poznajemy różne terminy

związane z lingwistyką, czyli nauką o języku. Ta dziedzina wiedzy dzieli się na wiele mniejszych:

fonetykę, gramatykę, morfologię itd. Oczywiście wszystkiego uczymy się pobieżnie i w większości

wystarcza to do posługiwania się np. angielskim. Jednak jeżeli chcemy bardziej zgłębić naszą

wiedzę o mechanizmach językowych, najlepiej zróbmy to poprzez zabawę i stwórzmy własny język.

Na pierwszy rzut oka zakrawa to na lekki masochizm, ale w rzeczywistości jest to niezwykle

interesująca zabawa.

Tworzenie sztucznych języków jest bardzo popularne zwłaszcza na zachodzie. W

anglosaskim Internecie działają grupy oraz całe fora dyskusyjne poświęcone temu zagadnieniu, na

których ludzie prezentują swoje sztuczne języki. Ich przeznaczenie jest różne. Jedni chcą powtórzyć

sukces Polaka Ludwika Zamenhoffa, który wypromował esperanto, inni robią to dla swoich

fantastycznych światów (równie popularne hobby). Jednak bez względu na intencje wszyscy

świetnie się bawią, a między innymi o to w tym wszystkim chodzi.

Moja przygoda ze sztucznymi językami zaczęła się trzy lata temu. Przypadkowo trafiłem

wtedy na stronę Marka Rosenfeldera, który na swojej stronie udostępnił gramatyki kilkunastu

swoich sztucznych języków (ang. conlangs ) oraz poradnik, jak tworzyć własne. Był on całkiem

pomocny, gdyż zwracał uwagę na wiele istotnych aspektów funkcjonowania języka. Kiedy jednak

zacząłem prace nad własnym dziełem, zauważyłem, że brakuje mu pewnych rzeczy. Teraz, kiedy

zdobyłem już pewne doświadczenie, postanowiłem sam napisać własny poradnik, głównie z myślą

o polskim czytelniku.

Książka ta podzielona została na dwie części. Pierwsza opisuje same aspekty budowy i

funkcjonowania języka. Podzieliłem ją na podrozdziały odpowiadające kolejnym etapom:

opracowywaniu fonetyki, pisowni, gramatyki. Druga część koncentruje się na metodyce prac.

Podaję tam listę przydatnych aplikacji komputerowych oraz wskazówki, jak wszystko spisać, aby

się w tym nie pogubić. Zaprezentuję też kilka ciekawych sztuczek w rodzaju „jak sprawić, aby

prosto i skutecznie uczynić pisownię bardziej nieregularną”.

Obecnie poradnik koncentruje się głównie na językach z rodziny indoeuropejskiej, których

gramatyka w większym lub mniejszym stopniu przypomina polski. Robię to dlatego, że rozwiązania

gramatyczne stosowane gdzie indziej są nam zupełnie obce, a sam nie czuję się na siłach, aby je

dokładnie opisywać. Niemniej trochę o tym także będzie na tyle, na ile pozwala mi na to moja

wiedza. Na koniec dodam, że nie musisz zbytnio orientować się w terminologii lingwistycznej, aby

to czytać. Wszystkie pojęcia są wyjaśniane w miarę ich wprowadzania.

Wszystkie najnowsze edycje tej książki dostępne są na mojej stronie internetowej

www.zyxist.com . Tam znajdziesz także bardziej szczegółowe informacje o mnie samym oraz o

stworzonych przeze mnie sztucznych językach.

Serdecznie chciałbym również podziękować p. Grzegorzowi Jagodzińskiemu za wnikliwą

lekturę oraz znalezione błędy, w szczególności w części poświęconej fonetyce.

2. Tworzenie języka

2.1 Wstęp

Proces powstawania własnego języka może trwać naprawdę różną ilość czasu. Wszystko

zależy od tego, ile i jakich materiałów potrzebujesz oraz od czasu, jaki możesz poświęcić na całe

zagadnienie. Z pewnością ogólne, ale satysfakcjonujące szkice języka opracować można w

kilkanaście dni. Tak też sam robię, kiedy tworzę jakiś mniej znaczący język dla mojej fikcyjnej

krainy Yermenia. Z kolei naprawdę rozbudowane i ważne języki kreowane są bardzo długo. Po

drodze często zmieniam niektóre koncepcje, wprowadzam nowe, a całość powoli ewoluuje.

Na początek najlepsza jest jakaś idea, wokół której stworzymy nasze dzieło. Może to być

cokolwiek: jakieś wyobrażenie na temat pisowni, wymowy, fragment tabeli gramatycznej... ważne,

aby z niej wyrosły pozostałe pomysły, gdyż nie ma nic gorszego od języka, który nam się od

początku nie podoba.

2.1.1 Rodzaje języków

Pierwszym zadaniem jest zdecydowanie się na jeden z kilku modeli naszego języka. Od

naszego wyboru w tej fazie zależy właściwie wszystko: szyk zdania, rozmiary tabel gramatycznych,

a nawet w pewnym stopniu słownictwo. W dodatku później będzie trudno to zmienić, dlatego

dobrze się zastanów.

Najmniejszą cząstką znaczeniową języka jest morfem. Może nim być dowolna końcówka

gramatyczna, rdzeń wyrazu, czy przedrostek. Języki dzielone są według różnych kryteriów i

przedstawię teraz dwie najważniejsze skale. Pierwszy, z pewnością najbardziej znany, to

klasyfikacja Humboldta. Dzieli ona języki względem tego, z ilu morfemów zbudowany jest wyraz

oraz w jaki sposób są one ze sobą połączone. Wyróżniamy tutaj typy:

– Fleksyjny – cechą charakterystyczną jest swobodny szyk wyrazów oraz to, że pojedynczy

morfem gramatyczny niesie większość lub wszystkie informacje gramatyczne o wyrazie,

a w dodatku często jego ostateczne znaczenie zależy od kontekstu, w jakim został użyty.

Języków fleksyjnych jest obecnie bardzo mało. W praktyce są nimi nadal jedynie języki

słowiańskie (np. polski, rosyjski) oraz bałtyjskie (litewski). Budowę fleksyjną miała

także łacina.

– Aglutynacyjny – jeden morfem niesie tutaj zazwyczaj jedną informację znaczeniową lub

gramatyczną (między tymi rodzajami istnieje wyraźny podział). Wyrazy składają się z

grupy połączonych ze sobą morfemów w określonym dla danego języka porządku. Języki

aglutynacyjne są szeroko rozpowszechnione we współczesnym świecie.

– Izolujący (czasem spotyka się też określenie "izolacyjny") – typ ten posiada najluźniejszą

strukturę morfemów. Przeważnie stanowią same w sobie samodzielne wyrazy, a podział

rodzaju informacji na gramatyczną, znaczneniową itd. zaciera się. Oznacza to

konieczność trzymania się niezwykle ścisłego szyku zdania oraz odczytywania wielu

informacji z kontekstu. Języki izolujące są powszechne w Azji południowowschodniej

(tajski, mandaryński, szczególnie archaiczny). Do tego typu budowy dąży też część

języków zachodnioeuropejskich, z angielskim na czele.

W rzeczywistości żaden język nie jest w pełni aglutynacyjny, czy fleksyjny. W każdym występują

domieszki innych typów. Ostateczny rezultat zależy od tego, który dominuje.

Niektórzy językoznawcy doliczają do tego schematu także czwarty biegun: języki

alternacyjne, które czasami też włączane są do grupy fleksyjnej jako tzw. fleksja wewnętrzna. Tutaj

sprawa polega na tym, że nośnikiem informacji gramatycznej są zmiany wewnątrz samego wyrazu

(alternacje). W ten sposób działają takie języki, jak arabski, czy hebrajski. Rdzeniami wyrazów są w

nich same grupy spółgłosek, a informacja o ich formie gramatycznej zależy od tego, jakie

samogłoski znajdą się między nimi. Co ciekawe, zjawisko to w pewnej mierze da się spotkać także

w języku polskim: nieść, niosę .

Inny podział języków według budowy jest dwubiegunowy, który bada, z ilu morfemów

składa się pojedynczy wyraz. Na jednym końcu skali mamy języki analityczne, gdzie dominują

jednomorfemowe wyrazy, na drugim znajdują się języki syntetyczne, w których wyrazy zbudowane

są z wielu morfemów. Istnieją jeszcze inne rodzaje klasyfikacji, ale powiemy o nich w dalszej

części poradnika.

2.1.2 Przeznaczenie języka

Na koniec musimy wziąć też pod uwagę przeznaczenie naszego dzieła. Sztuczne języki

tworzone są zasadniczo do trzech celów. Pierwszym z nich jest pomoc w automatycznym

tłumaczeniu. Ich zasady gramatyczne oraz sposób posługiwania się nimi oparty jest o nauki ścisłe

(logikę, programowanie komputerów itd.), stąd też niektórym może wydać się, że są one

skomplikowane i niepraktyczne.

Jeszcze inne języki powstają dla potrzeb komunikacji międzynarodowej. Ich cechą jest pełna

regularność i prostota reguł tak, aby można je było jak najszybciej opanować. Największym

powodzeniem cieszy się tu esperanto opracowany w XIX wieku przez polskiego lekarza Ludwika

Zamenhoffa. Obecnie posługują się nim oficjalnie ponad 3 miliony ludzi, a liczba nieoficjalnych

użytkowników jest pewnie dużo większa. Wokół esperanto powstała w ogóle swego rodzaju

kultura. Istnieją zespoły oraz pisarze w nim tworzący, działa uniwersystet z językiem wykładowym

esperanto, znane są też przypadki dzieci ich użytkowników, dla których stał się językiem ojczystym,

czyli pierwszym, jakiego w ogóle nauczyły się w życiu. Jest to także chyba pierwszy sztuczny język,

w którym stwierdzono działanie mechanizmów ewolucyjnych występujących w językach

naturalnych.

Przy opracowaniu języka międzynarodowego musimy wziąć pod uwagę, do jakiej kultury

ma być on adresowany. Wspomniany wyżej esperanto oparty jest na językach europejskich, a

słownictwo do niego pochodzi z łaciny, języków romańskich, słowiańskich i germańskich. Chodzi o

to, aby osoba go się ucząca jak najszybciej je przyswoiła. Jego cechą specjalną, podobnie jak jego

„braci po fachu” jest istnienie mnóstwa końcówek tematycznych, dzięki którym z jednego rdzenia

można wyprowadzić setki nowych wyrazów. Okazuje się, że języki międzynarodowe można jeszcze

bardziej podzielić. Tym razem kryterium podziału jest, czy powstawały one od zera tak, aby

przypominały języki naturalne (esperanto), czy też są to uproszczenia istniejących języków

(interlingua będąca kompilacją języków romańskich).

Na koniec zostawiłem języki naturalistyczne. Tworzą je najczęściej pisarze lub osoby, które

z bliżej nieznanych przyczyn zdecydowały się na stworzenie własnego, fikcyjnego świata. Język

naturalistyczny ma tutaj z założenia przypominać języki naturalne oraz naśladować zachodzące w

nich procesy. Możemy zatem stosować skomplikowane i dziwne reguły gramatyczne, rozbudowane

tabele odmiany, wyjątki oraz wprowadzać nieregularności. Wszystko, aby tylko uzyskać wrażenie,

że nasz język powstał w wyniku naturalnej ewolucji. Najbardziej znanymi dziełami z tej grupy są

języki Tolkiena oraz kligoński, który pojawia się w serialu Star-Trek.

2.2 Fonetyka

Fonetyka jest dziedziną lingwistyki zajmującą się badaniem dźwięków mowy ludzkiej oraz

powiązań między nimi. Zaczynamy od niej, ponieważ to od naszego zestawu dźwięków zależeć

będzie ostateczny kształt języka, jego brzmienie oraz pośrednio możliwości, jakie będziemy mieli.

Może to się wydawać trudne, ale bez fonetyki nie stworzysz dobrego sztucznego języka.

Zaczniemy od krótkiego wprowadzenia do samej fonetyki i fonologii. Każdy dźwięk mowy

ludzkiej opisuje pewien zespół parametrów. W zależności od języka część z nich ma wpływ na

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: