wyrazy_zdradliwe_w_j._czeskim_i_polskim.pdf

251

E DWARD L OTKO

Wyrazy zdradliwe

w j˛zyku polskim i czeskim

1. Lingwi´ci i teoretycy przekładoznawstwa, zajmuja˛cy si˛ ró˙nymi typami homonimii

mi˛dzyj˛zykowej i zjawiskami interferencji j˛zykowej, u˙ywaja˛ niejednolitej terminologii

odno´nie zjawiska, które pragniemy tutaj szczegółowiej omówi´ (np. O. Radina, 1975;

J. Hladk´, 1990, W. W. Akulenko, 1969; K. H. Gottlieb, 1985; H. Kühnel, 1987). Pod

wpływem metaforycznego francuskiego oznaczenia „faux amis du traducteur” powstały

w ró˙nych j ˛ zykach mniej dogodne terminy: polskie „fałszywi przyjaciele tłumacza”,

czeskie „falešní pˇátelé pˇekladatele”, rosyjskie „lo˙nyje druzja pieriewodczika”, niemiec-

kie „falsche Freunde des Übersetzers” itp. W polskiej literaturze proponowano jeszcze inne

terminy, np. „odpowiedniki pozorne” (L. Zar˛ba, 1980), „heterofemia mi˛dzyj˛zykowa”,

„złudne odpowiedniki” (Z. Grosbart, 1982). W czeskiej terminologii lingwistycznej

i translatorskiej ustalił si˛ ju˙ termin „zrádná slova” (polskie „wyrazy zdradliwe”).

1.1. Pojmowanie terminu „wyraz zdradliwy” jest zale˙ne od pokrewie´stwa badanych

j˛zyków. W j˛zykach genetycznie odległych, np. w j˛zyku czeskim i angielskim lub

czeskim i francuskim (zob. J. Hladk´, 1990; O. Radina, 1975), zdradliwo´´ wyrazów

dotyczy słownictwa mi˛dzynarodowego, wywodza˛cego si˛ najcz˛´ciej z j˛zyków klasy-

cznych. Natomiast w genetycznie bliskich j˛zykach, jakimi sa˛ j˛zyk polski i czeski,

zjawisko to dotyczy nie tylko wyrazów pochodzenia obcego, ale głównie wyrazów

rodzimych, które moga˛ by´ neutralne lub stylistycznie nacechowane. Wyrazami zdradli-

wymi sa˛ wi˛c dla nas takie rodzime i obce jednostki leksykalne, które sa˛ w obu badanych

j ˛ zykach formalnie zgodne lub podobne, ale znaczeniowo lub/i stylistycznie odr ˛ bne.

2. Wyraz mo˙na traktowa´ ba˛d´ jako jednostk˛ systemu leksykalnego, utrwalonego

w słowniku normatywnym danego j˛zyka, ba˛d´ jako jednostk˛ tekstu. Podwójny modus

maja ˛ równie˙ wyrazy zdradliwe, istnieja ˛ wi ˛ c wyrazy zdradliwe systemowe i wyrazy

zdradliwe tekstowe. Zdradliwo´´ systemowa nie musi si˛ pokrywa´ ze zdradliwo´cia˛

tekstowa˛. Tekst mo˙e zdradliwo´´ znaczeniowa˛ zmniejszy´ lub usuna˛´, ale mo˙e ja˛

równie˙ zwi˛kszy´. Na przykład pol. ojciec – czes. otec sa˛ znaczeniowo ekwiwalentne,

ale w niektórych tekstach, zwłaszcza stylu mówionego, u˙ywa si˛ w j˛zyku czeskim

cz˛´ciej zamiast rzeczownika otec wyrazy táta, tatínek. Wyrazy pol. ojciec – czes. otec

moga˛ wi˛c by´ w niektórych tekstach zdradliwe, chocia˙ ich znaczenie w słownikach jest

identyczne.

252

2.1. Podobna sytuacja jest z para ˛ wyrazów pol. ziemia – czes. zemˇ. Oba wyrazy sa ˛

znaczeniowo ekwiwalentne, ale rzeczownik ziemia wyst˛puje w polskich tekstach cz˛-

´ciej, ma wi˛c inna˛ dystrybucj˛. Na przykład w powie´ci B. Prusa „Placówka” wyraz

ziemia nale˙y tłumaczy´ na j ˛ zyk czeski cz ˛ ´ciej jako p˚ da (nie jako zemˇ ). Zdradliwo´´

wyrazów nie musi wi˛c wynika´ z ró˙nic systemowych badanych j˛zyków, ale mo˙e

powsta´ równie˙ w konkretnym u˙yciu danych leksemów w tek´cie. Warto tutaj przyto-

czy´ słowa M. Wisłowskiej, do´wiadczonego tłumacza literatury pi˛knej: „Wiem z włas-

nego i cudzego do´wiadczenia, ˙e najłatwiej potkna˛´ si˛ nie na słowie trudnym, wyszuka-

nym, nale˙a˛cym do terminologii specjalistycznej, lecz wła´nie na tym najprostszym, nie

budza˛cym podejrze´, niby to znanym i zrozumiałym, ale – czy to przez podobie´stwo

d´wi˛kowe, czy to przez afiliacj˛ znaczeniowa˛ – stanowia˛cym wła´nie niebezpieczna˛

pułapk˛”, (zob. E.. Balcerzan, 1977, s. 436).

3. Wyrazy zdradliwe, podobnie jak i inne jednostki leksykalne, sa˛ albo monosemiczne,

albo polisemiczne. Tych drugich jest o wiele wi˛cej. Istnieja˛ wi˛c pary wyrazów zdradli-

vych całkowicie odr ˛ bnych semantycznie (1), albo takie pary wyrazów, których zdradli-

wo´´ przejawia si˛ tylko w niektórych znaczeniach, natomiat inne znaczenia tych jedno-

stek polisemicznych sa˛ zgodne, koreluja˛ wzajemnie (2).

Ad (1)

pol. ciekawy

1. zvˇdav´

– czes. tˇkav´

1. niestały

pol. chata

1. chalupa

– czes. chata

1. domek

weekendowy

2. schronisko

górskie

2. zajímav´

2. chem. lotny

2. pot. byt, d˚m

Ad (2)

pol. spis

1. seznam

2. sˇítání

– czes. spis

1. dokument

2. ksia˛˙k. dzieło

3. rzad. spis

pol. styk

1. dotyk

2. pomezí

3. elektr.

kontakt

– czes. styk

1. stosunek

2. styk

3. ekon. obrót

3.1. Jak wynika z podanych przykładów, w´ród polisemicznych wyrazów zdradliwych

mo˙na wydzieli´ dwie kategorie: całkowicie zdradliwe wyrazy (wszystkie znaczenia

porównywanych leksemów sa ˛ odr ˛ bne) oraz cz ˛ ´ciowo zdradliwe wyrazy (niektóre zna-

czenia porównywanych leksemów sa˛ zgodne, inne si˛ ró˙nia˛). Wyrazy cz˛´ciowo zdrad-

liwe sa˛ bardziej zale˙ne od kontekstu i stanowia˛ wi˛ksza˛ pułapk˛ dla u˙ytkownika j˛zyka.

3.2. Wyrazy zdradliwe moga˛ by´ nie tylko polisemiczne, ale tak˙e homonimiczne.

Z reguły o homonimi˛ chodzi tylko w jednym z j˛zyków, np.

pol. para I

pára

– czes. pára

1. para

2. mgła

pol. staw

1. rybník

2. anat. kloub

– czes. stav I

1. stan

2. warstwa

stav II

włók. krosno

para II

pár

253

3.3. Warto jeszcze zwróci´ uwag ˛ na to, ˙e przyczyna ˛ zdradliwo´ci wyrazów w j ˛ zyku

polskim i czeskim mo˙e by´ zwia˛zek paranimiczny mi˛dzy leksemami wewna˛trz jednego

j˛zyka. Ten bardziej zło˙ony zwia˛zek mi˛dzy wyrazami mo˙na przedstawi´ w nast˛puja˛cy

sposób:

pol. karawana

czes. karavana

karawan

pohˇební v˚z

pol. opal

czes. opál

opał

1. otop

2. rzad. topení

3. rzad. svízel

pol. nakupi´ czes. nakupit

nagromadzi´

nakoupit

4. Z naszej definicji wyrazów zdradliwych wynika, ˙e zdradliwo´´ dotyczy nie tylko

znaczenia leksykalnego, ale równie˙ zabarwienia stylistycznego wyrazów. Obok wyrazów

zdradliwych nienacechowanych stylistycznie istnieja˛ wi˛c wyrazy zdradliwe ró˙nia˛ce si˛

zabarwieniem stylistycznym. Nosicielem cechy stylistycznej jest ba˛d´ cała jednostka

leksykalna (1), ba˛d´ te˙ tylko niektóre ze znacze´ wyrazów polisemicznych tworza˛cych

pary (2). Np.

Ad (1)

pol. biedny

– czes. bídn´ ekspr.

1. chud´, nemajetn´

1. n˛dzny

2. skromn´

2. nikczemny

3. nešt ’ astn´

kazi ´ przestar.

– kazit

kazit, demoralizovat

1. psu´, demoralizowa´

2. unicestwia´

Ad (2)

pol. barak

– czes. barák

barák

1. barak

2. ekspr. dom

3. ekspr. rudera

254

bezcenny

– bezcenn ´

velmi cenn ´

1. bezwarto´ciowy

2. niewa˙ny

3. przestarz. bardzo cenny

4.1. Niemała˛ grup ˛ tworza˛ wyrazy, które w obu j ˛zykach sa˛ znaczeniowo identyczne,

ale ró˙nia˛ si ˛ tylko zabarwieniem stylistycznym. Przy tłumaczeniu tekstów zawieraja˛cych

ten typ wyrazów zdradliwych mo˙e doj´ ´ do nieadekwatnego posuni ˛cia stylistycznego

tekstów w j ˛zyku docelowym. Chodzi np. o nast ˛puja˛ce pary wyrazów:

pol. apetyt ,chut ’ ‘ czes. apetit pot.

bezczynny ,ne ˇinn ´‘ bez ˇinn ´ przestarz.

cyrkiel ,kružidlo‘ cirkl przestarz.

chory ,nemocny‘ chor ´ ksia˛˙.

filc ,plstt ’ ‘ filc pot.

wiosna ,jaro‘ vesna ksia˛˙. poet.

wieczerza ,ksia˛˙k. (neutr. kolacja ) ve ˇe ˇé

wojak pot. ˙art. (neutr. ˙ołnierz )

voják

5. specjalna˛ grup ˛ wyrazów zdradliwych w j ˛zyku polskim i czeskim tworza˛ wyrazy

obcego pochodzenia. Leksemy obce przenikaja ˛ gł ˛ biej do systemu leksykalnego współ-

czesnej polszczyzny. W wyniku tego spora ich ilo´ ´ nale˙y do neutralnych ´rodków j ˛zyka

polskiego. W przeciwie ´stwie do tego, znaczna cz ˛´ ´ wyrazów obcego pochodzenia jest

w j ˛zyku czeskim nacechowana (chodzi np. o słowa przestarzałe, ksia˛˙kowe, ekspresywne

itp.), lub wcale dzi´ nie nale˙y do czeskiego j ˛zyka literackiego (np. niektóre germanizmy).

Por. np.

pol. gust

– czes. gusto pot.

egzamin

examen przestarz.

hamowa ´

hamovat przestarz.

grunt

grunt przestarz. ekspr.

szturm

šturm przestarz. ekspr.

awansowa ´

avansovat pot.

5.1. Dalej obserwujemy, ˙e do´ ´ cz ˛sto wyrazy obcego pochodzenia w j ˛zyku polskim

maja ˛ , w porównaniu z j ˛ zykiem czeskim, bardziej rozbudowane spektrum znaczeniowe.

Moga˛ wi ˛c by ´ niebezpieczne dla u˙ytkownika czeskiego równie˙ z punktu widzenia

semantycznego. Np. pilot w j ˛zyku polskim jest nie tylko odpowiednikiem czeskiego letec ,

ale równie˙ navigátor ( pilot portowy - p ˇístavní navigátor ) oraz pr ˚vodce ( pilot

turystów zagranicznych - pr ˚ vodce zahrani ˇních turist ˚ ) . Podobnie słowo gabinet w

j ˛zyku polskim odpowiada czeskiemu ordinace ( gabinet dentystyczny - zubní ordinace )

i salón ( gabinet kosmetyczny - kosmetick ´ salón ) . Wyraz konkurencja w j ˛zyku pol-

skim oznacza to samo, co w j ˛zyku czeskim konkurence , ‘sout ˇžení’, ale jest równie˙

odpowiednikiem czeskiego závod ( konkurencja narciarska - lyža ˇsk ´ závod ) itp. Ogól-

nie mo˙na stwierdzi ´, ˙e podana wy˙ej cecha zbli˙a j ˛zyk polski do j ˛zyków zachodnich

lub do tych, z których zostały wyrazy obce zapo˙yczone.

255

6. Poj ˛ cie wyrazów zdradliwych mo˙na poszerzy´. W porównywanych j ˛ zykach mo-

ga˛ wyst˛powa´ równie˙ wyrazy morfologicznie zdradliwe. Przyczyna˛ tej gramatycznej

zdradliwo´ci sa˛ np. ró˙nice w rodzaju gramatycznym rzeczowników obcego pochodzenia.

Spora ilo´´ zapo˙yczonych rzeczowników jest w j ˛ zyku czeskim rodzaju ˙e´skiego,

natomiast ich odpowiedniki w j˛zyku polskim nale˙a˛ do kategorii rzeczowników m˛skich,

por. czes. univerzita – pol. uniwersytet, fakulta – fakultet, banka – bank, adresa –

adres, etapa – etap, gotika – gotik, fronta – front, freska – fresk ... Nale˙a˛ tutaj równie˙

wyrazy pochodzenia francuskiego, które maja˛ w obu j˛zykach identyczna˛ form˛ (nie

posiadaja˛ ˙adnego sygnału rodzajowej odr˛bno´ci): czes. apanáz – pol. apana˙ , bandáž

– banda˙ , garáž – gara˙ , menáž – mena˙ , montáž – monta˙ ...

6.1. Gramatyczna zdradliwo´´ wynika jeszcze z innych odr˛bnych wła´ciwo´ci gra-

matycznych wyrazów. Na przykład niemałe ró˙nice w ła˛czliwo´ci (walencji) wyrazów

j˛zyka polskiego i czeskiego moga˛ równie˙ by´ ´ródłem zdradliwo´ci gramatycznej tych

wła´nie wyrazów. Nie chodzi tu tylko o odr˛bna˛ walencj˛ czasowników (1), ale tak˙e

przymiotników (2):

Ad (1)

pol. chcie´ czego

czes. chtít nˇco

˙˛da´ czego

žádat nˇco

oczekiwa´ czego

oˇekávat nˇco

potrzebowac´ czego

potˇebovat nˇco

nauczy´ si˛ czego

nauˇit se nˇˇemu || nˇco

Ad (2)

pol. dost˛pny dla kogo

czes. dostupn´ komu

podobny do kogo

podobn´ komu

niebezpieczny dla kogo

nebezpeˇn´ komu

adekwatny do czego

adekvátní ˇemu

7. ´ ródłem zdradliwo´ci wyrazów mo˙e by´ równie˙ ich odr˛bna kombinatoryka

(kolokacja) w porównywanych j˛zykach. Zdradliwo´´ kolokacyjna dotyczy terminologi-

cznych (1) i nieterminologicznych (2) poła˛cze´ wyrazowych. Por. np.

Ad (1)

pol. laboratorium ciepłe

czes. aktivní laboratoˇ

lakier piecowy

vypalovací lak

´cierniwo niezwi˛zane

volné brusivo

stal zbrojeniowa

betonáˇská ocel

szlifowanie wyka´czaj ˛ ce

jemné broušení

Ad (2)

pol. wygłosi´ przemówienie

czes. pronést proslov

postawi´ pytanie

polozit otázku

górnolotny styl

vysok´ styl

zła jako´´

špatná kvalita

wolna jazda

pomalá jízda

7.1. Jak wida´ z przykładów, tłumacz musi dokładnie opanowa´ nie tylko izolowane

leksemy w jednym i drugim j˛zyku, ale musi zna´ cz˛sto skomplikowane zwia˛zki seman-

tyczno-syntagmatyczne, zachodza˛ce mi˛dzy danymi leksemami. Słusznie podkre´la

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: