LOCKE J. _ ROZWAŻANIA DOTYCZĄCE ROZUMU LUDZKIEGO.pdf

Bez tytułu 1

Strona 1 z 15

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do końca staroŜytności │ średniowiecze i odrodzenie │ barok i oświecenie │ 1815-1914 │ 1914-1989

jak i z czego studiować filozofię │ moje wykłady │ Wittgenstein │ filozofowie i socjologowie nauki

John LOCKE

ROZWAśANIA DOTYCZĄCE ROZUMU LUDZKIEGO

przełoŜył Bolesław J. Gawecki, przekład przejrzał Czesław Znamierowski

II. 1. O ideach w ogólno ś ci i ich pochodzeniu

II. 2. O ideach prostych

II. 8. Dalsze rozwa Ŝ ania dotycz ą ce naszych idei prostych

II. 9. O postrzeganiu

II. 12. O ideach zło Ŝ onych

IV. 3. Zakres wiedzy ludzkiej

IV. 10. O naszej wiedzy o istnieniu Boga

KSIĘGA DRUGA

ROZDZIAŁ 1

O ideach w ogólności i ich pochodzeniu

§ 1. PoniewaŜ kaŜdy człowiek jest świadomy tego, Ŝe myśli, oraz Ŝe tym, czym jego

umysł myśląc się zajmuje, są znajdujące się w umyśle idee, nie ulega więc wątpliwości,

Ŝe ludzie mają w swych umysłach idee, takie jak wyraŜone słowami: "białość",

"twardość", "słodycz", "myślenie", "ruch", "człowiek", "słoń", "wojsko", "nietrzeźwość" i

inne. Przede wszystkim naleŜy zbadać, jak człowiek do tych idei dochodzi. Wiem, Ŝe

tradycyjną nauką jest, iŜ ludzie mają idee wrodzone i wyryte od urodzenia w umyśle.

Pogląd ten poddałem obszernemu rozbiorowi i myślę, Ŝe to, co powiedziałem w

poprzedniej księdze, zostanie przyjęte o wiele łatwiej, gdy okaŜę, skąd umysł moŜe

otrzymać wszystkie idee, jakie posiada, i jakimi drogami i przez jakie stopnie mogą się

one zjawiać w umyśle. W tej sprawie będę się odwoływał do własnej obserwacji i

doświadczenia kaŜdego człowieka.

§ 2. ZałóŜmy zatem, Ŝe umysł jest, jak się to mówi, czystą kartą, nie zapisaną Ŝadnymi

znakami, Ŝe nie ma on idei; jak się dochodzi do tego, Ŝe je zdobywa? Skąd ten ogromny

zapas obrazów, niemal nieskończenie róŜnorodnych, którymi nieustannie czynna,

nieograniczona wyobraźnia ludzka zapełniła umysł. Skąd bierze się w umyśle cały

materiał dla rozumu i wiedzy. Odpowiadam, na to jednym słowem: z doświadczenia; na

nim oparta jest cała nasza wiedza i z niego ostatecznie się wyprowadza. Nasze

obserwacje zwrócone ku zmysłowym rzeczom zewnętrznym czy teŜ ku wewnętrznym

czynnościom duchowym, które postrzegamy i które są przedmiotem naszej refleksji - oto,

co zaopatruje umysł w cały materiał myślenia. Takie są dwa źródła poznania, z których

pochodzą wszystkie idee, jakie mamy lub moŜemy mieć naturalnym sposobem.

§ 3. Po pierwsze, zmysły nasze, zwrócone ku poszczególnym przedmiotom zmysłowym,

dostarczają umysłowi róŜnorakich postrzeŜeń rzeczy, zaleŜnie od te go, jak te rzeczy na

róŜne sposoby działają na nie; tak dochodzimy do idei Ŝółtości i białości, tego, co gorące

i zimne, co miękkie i twarde, co gorzkie i słodkie, oraz do wszystkich tych, które

nazywamy jakościami zmysłowymi. Gdy mówię, Ŝe zmysły dostarczają ich umysłowi, to

mam na myśli, iŜ z rzeczy zewnętrznych przenoszą one to, co wytwarza w umyśle te

percepcje. To bogate źródło większości posiadanych przez nas idei, które zaleŜą

całkowicie od naszych zmysłów i przez nie dochodzą do umysłu, nazywam wraŜeniem

zmysłowym .

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 2 z 15

§ 4. Po wtóre, innym źródłem, z którego doświadczenie zasila umysł ideami, jest

postrzeganie czynności własnego umysłu, gdy jest zajęty otrzymanymi ideami; czynności

te, kiedy umysł zastanawia się nad nimi i rozwaŜa je, dostarczają mu idei odmiennego

rodzaju, których by mu nie dały rzeczy zewnętrzne. Takimi ideami są idee postrzegania,

myślenia, wątpienia, wierzenia, rozumowania, poznawania, chcenia i wszystkich innych

róŜnorodnych czynności naszego umysłu; tych czynności jesteśmy świadomi i

obserwujemy je w sobie i dzięki temu dają nam one idee równie wyraźne jak te, które

nam dają ciała działające na nasze zmysły. To źródło idei kaŜdy ma całkowicie w sobie

samym; a chociaŜ nie jest to zmysł, jako Ŝe nie ma do czynienia z rzeczami

zewnętrznymi, to przecieŜ do zmysłów jest bardzo podobne i mogłoby być słusznie

nazwane "zmysłem wewnętrznym". Ale poniewaŜ źródło pierwsze nazwałem wraŜeniem

zmysłowym, to nazywam refleksją, bo idee, jakie wywołuje, mogą być otrzymane tylko

dzięki temu, Ŝe umysł zwraca się ku sobie samemu przez refleksję nad własnymi

czynnościami. Gdy zatem w dalszym ciągu rozprawy będę uŜywał tego terminu, to

chciałbym być rozumiany w ten sposób, Ŝe mam na myśli to, iŜ umysł dostrzega swe

czynności i ich charakter; dzięki czemu zjawiają się w umyśle idee tych czynności.

Powtarzam więc: zewnętrzne rzeczy materialne, jako przedmioty zmysłowego wraŜenia

lub czucia, oraz czynności w obrębie naszych umysłów, jako przedmioty refleksji, to w

moim rozumieniu jedyne dwa źródła, z których biorą początek wszystkie nasze idee.

WyraŜenia "czynności" uŜywam tu w znaczeniu szerokim, obejmującym nie tylko

działania nad ideami, ale takŜe pewien rodzaj wzruszeń, jakie powstają niekiedy łącznie

z tymi działaniami; takich, jak zadowolenie lub niepokój, związane z jakąś myślą.

§ 5. Rozum zdaje się nie posiadać najsłabszego przebłysku jakiejkolwiek idei, której by

nie otrzymywał z któregoś z tych dwu źródeł. Rzeczy zewnętrzne zaopatrują umysł w

idee jakości zmysłowych, czyli w te wszystkie róŜnorodne percepcje, jakie w nas

wywołują; umysł daje rozumowi idee własnych swych czynności.

Gdy dokonamy całkowitego przeglądu tych idei, ich odmian, kombinacji i zachodzących

pomiędzy nimi zaleŜności, to przekonamy się, Ŝe obejmiemy całkowity ich zasób oraz Ŝe

w naszych umysłach nie ma nic, co by się do nich nie dostało jedną z tych dróg. Niechaj

kaŜdy zbada swe myśli i gruntownie przeszuka swój rozum, a następnie niech mi powie,

czy którakolwiek z jego idei pierwiastkowych nie jest albo ideą rzeczy dostępnych jego

zmysłom, albo ideą czynności jego umysłu, traktowanych jako przedmioty jego refleksji.

Bez względu na to, jak wielkie zasoby poznania mogły się tam w jego rozumieniu

nagromadzić, po dokładniejszym rozejrzeniu się dojdzie do przekonania, Ŝe nie ma ani

jednej idei w umyśle poza tymi, które w nim wyryło doznanie zmysłowe bądź refleksja,

chociaŜ być moŜe - jak to później zobaczymy - rozum je łączy i rozszerza na

nieskończenie róŜne sposoby.

ROZDZIAŁ II

O ideach prostych

§ 1. Aby lepiej zrozumieć istotę, charakter i zasięg naszego poznania, trzeba starannie

uwzględnić jedną rzecz, co się tyczy idei, jakie posiadamy, a mianowicie, Ŝe jedne z nich

są proste, inne zaś złoŜone.

ChociaŜ cechy rzeczy, które działają na nasze zmysły, są w samych rzeczach tak

połączone i związane, Ŝe nie moŜna ich rozdzielić i Ŝe nie ma między nimi wyraźnego

rozgraniczenia, to przecieŜ jasne jest, Ŝe idee, które te cechy wytwarzają w duszy,

zjawiają się poprzez zmysły jako proste i jednolite. Bo choć wzrok i dotyk często

otrzymują jednocześnie od tego samego przedmiotu róŜne idee, gdy na przykład

człowiek widzi naraz ruch i barwę, a ręka czuje miękkość i ciepło w tym samym kawałku

wosku - to jednak idee proste, tak połączone w tej samej rzeczy, są tak zupełnie

odrębne, jak idee otrzymane za pośrednictwem róŜnych zmysłów; zimno i twardość,

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 3 z 15

które człowiek czuje w kawałku lodu, to w jego duszy idee tak odrębne, jak zapach i

białość lilii albo jak smak cukru i zapach róŜy. Nie ma rzeczy bardziej jasnej niŜ jasna i

wyraźna percepcja tych idei prostych, z których kaŜda, sama w sobie zawsze niezłoŜona,

nie zawiera w sobie nic innego, niŜ jednolite zjawisko czy teŜ wyobraŜenie w duszy i nie

da się juŜ rozłoŜyć na idee odrębne.

§ 2. Te idee proste, materiał całego naszego poznania, są podawane i dostarczane

umysłowi wyłącznie na dwu wyŜej wspomnianych drogach, a mianowicie przez doznanie

zmysłowe i refleksję. Gdy umysł zostanie juŜ zaopatrzony w takie idee proste, to ma

moŜność powtarzać, porównywać i łączyć je na nieskończenie niemal rozmaite sposoby,

tworząc tak do woli nowe, złoŜone idee. Ale nie jest w mocy ani najbystrzejszego

dowcipu, ani najbardziej szerokiego pojmowania, dzięki myślom choćby najbardziej

lotnym i zróŜnicowanym wynaleźć i utworzyć w umyśle nową ideę prostą, która by się w

niej znalazła nie na jednej z dróg wspomnianych poprzednio; Ŝadna teŜ siła umysłu nie

moŜe zniweczyć idei, które się juŜ tam znajdują. Panowanie człowieka w małym światku

własnego umysłu jest mniej więcej takie samo, jak w wielkim świecie rzeczy widzialnych,

gdzie jego potęga, jakkolwiek wspierana sztuką i zdobytą sprawnością, ogranicza się do

łączenia i rozdzielania materiałów, jakie wpadną mu w ręce; ale nie moŜe uczynić nic, by

stworzyć najmniejszą bodaj nową cząstkę materii albo unicestwić chociaŜby jeden z

istniejących juŜ atomów. Tę samą niezdolność znajdzie w sobie kaŜdy, kto by usiłował

ukształtować w swym umyśle jakąś ideę prostą, której by nie dała mu poprzez zmysły

jakaś rzecz zewnętrzna albo refleksja nad ideami czynności swej duszy. Chciałbym, Ŝeby

ktoś spróbował przedstawić sobie smak, jaki nigdy nie działał na jego podniebienie, albo

wytworzyć ideę zapachu, jakiego nie doznał nigdy; a gdyby potrafił tego dokonać,

wysnułbym stąd wniosek, Ŝe ślepy moŜe sądzić o kolorach, a głuchy posiada prawdziwe i

wyraźne pojęcia o dźwiękach.

§ 3. Jakkolwiek nie wolno nam mniemać, Ŝe dla Boga byłoby niemoŜliwością stworzyć

istoty Ŝywe z innymi organami i większą ilością dróg, na których umysł otrzymywałby

wiadomości o rzeczach cielesnych, niŜ te pięć zwykle wyliczanych, jakie dał człowiekowi,

niemniej myślę, Ŝe nikt nie potrafi wyobrazić sobie jakichś innych cech w ciałach, choćby

nie wiedzieć jak zbudowanych, o których moŜna by zdobyć jakąś wiadomość, poza

dźwiękami, smakami, zapachami, własnościami widzialnymi i dotykalnymi. Gdyby zaś

człowiek został stworzony z czterema tylko zmysłami, to jakości naleŜące do piątego

zmysłu byłyby równie niedostępne naszej władzy poznawania, wyobraŜania i

pojmowania, jak obecnie mogłoby być cokolwiek z zakresu zmysłu szóstego, siódmego

lub ósmego; byłoby zaś wielką i zarozumialczą pewnością siebie, gdybyśmy z góry

chcieli zaprzeczyć, Ŝe takich zmysłów nie mogłyby mieć jakieś stworzenia odmienne od

nas w tej lub innej części olbrzymiego i zdumiewającego wszechświata. Kto nie pragnie

w swej pysze stawiać siebie na szczycie wszechrzeczy, lecz weźmie pod rozwagę ogrom

tej budowy oraz wielką rozmaitość, jaką moŜna znaleźć w małej i mało znanej jej cząstce,

w jakiej się obraca, ten skłonny będzie myśleć, Ŝe w innych zakątkach mieszkalnych

mogą istnieć inne, odmienne i inteligentne istoty, oraz Ŝe o zdolnościach tych istot wie

tyle i tyle ma dla nich zrozumienia, ile mały robaczek w szufladzie dla zmysłów i umysłu

człowieka; i właśnie taka róŜnorodność i doskonałość harmonizuje z mądrością i potęgą

Twórcy. - Trzymałem się tu potocznego poglądu, który przypisuje człowiekowi tylko pięć

zmysłów, choć moŜna by, być moŜe, słusznie wyliczyć ich więcej; ale tak jedno, jak

drugie przypuszczenie w równej mierze słuŜy obecnemu memu celowi.

Rozdział VIII

Dalsze rozwaŜania dotyczące naszych idei prostych

§ 1. Aby najlepiej odsłonić istotę naszych idei i aby zrozumiale o nich mówić, będzie

rzeczą wskazaną odróŜnić je z jednej strony jako idee albo postrzeŜenia w naszych

duszach, z drugiej zaś jako modyfikacje materii w ciałach, które wywołują w nas owe

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 4 z 15

doznania; abyśmy nie myśleli (jak to bodaj zwykle się dzieje), Ŝe są one w ścisłym

znaczeniu obrazami i podobieństwami czegoś, co tkwi w przedmiocie. Większość

bowiem idei, które dają doznania zmysłowe, nie więcej jest podobna do czegoś, co

istnieje poza nami, niŜ nazwy tych idei są podobne do naszych idei, jakkolwiek nazwy te

mogą, gdy je słyszymy, wywołać w nas odpowiednie idee.

§ 8. Cokolwiek umysł postrzega w sobie, czyli co stanowi bezpośredni przedmiot

postrzegania, myślenia lub rozumienia, nazywam ideą; zdolność zaś wytwarzania w

naszym umyśle jakiejś idei nazywam cechą przedmiotu, w którym tkwi ta zdolność. Tak

więc kula ze śniegu posiada zdolność wywołania w nas idei białości, zimna i okrągłości;

otóŜ zdolności tej kuli wywołania w nas tych idei nazywam jej cechami, jako zaś wraŜenia

zmysłowe czy postrzeŜenia w naszych umysłach nazywam je ideami. A jeŜeli mówię

niekiedy o ideach, jak gdyby były w samych rzeczach, to naleŜy rozumieć, Ŝe mam na

myśli owe cechy w przedmiotach, które wytwarzają w nas te idee.

§ 9. Pośród rozwaŜanych w ten sposób cech ciał wyróŜniamy po pierwsze takie, które od

ciała zupełnie nie dają się oddzielić, w jakimkolwiek znajdowałoby się ono stanie; takie

cechy, które zachowuje ono stale, trwale, przy wszelkich modyfikacjach i przemianach,

jakich doznaje pod działaniem wszelkich sił moŜliwych; cechy, które zmysły zawsze

odnajdują w kaŜdej cząstce materii dostatecznie duŜej, aby umysł mógł je postrzec i

uznać za nieodłączne od kaŜdej cząstki materii, nawet zbyt małej, by ją moŜna było

postrzec z osobna. Weźmy oto ziarnko pszenicy i podzielmy je na dwie części; kaŜda z

tych części posiada jeszcze masywność, rozciągłość, kształt i zdolność ruchu; podzielmy

je znowu, a zachowa jeszcze te same cechy; dzielmy je tak dalej, aŜ cząstki staną się

niedostrzegalne: mimo to kaŜda z nich musi nadal zachować wszystkie te cechy. Podział

bowiem (a kamień młyński, tłuczek, czy teŜ jakiekolwiek inne ciało moŜe tylko podzielić

inne ciało, gdy je sprowadza do niedostrzegalnych cząstek) nigdy nie jest zdolny

pozbawić jakieś ciało masywności, rozciągłości, kształtu czy ruchliwości, lecz tylko

zmienia to, co poprzednio stanowiło jedną bryłę materii, na dwie wyraźnie oddzielne bryły

albo na więcej. Wszystkie te oddzielne bryły, uznane za tyleŜ osobnych ciał, tworzą po

podziale pewną ilość rzeczy. Te cechy nazywam pierwotnymi albo pierwszymi cechami

ciał i uwaŜam, Ŝe moŜemy stwierdzić, iŜ wywołują one w nas idee proste, a mianowicie

idee masywności, rozciągłości, kształtu, ruchu lub spoczynku i liczby.

§ 10. Po drugie, są takie cechy, które naprawdę w samych rzeczach nie są niczym innym

niŜ zdolnościami wywołania w nas róŜnych wraŜeń dzięki cechom pierwotnym tych

rzeczy, to znaczy dzięki ich wielkości, kształtowi, układowi i ruchowi ich

niedostrzegalnych cząstek; takimi cechami są barwy, dźwięki, smaki i tym podobne;

nazywam je cechami wtórnymi. Do tych moŜna by dodać trzeci rodzaj cech, które uznaje

się wyłącznie i jedynie za zdolności potencjalne, chociaŜ są one w tym samym stopniu

rzeczywistymi cechami przedmiotu jak te, które, chcąc pozostać w zgodzie ze zwykłym

sposobem mówienia, nazywam cechami, dla odróŜnienia zaś, cechami wtórnymi.

Zdolność bowiem ognia wytworzenia nowej barwy lub gęstości w wosku albo glinie dzięki

posiadanym cechom pierwotnym jest tak samo cechą ognia, jak jego zdolność

wywoływania we mnie nowej idei lub wraŜenia gorąca i palenia, którego przedtem nie

doznawałem, dzięki tym samym cechom pierwotnym, to znaczy dzięki wielkości,

układowi i ruchowi jego niedostępnych zmysłom cząstek.

§ 11. Z kolei naleŜy rozwaŜyć, jak ciała wytwarzają w nas idee; jest rzeczą oczywistą, Ŝe

dzieje się to przez uderzenia czyli mechaniczne impulsy, bo w ten tylko sposób moŜemy

pojąć działanie ciał.

§ 12. JeŜeli zatem rzeczy zewnętrzne nie są związane z naszymi umysłami, gdy te

rzeczy wywołują w nich idee, i jeśli niemniej postrzegamy cechy pierwiastkowe w kaŜdej

z nich, o ile z osobna pod zmysły nasze podpada, to jest oczywiste, Ŝe jakiś ruch

2009-10-20

Bez tytułu 1

Strona 5 z 15

przenosi się z nich za pośrednictwem nerwów lub tchnień Ŝyciowych i pewnych części

ciała do mózgu czyli siedliska doznań zmysłowych, aby wytworzyć w duszy

poszczególne idee, jakie o nich mamy. Skoro zaś rozciągłość, kształt, liczba i ruch ciał o

rozmiarach, które dadzą się obserwować, moŜna postrzegać wzrokiem z pewnej

odległości, to jasne jest, Ŝe jakieś z osobna niepostrzegalne ciałka muszą przybiegać od

nich do oczu i przez to doprowadzać do mózgu ruch, który wywołuje te idee, jakie o nich

posiadamy.

§ 13. MoŜna przyjąć, Ŝe w ten sam sposób, w jaki powstają w nas idee cech pierwotnych,

powstają równieŜ idee cech wtórnych, a mianowicie przez działanie niedostrzegalnych

cząstek na nasze zmysły. Jest bowiem rzeczą jasną, Ŝe istnieją, i to w wielkiej liczbie,

ciała tak drobne, Ŝe za pomocą Ŝadnego ze swych zmysłów nie moŜemy rozpoznać ich

rozmiarów, kształtu ani ruchu; takie są, oczywiście, cząstki powietrza i wody; lecz istnieją

teŜ inne, od nich bez porównania mniejsze, być moŜe o tyle mniejsze od cząstek

powietrza i wody, o ile te są mniejsze od grochu lub ziarnek gradu. Przypuśćmy tedy, Ŝe

rozmaite ruchy i kształty, wielkości i liczby takich cząstek, działając na róŜne organy

naszych zmysłów, wywołują w nas owe róŜnorodne wraŜenia zmysłowe, jakie

otrzymujemy dzięki barwom i zapachom ciał; Ŝe na przykład fiołek wywołuje idee barwy

fioletowej i miłego zapachu, jakich doznajemy w obecności tego kwiatka, dzięki temu, Ŝe

działają na zmysły takie niedostrzegalne cząstki materialne, specjalnego kształtu i

wielkości, poruszające się w róŜnym stopniu i na róŜny sposób. Nie jest wszak bardziej

niemoŜliwe pomyśleć sobie, iŜ Bóg związał te idee z takimi ruchami, do których wcale nie

są podobne, niŜ Ŝe złączył ideę bólu z ruchem kawałka stali krającego nasze ciało, do

którego to ruchu ta idea jest zupełnie niepodobna.

§ 14. Co powiedziałem tu o barwach i zapachach, naleŜy przenieść takŜe na smaki i

dźwięki oraz na inne podobne jakości zmysłowe; jakości te, bez względu na to, jaką

realność im błędnie przypisujemy, w samych rzeczach nie są naprawdę niczym innym niŜ

zdolnościami wywołania w nas rozmaitych doznań zmysłowych i, jak powiedziałem,

zaleŜą od cech pierwotnych, takich jak rozmiary cząstek, ich kształt, budowa i ruchy.

§ 15. Sądzę, Ŝe łatwo wysnuć stąd wniosek, Ŝe idee pierwotnych cech ciała są do nich

podobne i Ŝe ich wzory istnieją rzeczywiście w samych ciałach; natomiast idee, jakie nam

dają cechy wtórne, wcale nie są do nich podobne. W samych ciałach nie ma nic

podobnego do tych idei. W ciałach, które podług nich nazywamy, jest tylko zdolność

wywołania w nas tych doznań zmysłowych; co zaś w idei jest słodkie, niebieskie lub

ciepłe, to w samych ciałach, które wedle nich nazywamy, jest jedynie pewną wielkością,

kształtem i ruchem niedostrzegalnych cząstek.

ROZDZIAŁ IX

O postrzeganiu

§ 1. PoniewaŜ postrzeganie (percepcja) jest pierwszą władzą umysłu, która operuje

naszymi ideami, więc jest równieŜ pierwszą i najprostszą ideą, jaką otrzymujemy przez

refleksję. Niektórzy nazywają je myśleniem w ogóle, jakkolwiek myślenie - zgodnie z

duchem języka angielskiego - znaczy tyle, co rodzaj wewnętrznego operowania ideami,

gdzie umysł jest czynny, gdzie rozwaŜa coś z pewnym stopniem uwagi zaleŜnej od woli;

gdy tymczasem w samym czystym postrzeganiu umysł pozostaje przewaŜnie tylko bierny

i nie moŜe uniknąć doznawania tego, czego doznaje.

§2. Czym jest postrzeganie, kaŜdy będzie wiedział lepiej, niŜ z moich wywodów mógłby

się dowiedzieć, jeśli tylko zastanowi się nad tym, co sam robi, co widzi, słyszy, czego

dotyka i tak dalej, lub co myśli. Nie moŜe tego nie poznać, ktokolwiek ogląda w świetle

refleksji zjawiska, jakie zachodzą w jego własnym umyśle, a jeśli sam się nad nimi nie

zastanowi, Ŝadne w świecie słowa nie będą zdolne dać mu o tym pojęcia.

2009-10-20

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: