Dieta śródziemnomorska w leczeniu serca.pdf

P R A C A P O G L Ą D O W A

ISSN 1734–3321

Aleksandra Cichocka

Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych z Poradnią Chorób Metabolicznych Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie

Dieta śródziemnomorska

w profilaktyce pierwotnej

choroby niedokrwiennej serca

Mediterranean diet in coronary heart disease primary prevention

Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3, s. 30–39

STRESZCZENIE

W Badaniu Siedmiu Krajów ( Seven Countries Study ) (1958–1964),

obejmującym Japonię, Grecję, byłą Jugosławię, Włochy, Holan-

dię, Stany Zjednoczone i Finlandię, wykazano dużą zależność

umieralności z powodu choroby niedokrwiennej serca od sposo-

bu żywienia. Stwierdzono dodatnią korelację między spożyciem

masła, ciast, mięsa, mleka, margaryn (twardych) łącznie ze smal-

cem i cukru a umieralnością. Ujemna korelacja dotyczyła nato-

miast spożycia nasion roślin strączkowych, ryb i warzyw.

Tradycyjna dieta śródziemnomorska z początku lat 60. charakte-

ryzuje się dużą zawartością warzyw, owoców, produktów zbożo-

wych, nasion roślin strączkowych, spożywaniem oliwy z oliwek jako

głównego źródła tłuszczu, średnim spożyciem produktów mlecz-

nych i ryb, przy małym spożyciu mięsa i średnim spożyciem wina

do posiłków. Po małych zmianach dostosowujących ją do lokal-

nych zwyczajów żywieniowych dieta śródziemnomorska może być

łatwo stosowana także w krajach Europy północnej.

Słowa kluczowe: dieta śródziemnomorska,

profilaktyka pierwotna choroby niedokrwiennej serca

ABSTRACT

In the Seven Countries Study (1958–1964), in populations from

Japan, Greece, the former Yugoslavia, Italy, the Netherlands, the

United States, and Finland, an association was shown between

mortality from coronary heart disease and the diet. Analysis showed

that butter, pastries, meat, milk, margarine (hard) + lard and sugar

consumption directly correlated with coronary heart disease mortali-

ty. Legumes, fish and vegetables consumption inversely correlat-

ed with coronary heart disease mortality. Traditional Mediterranean

diet of the early 1960s was characterized by an abundance of veg-

etable, fruit, cereals and legumes, olive oil as the principal source

of fat, dairy products consumed in moderate amounts, fish con-

sumed in moderate amounts, red meat consumed in low amounts

and wine consumed in moderate amount, normally with meals.

The Mediterranean diet can easily be followed in northern Europe,

with small modifications for local food patterns.

Key words: Mediterranean diet,

primary prevention of coronary heart disease

Wstęp

Adres do korespondencji: mgr inż. Aleksandra Cichocka

Zakład Profilaktyki Chorób Żywieniowozależnych z Poradnią Chorób

Metabolicznych Instytut Żywności i Żywienia

ul. Powsińska 61/63, 02–903 Warszawa

tel./faks: (022) 842 49 47

e-mail: olesia1@poczta.onet.pl

Nadesłano: 28.09.2005

Przyjęto do druku: 24.10.2005

Termin „dieta śródziemnomorska” do literatury

medycznej wprowadził dr Ancel Keys — amerykański

epidemiolog zajmujący się tematem żywienia. Nazwą

tą określił zwyczaje żywieniowe niektórych populacji

w regionie basenu Morza Śródziemnego, które po raz

www.endokrynologia.viamedica.pl

Aleksandra Cichocka, Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca

pierwszy zaobserwował w latach 50. XX wieku, i które

wiązały się z bardzo rzadkim występowaniem choroby

niedokrwiennej serca wśród tych populacji [1].

W 1951 roku na zaproszenie Organizacji Narodów

Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO,

Food and Agriculture Organization ) dr Keys przewod-

niczył konferencji w nowo otwartej siedzibie głównej

tej organizacji w Rzymie, na której jedynymi temata-

mi były niedobory żywieniowe [2]. Dr Ancel Keys za-

pytał wówczas profesora fizjologii na Uniwersytecie

w Neapolu, Gino Bergami, o dietę i o występowanie

nowej epidemii choroby niedokrwiennej serca (która

ogarnęła USA) w jego regionie. Profesor Bergami

odpowiedział, że w Neapolu nie występuje problem

choroby niedokrwiennej serca, co zdumiony Keys

postanowił sprawdzić.

Przeprowadzone przez niego i jego żonę Marga-

ret badania w Neapolu potwierdziły słowa profesora

Bergami, ale tylko do pewnego stopnia. Zawały ser-

ca wśród większości mieszkańców Neapolu rzeczy-

wiście występowały rzadko. Częste były jedynie

u nielicznej grupy osób zamożnych, których dieta

znacznie różniła się od diety ogólnej populacji. Róż-

nica polegała między innymi na tym, że ludzie za-

możni spożywali mięso każdego dnia, natomiast

większość mieszkańców Neapolu raz na tydzień lub

na dwa tygodnie.

W badaniach stężenia cholesterolu we krwi wyko-

nywanych przez Margaret Keys wśród mieszkańców

Neapolu u większości z nich wykazały bardzo niskie

stężenia. Duże stężenia cholesterolu stwierdzono je-

dynie u członków Rotary Club.

Powyższe obserwacje dały dr Keysowi powody do

przypuszczeń, ze istnieje związek między dietą, stęże-

niem cholesterolu w surowicy krwi a chorobą niedo-

krwienną serca. Związek ten Keys i wsp. potwierdzili

w badaniach prowadzonych następnie przez kilka mie-

sięcy w Madrycie.

W 1952 roku Keysa zaproszono do wygłoszenia

wykładu na wspólnych obradach dwóch międzynaro-

dowych kongresów — diabetologicznego i żywienio-

wego w Amsterdamie. Na podstawie wyników swoich

prac przeprowadzonych w Neapolu i w Madrycie oraz

wcześniejszych jego badań w Minnesocie (USA) w la-

tach 1947–1948 Keys stwierdził, że tłuszcze zawarte

w diecie istotnie wpływają na stężenie cholesterolu

w surowicy i że przez ten mechanizm oddziałują na

ryzyko rozwoju choroby niedokrwiennej serca [2, 3].

Wówczas jednak niewielu lekarzy zaakceptowało jego

teorię, a ponadto nikt nie wyraził opinii, że należy pro-

wadzić dalsze badania w tym kierunku.

Po latach, dr Ancel Keys wspomina, że właśnie

zwyczaje żywieniowe, które zaobserwował w Neapolu

w 1952 roku podsunęły mu później pomysł, aby uży-

wać określenia „dobra dieta śródziemnomorska”.

Prawdopodobnie zatem wtedy narodził się ten ter-

min [2].

W tym okresie Keys porównując diety śródziemno-

morską i przeciętną w Stanach Zjednoczonych Ame-

ryki oraz Europie północnej, określił cechy charaktery-

styczne dla dobrej diety śródziemnomorskiej we Wło-

szech, w której:

• ważną częścią są warzywa liściaste: różne odmia-

ny sałaty, szpinaku, portulaka i wiele innych, któ-

rych angielskiej nazwy Keys nawet nie znał. Żaden

główny posiłek nie może obyć się bez „zieleniny”,

która jest dostępna w każdym domu. Warzywa przy-

gotowuje się z dodatkiem oliwy z oliwek. Keys wspo-

minał, że w języku włoskim istnieje specjalne sło-

wo mangiafoglia , które oznacza „jeść liście”;

• znajduje się znacznie mniej mięsa i produktów

mlecznych, które, według autorki niniejszej publi-

kacji, wprowadzają do diety tłuszcz zwierzęcy, niż

w diecie Amerykanów i mieszkańców Europy pół-

nocnej;

• jako deser spożywa się zawsze świeże owoce, pra-

wie nieznane są desery typu „pie” , czy puddingi .

Ciasta piecze się prawie wyłącznie na Boże Naro-

dzenie i Wielkanoc.

Doktor Ancel Keys, zainspirowany wynikami badań

w Neapolu i w Madrycie, w dalszym ciągu interesował

się wpływem diety na zdrowie publiczne. Przełomowym

momentem dla zdrowia publicznego była inicjatywa

Keysa dotycząca konieczności pogłębienia badań nad

jego koncepcją, że na poziomie populacyjnym „boga-

ta” dieta może powodować wysokie stężenie chole-

sterolu we krwi i zwiększać ryzyko choroby niedo-

krwiennej serca.

Na zwołanym, w Neapolu w 1954 roku, z inicjaty-

wy dr Keysa spotkaniu z czołowymi badaczami z kil-

ku krajów, przekonał zgromadzonych o konieczności

podjęcia decyzji o przeprowadzeniu badań nad po-

szukiwaniem diety chroniącej serce, dzięki badaniom

porównawczym różnych populacji [2, 4]. Na tym wła-

śnie spotkaniu podjęto decyzję o rozpoczęciu przy-

gotowań do dużego międzynarodowego programu

badawczego, nazwanego później Seven Countries

Study (Badanie Siedmiu Krajów), którego wyniki do-

starczyły wiele dowodów na to, że najzdrowszym

modelem żywienia w Europie jest dieta śródziemno-

morska, a ponadto ujawniły czym charakteryzuje się

ta dieta.

www.endokrynologia.viamedica.pl

Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3

Seven Countries Study (Badanie Siedmiu

Krajów) — poszukiwania diety chronią-

cej serce (1958–1964)

krwi, dokonano pomiarów antropometrycznych i pyta-

no o palenie tytoniu. Przegląd czynników ryzyka po-

wtórzono po 5 i 10 latach, a dane dotyczące umieral-

ności zbierano w okresie 5, 10, 15 i 25 lat obserwacji.

W tym 25-letnim okresie obserwacji zmarło 6000 uczest-

ników badania, z czego 1500 osób z powodu choroby

niedokrwiennej serca [6].

Aby sprawdzić zwyczaje żywieniowe poszczegól-

nych populacji biorących udział w badaniu, z każdej

populacji wylosowano próbkę uczestników, u których

przeprowadzono szczegółowe wywiady żywieniowe

[5]. Korzystając z tych zapisów żywieniowych i danych

zawartych w tabelach składu produktów spożywczych,

w dietach poszczególnych populacji obliczono zawar-

tość nasyconych, jednonienasyconych i wielonienasy-

conych kwasów tłuszczowych oraz całkowite spoży-

cie tłuszczu (tab. 1). Procent energii pochodzący z na-

syconych kwasów tłuszczowych bardzo różnił się mię-

dzy populacjami i wahał się od 3% w populacji japoń-

skiej do 22% w populacji ze Wschodniej Finlandii.

W badaniu Seven Countries Study wykazano, że

występowanie choroby niedokrwiennej serca i umie-

ralność z nią związana, silnie dodatnio korelowało ze

stężeniem cholesterolu w surowicy i spożyciem nasy-

conych kwasów tłuszczowych, ujemnie natomiast ze

spożyciem jednonienasyconych kwasów tłuszczowych.

W badaniu tym zaobserwowano także, że stężenie cho-

lesterolu korelowało dodatnio ze spożyciem nasyco-

nych kwasów tłuszczowych [5].

Założeniem badania Seven Coutries Study , rozpo-

czętego z inicjatywy Keysa miało być uzyskanie szcze-

gółowej odpowiedzi na pytanie, jaki sposób żywienia,

który mógłby być akceptowany przez różne społeczeń-

stwa, zmniejsza ryzyko choroby niedokrwiennej serca?

Badanie to przeszło do klasyki badań epidemiologicz-

nych, dotyczących czynników ryzyka choroby niedo-

krwiennej serca. Było to prospektywne badanie popu-

lacyjne. Jego wyniki opublikował Keys w 1970 roku [5].

Badanie Seven Countries Study rozpoczęto

w 1958 roku. Wzięło w nim udział 7 krajów: Japonia, Gre-

cja, była Jugosławia, Włochy, Holandia, Stany Zjedno-

czone i Finlandia. W krajach tych wybrano 16 populacji

zamieszkujących różne regiony, na przykład w głębi

kraju lub nad morzem i różniących się pod względem:

• stylu życia;

• sposobu żywienia;

• występowania choroby niedokrwiennej serca.

W latach 1958–1964 przebadano 12 770 mężczyzn

w wieku 40–59 lat, ponieważ w Stanach Zjednoczo-

nych właśnie w tej grupie wiekowej główną przyczyną

zgonów była choroba niedokrwienna serca.

U uczestników przeprowadzono badanie lekarskie

oraz zbadano takie czynniki ryzyka, jak na przykład stę-

żenie cholesterolu w surowicy krwi, ciśnienie tętnicze

Tabela 1. Przeciętne spożycie kwasów tłuszczowych (odsetek energii) przez mężczyzn w wieku 40–59 lat z wybranych populacji

biorących udział w badaniu Seven Countries Study

Populacja

Nasycone kwasy

Jednonienasycone Wielonienasycone Tłuszcze ogółem,

tłuszczowe (NKT),

kwasy

odsetek energii (%)

tłuszczowe (JKT), tłuszczowe (WKT),

odsetek energii (%) odsetek energii (%)

Kyushu, Japonia

Velika Krsna, była Jugosławia

Montegiorgio, Włochy

Crevalcore, Włochy

Dalmacja, była Jugosławia

Slavonia, była Jugosławia

Korfu, Grecja

Kreta, Grecja

Zachodnia Finlandia

Zutphen, Holandia

Stany Zjednoczone, pracownicy kolei

17–18

4–6

Wschodnia Finlandia

www.endokrynologia.viamedica.pl

Aleksandra Cichocka, Dieta śródziemnomorska w profilaktyce pierwotnej choroby niedokrwiennej serca

W badaniu Seven Countries Study wykazano, że

najwyższą oczekiwaną długością życia oraz najrzad-

szym występowaniem chorób układu sercowo-naczy-

niowego i niektórych nowotworów charakteryzują się

ludzie mieszkający w basenie Morza Śródziemnego

oraz w Japonii.

Natomiast najwyższy odsetek występowania cho-

roby niedokrwiennej serca dotyczył populacji z Finlan-

dii, Stanów Zjednoczonych i Holandii, a ponadto w tych

krajach obserwowano największe spożycie tłuszczów

zwierzęcych bogatych w nasycone kwasy tłuszczowe.

We Włoszech i w Grecji (a zwłaszcza na Krecie),

gdzie mieszkańcy zamiast tłuszczów zwierzęcych spo-

żywali oliwę z oliwek, choroba niedokrwienna serca

występowała bardzo rzadko. W niewielkim stopniu

schorzenie to występowało także w Japonii, gdzie spo-

życie wszelkiego rodzaju tłuszczów, w tym nasyconych,

było bardzo małe.

W ten sposób ukształtował się pogląd, że dobrą

metodą profilaktyki choroby niedokrwiennej serca jest

ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych, które

można zastępować olejami roślinnymi.

Zatem po wstępnej analizie badania Seven Co-

untries Study , przeprowadzonej w latach 60.,

stwierdzono, że rzadsze występowanie choroby nie-

dokrwiennej serca wśród mieszkańców Włoch, Gre-

cji (a zwłaszcza Krety), niż Finlandii, Stanów Zjedno-

czonych i Holandii wynika z silnej odwrotnej korela-

cji między chorobą niedokrwienną serca a spożyciem

tłuszczów zwierzęcych bogatych w nasycone kwasy

tłuszczowe.

Wyniki uzyskane w Seven Countries Study w póź-

niejszych latach poddano wielu analizom, a najważ-

niejsze z nich przedstawiono poniżej.

Analiza diety uczestników badania Seven Countries

Study wykazała duże podobieństwo w sposobie odży-

wiania się mieszkańców basenu Morza Śródziemne-

go, która znacznie odbiegała od sposobu odżywiania

się i zwyczajów żywieniowych w Stanach Zjednoczo-

nych i krajach Europy północnej [7].

W latach 90. dokonano analizy korelacji liniowej

między spożyciem poszczególnych produktów spo-

żywczych a zgonami z powodu choroby niedokrwien-

nej serca w ciągu 25 lat obserwacji [8].

Najsilniejsza korelacja dodatnia zachodziła mię-

dzy spożyciem masła a umieralnością, a następnie

między spożyciem ciast, mięsa, mleka, cukru, mar-

garyny (twardej), łącznie ze smalcem a umieralno-

ścią. Natomiast najsilniejsza korelacja ujemna zacho-

dziła między spożyciem nasion roślin strączkowych,

a następnie między spożyciem olejów roślinnych, ryb

i warzyw.

Ważnym odkryciem dla zdrowia publicznego było

wykazanie statystycznie istotnej ujemnej korelacji

między całkowitym spożyciem produktów pochodze-

nia roślinnego a umieralnością na chorobę niedo-

krwienną serca i dodatniej korelacji między całkowi-

tym spożyciem produktów pochodzenia zwierzęce-

go (bez ryb) a umieralnością na chorobę niedo-

krwienną serca.

Uzyskane wyniki coraz bardziej przekonywały na-

ukowców do przedstawienia społeczeństwom jaka die-

ta zmniejsza ryzyko wystąpienia choroby niedokrwien-

nej serca, jej cechy charakterystyczne i na czym ona

dokładnie polega. Zbliżał się moment zdefiniowania co

to jest „zdrowa dieta śródziemnomorska”.

W 1987 roku zakupiono lokalne produkty spożyw-

cze w celu odtworzenia średnich dziennych racji po-

karmowych mężczyzn z 16 populacji biorących udział

w badaniu Seven Countries Study , przesłano je do cen-

tralnego laboratorium w Holandii i tam poddano anali-

zie chemicznej. Następnie oszacowano średnią

dzienną zawartość wielu składników odżywczych

(m. in. flawonoidów) w diecie uczestników badania

z poszczególnych populacji [9]. Dane dotyczące umie-

ralności w okresie 25-letniej obserwacji mężczyzn bio-

rących udział w badaniu Seven Countries Study opu-

blikowali Hertog i wsp. [9] w 1995 roku.

W analizie danych 25-letniej obserwacji potwierdzo-

no dodatnią korelację między spożyciem nasyconych

kwasów tłuszczowych a umieralnością z powodu cho-

roby niedokrwiennej serca (tab. 2), a ponadto wykaza-

no ujemną korelację między spożyciem flawonoidów

a umieralnością z powodu choroby niedokrwiennej

serca. Było to kolejnym dowodem na ochronną rolę

produktów roślinnych przed miażdżycą.

Pogłębiona analiza diety uczestników

badania Seven Countries Study (1985–

1987) i wyniki 25-letniej umieralności

W latach 80. dokonano pogłębionej analizy diety

uczestników badania Seven Countries Study . W la-

tach 1985–1986 dietetycy na podstawie oryginalnych

zapisów żywieniowych przeprowadzonych w latach

1958–1964 w badaniu Seven Countries Study oszaco-

wali średnie dzienne spożycie poszczególnych pro-

duktów spożywczych przez uczestników powyższe-

go badania ze wszystkich 16 populacji [7], a w latach

późniejszych obliczono współczynniki korelacji linio-

wej między spożyciem poszczególnych produktów

a umieralnością z powodu choroby niedokrwiennej

serca [8].

www.endokrynologia.viamedica.pl

Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3

Tabela 2. Zależność między spożyciem nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT) a umieralnością z powodu choroby niedokrwien-

nej serca w okresie 25-letniej obserwacji wybranych populacji biorących udział w badaniu Seven Countries Study

Populacje

Spożycie nasyconych

Umieralność z powodu choroby

kwasów tłuszczowych

niedokrwiennej serca w %,

(g/dzień/osobę)

w okresie 25-letniej obserwacji

Finlandia Wschodnia

28,8

Finlandia Zachodnia

19,2

Stany Zjednoczone

20,2

Zutphen, Holandia

19,7

Montegiorgio, Włochy

11,5

Korfu, Grecja

9,5

Kreta, Grecja

4,6

Tanushimaru, Japonia

4,5

Jak wynika z tabeli 2, najmniej nasyconych kwa-

sów tłuszczowych było w diecie mieszkańców Japo-

nii, Krety i Korfu i te populacje charakteryzowały się

najmniejszą umieralnością z powodu choroby niedo-

krwiennej serca w ciągu 25-letniej obserwacji. W ciągu

tych 25 lat na Krecie umieralność mężczyzn (biorących

udział w badaniu Seven Countries Study ) z powodu

choroby niedokrwiennej serca była 6 razy mniejsza niż

w Finlandii Wschodniej. Warto również wspomnieć, że

dieta Kreteńczyków zawierała 4 razy mniej nasyconych

kwasów tłuszczowych niż dieta populacji fińskiej. Po-

pulacja z włoskiego miasteczka Montegiorgio spoży-

wała 3-krotnie mniej nasyconych kwasów tłuszczowych

niż ze Wschodniej Finlandii, a umieralność tam z po-

wodu choroby niedokrwiennej serca była 2,5 raza

mniejsza niż w Finlandii.

dietetyki, żywienia i medycyny analizowali badania nad

składem i wpływem na zdrowie diety śródziemnomor-

skiej. Teksty wykładów z tej konferencji opublikowano

w 1995 roku [10].

Na konferencji tej podano następującą definicję ter-

minu “dieta śródziemnomorska” i jej uzasadnienie [11]:

„Dieta śródziemnomorska oznacza zwyczaje żywie-

niowe typowe dla Krety, większości pozostałej części

Grecji i południowych Włoch we wczesnych latach 60.

Wybór tego specyficznego okresu i tych regionów

geograficznych jest oparty na 3 rodzajach dowodów:

• oczekiwana długość życia dorosłych mieszkańców

populacji zamieszkujących te tereny należała do

najwyższych na świecie, natomiast częstość cho-

roby niedokrwiennej serca, niektórych rodzajów no-

wotworów i innych przewlekłych chorób dieto-za-

leżnych należała do najniższych we wczesnych la-

tach 60. (XX wieku, przyp. autorki), mimo ograni-

czonego dostępu do opieki medycznej;

• w regionach basenu Morza Śródziemnego wystę-

powało wiele podobieństw jeśli chodzi o spożywaną

żywność, skład diety i zwyczaje żywieniowe;

• w wielu badaniach epidemiologicznych przeprowa-

dzonych na całym świecie, wykazano, że zwyczaje

żywieniowe takiej diety wiązały się z rzadkim wy-

stępowaniem przewlekłych chorób i z wysoką ocze-

kiwaną długością życia osób dorosłych”.

Dieta śródziemnomorska z początku lat 60. (XX wie-

ku) zawierała niewiele nasyconych kwasów tłuszczo-

wych ( £ 7–8% energii) przy całkowitej zawartości tłusz-

czu wahającej się od poniżej 25% (np. ok. 28% w połu-

dniowych Włoszech) do powyżej 35% (np. ok. 40% na

Krecie i w innych częściach Grecji) w zależności od

regionu [11].

Definicja i cechy charakterystyczne

tradycyjnej diety śródziemnomorskiej

Definicja tradycyjnej diety śródziemnomorskiej

Wyniki powyżej przedstawionych badań były pod-

stawą consensusu na temat definicji tradycyjnej zdro-

wej diety śródziemnomorskiej.

W 1993 roku na Międzynarodowej Konferencji na

temat Diet Mieszkańców Basenu Morza Śródziemne-

go ( International Conference on the Diets of the Medi-

terranean ), pierwszej z serii spotkań organizowanych

przez Oldways Preservation and Exchange Trust i przez

Światową Organizację Zdrowia (WHO, World Health

Organization )/ Food and Agriculture Organization (FAO)

Collaborating Center in Nutritional Epidemiolo gy na

Harvard School of Public Heath eksperci w dziedzinie

www.endokrynologia.viamedica.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: