Architektura starożytna - pojęcia.doc

Architektura starożytna

Adyton – niedostępne pomieszczenie znajdujące się w niektórych świątyniach, przeznaczone na posąg bóstwa.

Agora – inaczej rynek (w Rzymie forum). W poleis greckich jeden z najważniejszych ele­mentów miasta zarówno pod względem gospodarczym, politycznym, jak i urbanistycznym. Z reguły był to czworokątny plac, przez którego środek przechodziła główna ulica miasta. Znajdowały się na nim także mównice i siedzenia dla urzędników, a od okresu klasycznego agora była z reguły otoczona przez portyki. Na niej lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie znaj­dowały się ważne gmachy publiczne, świątynie oraz pomniki. Najsłynniejszym i jednym z lepiej przebadanych przez archeologów przykładem greckiej agory jest Agora ateńska.

Akant – bylina śródziemnomorska, która stała się motywem dekoracyjnym

Akroterion – nazywany także naszczytnikiem. Jest to ozdoba umieszczana najczęściej na wierzchołku dachu lub w jego narożnikach.

Akwedukt – czyli wodociąg. Budowla, najczęściej arkadowa (ale także instalacje pod­ziemne), doprowadzająca wodę często nawet z miejsc odległych o wiele kilometrów.

Amfiprostylos – typ świątyni greckiej, w której kolumny ustawiano zarówno od frontu (przed antami), jak i od strony tylnej.

Amfiteatr –jest oryginalnym tworem rzymskiej architektury. Jego zalążkiem był wydzielony na forum dziedziniec, na którym urządzano igrzyska gladiatorów. Wokół dziedzińca wysypa­nego piaskiem (arena), ustawiano ławy dla widzów (amphitheatrum). Z biegiem czasu dzie­dziniec nabrał kształtu elipsy.

Anastyloza – ponowne zmontowanie zrujnowanej budowli lub odbudowa jej części przy uży­ciu zachowanych oryginalnych fragmentów.

Antefiksy – to (najczęściej) terakotowa ozdoba stawiana na gzymsie bocznych stron dachu. Jego zadaniem było zasłanianie pokrycia dachu. Antefiksy najczęściej miały kształt palmety lub ludzkiej głowy.

Antemion – ornament zbudowany z ustawionych w szeregu motywów palmety (stylizowany liść palmy) i innej stylizowanej rośliny ułożonych na przemian. Występuje w architekturze greckiej i na ceramice.

Apsyda – najczęściej półkolista nisza umieszczana na jednej ze ścian pomieszczenia lub, w przypadku budynku sakralnego, na końcu nawy.

Arkada – to dwie podpory (kolumny, pilastry) połączone u góry łukiem. Służyły one do dźwigania konstrukcji (mosty, akwedukty) i stały się szczególnie popularne w architekturze rzymskiej.

Astragal – rodzaj ciągłego ornamentu zbudowanego z układu podwójnych perełek przedzie­lonych pałeczkami. Występował w antyku jako element zdobiący bazę, głowicę, belkowania.

Atrium – jedno z najważniejszych pomieszczeń w domu rzymskim. Rzymski teoretyk archi­tektury Witruwiusz wyróżnia cztery typy atriów:

a)      toskańskie - dach jest tu nachylony z czterech stron do wewnątrz, ciężar konstrukcji spo­czywa na ścianach;

b)     displuvium - różnica z poprzednim typem polega na tym, że dach jest nachylony na zewnątrz;

c)      testudinatum - w tym przypadku płaski dach całkowicie pokrywa pomieszczenie (brak compluvium – otworu w dachu), tetrastylon - dach jest tutaj wsparty na czterech na­rożnych kolumnach, mamy compluvium i impluvium

d)     korynckie (corinthium) - dach opiera się na konstrukcji wielokolumnowej. Pierwotnie atrium stanowiło centrum domu i najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie.

Attyka – ścianka bądź też balustrada posadowiona nad gzymsem koronującym, a zatem wieńcząca budowlę, służąca głównie celom dekoracyjnym.

Bazylika – charakterystyczny przede wszystkim dla architektury rzymskiej typ budowli na planie prostokąta o wnętrzu jednonawowym bądź podzielonym rzędami kolumn na kilka naw. Mogła ona być kryta lub hypetralna (odkryta) z wejściem na krótszym lub dłuższym boku, z apsydą lub bez niej, parterowa lub piętrowa.

Boniowanie – dekoracyjne opracowanie krawędzi oraz lica ciosu kamieni podkreślające ich układ. Rozróżniamy następujące typy boniowania, w zależności od:

a)      układu rowków: płytowe, pasowe;

b)     ukształtowania płyt: płaskie, wypukłe

c)      faktury powierzchni: dzikie (rustyka), groszkowane, szlifowane, polerowane itp.

Bukranion – motyw dekoracyjny w kształcie głowy (czaszki) byka. Używany ze szczegól­nym upodobaniem przez artystów w okresie rzymskim.

Buleuterion – budowle czworoboczne, przykryte dachem, często wspartym na czterech (Ateny) lub więcej słupach. Wnętrze rozwiązywano amfiteatralnie, rozmieszczając siedzenia wzdłuż trzech stron czworoboku.

Cardo – ulica przecinająca prostopadle decumanus. W punkcie ich przecięcia znajdowało się forum, poza tym linie te decydowały o kierunku innych ulic.

Castellum – obóz rzymski

Castra – Wypracowany przez Rzymian typ obozu wojskowego, jaki był zakładany podczas wypraw wojennych. Opierał się na takich samych zasadach, jakie obowiązywały przy plano­waniu miast (urbs).

Cella – główne i najważniejsze pomieszczenie świątyni. W niej mieścił się posąg bóstwa, dla którego ją wznoszono (por. też adyton).

Cenotaf – (gr. kenotaphion – pusty grób) - symboliczny grobowiec wznoszony w starożyt­nym Egipcie, Grecji i Rzymie

Civitas – terytorium będące pod zarządem miasta

Comitium (komicjum) – termin łaciński określający miejsce zgromadzenia ludowego w an­tycznym Rzymie. Składało się z placu, na którym zbierało się zgromadzenie ludowe, Kurii - miejsca obrad Senatu i rastrów - czyli mównicy, z której przemawiali oratorzy.

Cyrk – typowa dla architektury rzymskiej budowla przeznaczona do oglądania wyścigów konnych, walk gladiatorów, igrzysk i innych uroczystości.

Decumanus – była ulicą przecinającą miasto lub obóz rzymski na osi wschód-zachód, pro­stopadła do niej była cardo, przebiegająca na linii północ-południe. W punkcie ich przecięcia znajdowało się forum, poza tym linie te decydowały o kierunku innych ulic.

Dipteros (dypteros) – świątynia, którą otacza podwójna kolumnada. Szczególnie popularna w architekturze jońskiej. Także budynek otoczony podwójną kolumnadą.

Domus – dom rzymski, który w okresie IX – VII w. p.n.e. rolę domów pełniły chaty z gliny, kryte gałęziami. VII – II w. p.n.e. to domy z drewna kryte dachówką z centralnie usytuowa­nym atrium.
Edikula (aedicula, edykuła) - termin architektoniczny o kilku podobnych znaczeniach:

a)      miniaturowa kapliczka lub świątyńka o charakterze wotywnym albo motyw dekora­cyjny w tym kształcie umieszczany w tympanonie, portalu lub jako sterczyna w at­tyce,

b)     nisza w ścianie budynku mieszkalnego przeznaczona na posąg boga lub przodka.

Eksedra – półokrągła nisza niekiedy z kolumnadą. W architekturze greckiej budowana z reguły jako zakończenie perystylu (z reguły dziedziniec, ewentualnie ogród, otoczony ko­lumnadą). Rzymianie stawiali eksedry jako samodzielne konstrukcje. Często w jej ścianie nośnej budowano nisze, w których umieszczano posągi.

Entasis (entaza) – wybrzuszenie trzonu kolumny w porządku doryckim, sytuowane najczę­ściej na wysokości 2/3 kolumny. Entasis miało za zadanie zapobiec złudzeniu optycznemu powodującemu wrażenie wklęsłości i nadmiernego obciążenia belkowania

Epistyl (architraw, nadsłupie) – najniższa i główna część belkowania. Jest to belka ułożona poziomo na podtrzymujących ją kolumnach (lub filarach).

Forniks –

Forum – inaczej rynek (w Grecji agora). Jeden z ważniejszych elementów urbanistycznych, politycznych i gospodarczych miasta rzymskiego. Z reguły był to prostokątny plac, na którym odbywały się zgromadzenia polityczne, uroczystości wszelkiego rodzaju, ale także odpra­wiano sądy, a na co dzień prowadzono handel.

Gimnazjon – integralna i niezbędna instytucja greckiej polis. Miejsce ćwiczeń fizycznych i umysłowych obywateli. Początkowo gimnazjony budowano głównie z drewna i stąd nie znaleziono zbyt wielu ich pozostałości z najwcześniejszych okresów. Dopiero od IV w. p.n.e. rozpowszechniają się konstrukcje wykonane z kamienia.

Girlanda – dekoracyjny ornament w formie wieńca, wiązanki kwiatów, liści.

Groma –

Hall hypostylowy – wielka sala, której sklepienie wsparte jest na rzędach kolumn. Około VI w. p.n.e. sale hypostylowe pojawiają się również w architekturze greckiej.

Heroon – grób herosa w starożytnej Grecji, najczęściej w kształcie tolosu lub małej świątyni.

Hypogeum – pomieszczenie wybudowane pod powierzchnią ziemi. Hypogea stanowiły z reguły część grobowca lub większego kompleksu grobowego.

Hypokausty – system rur, przez które płynęła ciepła woda i ogrzewała pomieszczenia

Imbreks –

Insula – to nazwa domów czynszowych budowanych w starożytnym Rzymie. Były to domy kilkupiętrowe (5 - 7), otoczone z czterech stron ulicami. Prosto z ulicy schody prowadziły na wyższe kondygnacje.

Kanelury – Inaczej żłobki lub kanele. Pionowe wyżłobienia zdobiące na całej długości trzon kolumny lub pilastra.

Kanon – zespół wzorców, reguł i metod wytwarzania obowiązujących w danym okresie w odniesieniu do przedstawiania ludzkiej postaci, stylu architektonicznego, lub wszelkich form artystycznych na określonym obszarze.

Kapitol – Jedno ze wzgórz, na którym położony jest Rzym. W początkach istnienia miasta znajdowała się tam silnie obwarowana twierdza wraz z najstarszą rzymską świątynią - Jowi­sza Najlepszego Największego (Jowisza Kapitolińskiego świątynia), ze świątyniami Junony i Minerwy, a później także Junony Moneta. Z biegiem czasu wybudowano wokół wiele mniejszych świątyń i ołtarzy. Było to zatem miejsce, gdzie mieściła się najważniejsza świąty­nia Rzymu i dzięki temu stało się ono synonimem najważniejszego miejsca także w innych miastach.

Kolonia (rzymska) – Jedno ze wzgórz, na którym położony jest Rzym. W początkach istnie­nia miasta znajdowała się tam silnie obwarowana twierdza wraz z najstarszą rzymską świąty­nią - Jowisza Najlepszego Największego (Jowisza Kapitolińskiego świątynia), ze świątyniami Junony i Minerwy, a później także Junony Moneta. Z biegiem czasu wybudowano wokół wiele mniejszych świątyń i ołtarzy. Było to zatem miejsce, gdzie mieściła się najważniejsza świątynia Rzymu i dzięki temu stało się ono synonimem najważniejszego miejsca także w innych miastach.

Kolumbarium – typ rzymskiego grobowca przeznaczonego dla większej ilości osób, najczę­ściej rodziny, wyzwoleńców i klientów.

Kopuła – sklepienie półkoliste lub półeliptyczne oparte na murze lub bębnie na planie koli­stym, eliptycznym albo wielobocznym za pośrednictwem pendentywów lub tromp.

Krepidoma – najniższa część budowli antycznych (najczęściej świątyń). Krepidoma miała z reguły formę trzech stopni biegnących dookoła budynku i stanowiła fundament, na którym sadowiono resztę konstrukcji.

Kryptoportyk – rodzaj portyku, w którym (najczęściej ze względu na oszczędność miejsca) kolumny lub filary stoją tuż przy murze albo wręcz są półkolumnami (lub pilastrami).

Kuria – powstały jeszcze w VI w. p.n.e. budynek senatu rzymskiego. Znajdował się na Forum Romanum. Nie znamy niestety jego pierwotnego kształtu.

Kymation (kyma, krajnik) – ciągły, rzeźbiony (rzadziej malowany) ornament wywodzący się z ozdób umieszczanych na budowlach, jednak zaadaptowany także dla zdobienia reliefów, malowideł i przedmiotów użytkowych.

Limes – systemy rzymskich umocnień granicznych wznoszonych na krańcach imperium szczególnie narażonych na najazdy.

Luneta – element sklepienia w postaci poprzecznej kolebki przenikającej się z kolebką skle­pienia głównego w celu umożliwienia wykonania okna lub drzwi w ścianie powyżej wezgło­wia sklepienia.

Łuk – linia krzywa, według której prowadzony jest łęk

Łuk triumfalny – specyficzny dla architektury rzymskiej typ monumentalnego pomnika mającego upamiętniać zwycięstwa militarne.

Mauzoleum – rodzaj grobowca w formie monumentalnej, samodzielnej budowli o bogatym wystroju architektonicznym.

Meander – ornament ciągły utworzony z jednej linii załamującej się wielokrotnie pod kątem prostym. Nazwa pochodzi od rzeki Menderes płynącej w Azji Mniejszej.

Megaron – prostokątna sala, w czasach późniejszych obudowana portykiem. Poczynając od okresu mykeńskiego, stała się ona podstawową formą w architekturze greckiej. Megaron składał się najczęściej z trzech części: portyku, przedsionka i właściwej sali na planie prosto­kąta lub kwadratu.

Mitreum – świątynie naśladujące groty skalne, zagłębione poniżej terenu, często kute w skale. Miały kształt podłużnej nawy zakończonej apsydą.

...