2.pdf

Konflikty technologiczne w społeczeństwie ryzyka. Przykład sporu o

budowę masztu telefonii komórkowej

«Technological Conflicts in Risk Society. Local Protest Against Construction of a

Mobile Phone Transmitter – Case Study.»

by Piotr Stankiewicz

Source:

Sociological Studies (Studia Socjologiczne), issue: 4 (187) / 2007, pages: 87116, on www.ceeol.com .

STUDIA SOCJOLOGICZNE 2007, 4 (187)

ISSN 0039−3371

Piotr Stankiewicz

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

KONFLIKTY TECHNOLOGICZNE W SPOŁECZEÑSTWIE RYZYKA.

PRZYKŁAD SPORU O BUDOWÊ MASZTU TELEFONII

KOMÓRKOWEJ *

Jedn¹ z konsekwencji „społeczeñstwa ryzyka”, które zdaniem Ulricha Becka

zastêpuje wczeœniejsze formy organizacji ¿ycia społecznego, jest pojawianie siê

konfliktów społecznych dotycz¹cych zasadnoœci wdra¿ania okreœlonych techno−

logii. Ten specyficzny rodzaj konfliktów, okreœlany tutaj mianem konfliktów tech−

nologicznych, stanowi przedmiot poni¿szego artykułu. Główny poruszany w nim

problem dotyczy sposobu regulacji tych konfliktów w sytuacji, gdy nauka i eks−

perci nie s¹ w stanie przedstawiæ jednoznacznych i zgodnych opinii na temat za−

gro¿eñ zwi¹zanych z kontrowersyjn¹ technologi¹. W oparciu o koncepcjê „spo−

łeczeñstwa ryzyka” Becka oraz nurt Public Understanding of Science wyszcze−

gólnione zostały dwie modelowe strategie regulacji konfliktów technologicznych,

ekspercka oraz uczestnicz¹ca, które posłu¿yły do analizy przypadku lokalnego

konfliktu wokół budowy masztu telefonii komórkowej.

Główne pojêcia: konflikt technologiczny, ryzyko, społeczeñstwo ryzyka, Pu−

blic Understanding of Science, kontrowersje naukowe, Ulrich Beck.

Ryzyko i konflikt

Wraz z publikacj¹ w 1986 roku ksi¹¿ki niemieckiego socjologa Ulricha Bec−

ka Risikogesllschaft. Auf dem Weg in eine endere Moderne (polskie wydanie

Społeczeñstwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoœci ) na socjologiczne salo−

ny wkroczyła tematyka zagro¿eñ zwi¹zanych z rozwojem technologicznym i je−

Instytut Socjologii UMK, ul. Fosa Staromiejska 1a, 87–100 Toruñ, e−mail: piotrek@umk.pl

* Publikacja powstała przy wsparciu Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Autor chciałby podziê−

kowaæ Radosławowi Sojakowi za cenne uwagi do tekstu.

PIOTR STANKIEWICZ

go mo¿liwymi niepo¿¹danymi skutkami. Zarazem socjologiczne badania nad na−

uk¹ i technologi¹ nabrały nowego oblicza, ukształtowanego przez umiejscowie−

nie w ich centrum pojêæ ryzyka i niepewnoœci. Nawet krytycy twórczoœci Becka

(zob. np. Wechmann red. 1993; Bonß 1995; Kron i Krücken 1993) przyznaj¹, ¿e

udało mu siê w ten sposób przerzuciæ mosty miêdzy naukami społecznymi a ma−

tematyczno−przyrodniczymi i technologi¹ z jednej strony, a polityk¹ i debat¹ pu−

bliczn¹ z drugiej (Krohn i Krücken 1993: 10). Dziêki temu od drugiej połowy lat

osiemdziesi¹tych XX wieku debata nad ryzykiem, które niesie ze sob¹ postêp na−

ukowo−techniczny, rozgorzała na dobre nie tylko w naukach społecznych, ale

tak¿e na arenie politycznej 1 .

Zdaniem Becka specyfika współczesnoœci polega m.in. na tym, ¿e postêp na−

ukowo−techniczny staje siê w coraz wiêkszym stopniu Ÿródłem ryzyka. Inaczej

ni¿ w dobie nowoczesnoœci, kolejne wdra¿ane technologie przynosz¹ nam nie

tylko korzyœci, przy których ewentualne szkody mo¿na uznaæ za niepo¿¹dane

skutki uboczne i wliczyæ w koszta inwestycji „w przyszłoœæ”, lecz tak¿e nios¹ ze

sob¹ coraz powa¿niejsze zagro¿enia, stanowi¹ce wyzwanie dla regulacyjnych

mo¿liwoœci nowoczesnych systemów społecznych.

Przesuniêcie ryzyka z obrze¿y ¿ycia społecznego do jego centrum sprawia, ¿e

staje siê ono Ÿródłem konfliktów społecznych wybuchaj¹cych wokół wprowa−

dzanych innowacji technologicznych. W przypadku wielu z tych konfliktów ma−

my do czynienia z niezdolnoœci¹ systemów społecznych do ich regulacji. Ta nie−

zdolnoœæ przejawia siê trudnoœciami w osi¹ganiu konsensu i rozwi¹zywania spo−

rów na drodze wypracowywania kompromisowych rozwi¹zañ. W efekcie kon−

flikty rodz¹ce siê wokół ryzykownych technologii s¹ tłumione b¹dŸ utrzymuj¹

siê w stanie permanentnego napiêcia. Zakładaj¹c za Lewisem Coserem (1975),

¿e niemo¿noœæ regulacji konfliktów i ich rozwi¹zywanie na drodze tłumienia

wpływa dysfunkcjonalnie na cały system społeczny, nale¿ałoby postawiæ pytanie

o przyczyny nieskutecznoœci stosowanych modeli regulacji konfliktów w przy−

padku tych dotycz¹cych ryzykownych technologii. Ten typ konfliktów bêdziemy

dalej okreœlaæ mianem konfliktów technologicznych, a za ich cechê definicyjn¹

uznawaæ fakt, ¿e ich Ÿródłem jest rozbie¿noœæ miêdzy podmiotami zaanga¿owa−

nymi w konflikt, dotycz¹ca zasadnoœci wdra¿ania danego rozwi¹zania technolo−

gicznego.

Przed nastaniem „społeczeñstwa ryzyka” regulowanie konfliktów technolo−

gicznych przebiegało w ramach modelu, który mo¿na okreœliæ mianem strategii

eksperckiej . Jej sedno stanowiło odwoływanie siê do odpowiednich ekspertyz

naukowych w celu rozstrzygniêcia sporów dotycz¹cych ewentualnych ryzykow−

nych konsekwencji kwestionowanej technologii. Rozstrzygniêcie nastêpowało

1 Zob. tom pod redakcj¹ Becka Politik in der Risikogesellschaft, zawieraj¹cy m.in. artykuły

Oscara Lafontaine, Joschki Fischera i Erharda Epplera (Beck red. 1991).

KONFLIKTY TECHNOLOGICZNE W SPOŁECZEÑSTWIE RYZYKA

na drodze szacowania ryzyka przez odpowiednich ekspertów, oparte na zaawan−

sowanych modelach matematycznych, czym zajmowały siê powstaj¹ce w latach

siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych XX wieku w Europie Zachodniej i USA in−

stytucje Technology Assessment (zob. Kornwachs red. 1991; Rip, Misa i Schot

1995; Weyer 1994) .

Dziœ jednak tak pojête szacowanie ryzyka nie przynosi spodziewanych rezul−

tatów. Zmiana charakteru ryzyka zwi¹zanego z zaawansowanymi nowoczesnymi

technologiami sprawiła, ¿e ekspertyzy powstaj¹ce przy wykorzystaniu tej meto−

dologii przestały mieæ charakter rozstrzygaj¹cy i ostateczny; zaczêła cechowaæ je

coraz wiêksza zawodnoœæ, niepewnoœæ, niedookreœlonoœæ, relatywnoœæ. Symbo−

licznym punktem zwrotnym była tocz¹ca siê na Zachodzie w latach osiemdzie−

si¹tych debata dotycz¹ca energii atomowej, która nabrała nagłego przyspieszenia

po awarii reaktora w Czarnobylu. W konflikcie tym wykorzystywano szereg eks−

pertyz i kontrekspertyz, wykazuj¹cych szkodliwoœæ b¹dŸ nieszkodliwoœæ energii

atomowej; mimo to sporu nie udało siê zakoñczyæ do dziœ. Zwi¹zane jest to z fak−

tem, ¿e konflikty technologiczne rozprzestrzeniły siê z w¹skiej płaszczyzny tech−

nologicznej na obszar polityki, œwiatopogl¹dów i ideologii, przez co ekspertyzy

techniczne straciły sw¹ moc rozstrzygaj¹c¹. Innym przykładem niekonkluzyw−

nych i trudnych do regulacji konfliktów s¹ kontrowersje dotycz¹ce wykorzysta−

nia biotechnologii (by wspomnieæ tylko klonowanie i genetycznie modyfikowa−

ne organizmy – GMO), opór krajów afrykañskich wobec leków przeciw AIDS

czy te¿ spory na płaszczyŸnie miêdzynarodowej, zwi¹zane z wybuchem tzw.

choroby BSE – g¹bczastego zwyrodnienia mózgu u krów, podejrzanej o powo−

dowanie choroby Creutzfelda−Jakoba.

Na skutek tego konflikty wybuchaj¹ce wokół innowacji technologicznych za−

czêły wykazywaæ znaczn¹ niekonkluzywnoœæ, wzmagaj¹c¹ ich gwałtownoœæ

i natê¿enie. Gwałtownoœæ konfliktu rozumiana jest za Coserem jako gotowoœæ

uczestników sporu do siêgania po radykalne œrodki rozwi¹zania sporu, takie jak

np. przemoc. Natê¿enie konfliktu to z kolei stopieñ zaanga¿owania uczestników

w jego przebieg (zob. Coser 1975, por. tak¿e Dahrendorf 1975).

Wspomniana niekonkluzywnoœæ wskazuje na nieskutecznoœæ rozstrzygania

konfliktów technologicznych przy u¿yciu strategii eksperckiej. W niniejszym

tekœcie przedstawiona zostanie analiza sposobu regulacji lokalnego konfliktu do−

tycz¹cego budowy stacji bazowej telefonii komórkowej. Prezentacja tego stu−

dium przypadku ma na celu przybli¿enie dynamiki współczesnych konfliktów

technologicznych oraz postawienie pytania o konsekwencje stosowania okreœlo−

nych modeli regulacji konfliktów dotycz¹cych ryzyka technologicznego. Mate−

riał empiryczny pochodzi z badañ przeprowadzonych przez autora w połowie

2006 roku oraz na pocz¹tku 2007 roku.

PIOTR STANKIEWICZ

U Ÿródeł ryzyka

Za kontekst teoretyczny analizy posłu¿y koncepcja „społeczeñstwa ryzyka”

Ulricha Becka oraz nurt badawczy Public Understanding of Science, który po−

zwala na uzupełnienie analiz współczesnego charakteru ryzyka o wymiar komu−

nikacji miêdzy eksporterami a opini¹ publiczn¹. Wykorzystanie tych koncepcji

posłu¿y do naœwietlenia specyfiki konfliktów technologicznych i ma umo¿liwiæ

postawienie pytania o sposoby regulacji tych konfliktów i konsekwencje po−

szczególnych regulacji.

Zacznijmy od kwestii, co takiego odró¿nia współczesne konflikty technolo−

giczne od wczeœniejszych, powoduj¹c, ¿e s¹ one nierozstrzygalne przez eksper−

tów? W udzieleniu odpowiedzi na to pytanie pomocna mo¿e siê okazaæ koncep−

cja „społeczeñstwa ryzyka”. Zdaniem Becka jedn¹ z cech tego społeczeñstwa jest

właœnie wystêpowanie nowych rodzajów konfliktów, ogniskuj¹cych siê wokół

zagro¿eñ powodowanych przez rozwój technologiczny.

W ksi¹¿ce Gegengifte (1988: 120–121) Beck wyró¿nia trzy typy niebezpie−

czeñstw: przedindustrialne zagro¿enia, ryzyka epoki przemysłowej oraz wielkie

zagro¿enia póŸnej nowoczesnoœci.

Przedindustrialne zagro¿enia nie wynikaj¹ z technologiczno−ekonomicznych

działañ i decyzji, lecz maj¹ charakter zewnêtrzny wobec społeczeñstwa, pozosta−

j¹c zakorzenione w zjawiskach naturalnych czy działaniach bogów. Typowym

przykładem s¹ klêski ¿ywiołowe i epidemie. Nie mamy wiêkszego wpływu

na ich wyst¹pienie i choæ przy odpowiednim wysiłku mo¿emy im zapobiegaæ

b¹dŸ minimalizowaæ ich skutki, to ich zaistnienie nie jest efektem naszych dzia−

łañ. S¹ zazwyczaj nieprzewidywalne i nie poddaj¹ siê kalkulacji (powódŸ stule−

cia mo¿e wystêpowaæ co roku). Jednak¿e ich zasiêg jest ograniczony czasowo

i przestrzennie.

Ryzyka epoki przemysłowej stanowi¹ produkt społecznych działañ i podej−

mowanych decyzji; w przeciwieñstwie do zagro¿eñ przedindustrialnych sami

bierzemy je na siebie, kierujemy siê przy tym nasz¹ ocen¹ ryzyka w perspekty−

wie spodziewanych korzyœci. Maj¹ charakter indywidualny, lokalny, ograniczo−

ny do czasu i miejsca, s¹ mo¿liwe do przewidzenia. S¹ one najbardziej zbli¿one

do klasycznego rozumienia ryzyka, oznaczaj¹cego prawdopodobieñstwo wyst¹−

pienia straty okreœlonej wielkoœci, którym posługuj¹ siê np. firmy ubezpieczenio−

we. Przykładem mog¹ byæ wypadki drogowe, choroby spowodowane paleniem

tytoniu czy sporty ekstremalne.

Wielkie zagro¿enia póŸnej nowoczesnoœci stanowi¹ właœciwy przedmiot zain−

teresowania Becka (co nie przeszkadza mu dalej u¿ywaæ do ich opisu terminu „ry−

zyko”) i stanowi¹ jakby dialektyczn¹ syntezê przedindustrialnych zagro¿eñ i ry−

zyka epoki przemysłowej. Z tych pierwszych bior¹ trudnoœci z ich przewidywa−

niem i kontrolowaniem, a tak¿e ponadindywidualny charakter; podobnie jak

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: