Heyduk A., Obraz głupoty w polskiej, czeskiej i górnołużyckiej frazeologii.pdf

„Bohemistyka” 2002, nr 4, ISSN 1642–9893

Anna H EJDUK

Warszawa

do opisania cz³owieka pozbawionego bystroœci, maj¹cego ograni

czone horyzonty myœlowe ( S³ownik jêzyka ... 1958). Mo¿na powie

dzieæ, ¿e wystêpuje miêdzy nimi relacja synonimicznoœci, czyli ¿e

wyra¿aj¹ tê sam¹ treœæ za pomoc¹ dwu lub kilku ró¿nych form jê

zykowych ( Encyklopedia wiedzy ... 1978, s. 341). Pomiêdzy syno

nimami mog¹ wystêpowaæ pewne ró¿nice stylistyczne oraz odcie

nie znaczeniowe. W przypadku zwi¹zków frazeologicznych syno

nimicznoœæ ³¹czy siê zwykle ze zmian¹ sposobu obrazowania. Mo

¿na wiêc uznaæ za synonimiczne takie frazeologizmy, które ró¿ni¹

siê sk³adem leksykalnym komponentów, odmiennoœci¹ obrazowa

nia, nacechowaniem ekspresywnym, wystêpuj¹ miêdzy nimi ró¿

nice stylistyczne i emocjonalne przy zachowaniu zgodnoœci zna

czenia(Rytel1982,s.72–73).

Poniewa¿ wszystkie zebrane frazeologizmy s¹ synonimami,

nasz¹ uwagê skoncentrowaliœmy przede wszystkim na ich znacze

niu i podobieñstwie w sposobie obrazowania, a nie na ró¿nicach

w ich budowie formalnej. Bardzo czêsto jednak inna struktura gra

matyczna zwi¹zków wp³ywa na zmianê obrazowoœci, dlatego te¿

w niniejszej analizie porównawczej aspekt ten zosta³ uwzglêdnio

ny. Do klasyfikacji jednostek frazeologicznych zastosowany zosta³

podzia³ oparty w³aœnie na odpowiednioœci w sposobie obrazowania.

W zwi¹zku z tym zebrany materia³ podzieliliœmy na trzy – jeszcze

wewnêtrznie zró¿nicowane – grupy: (1) obrazowanie identyczne,

(2) obrazowanie podobne i (3) obrazowanie ró¿ne.

Obraz g³upoty w polskiej,

czeskiej i górno³u¿yckiej frazeologii

Ka¿dy jêzyk posiada pewien zasób zwi¹zków frazeologicz

nych. Czasem s¹ one typowe tylko i wy³¹cznie dla jednego jêzyka,

niekiedy mo¿na znaleŸæ analogie w innych. Zale¿y to od wielu

czynników historycznych i kulturowych oraz procesów jêzyko

wych i zmian, jakie zachodzi³y w budowie frazeologizmów w ci¹

gu wieków. Zwi¹zki frazeologiczne to ta czêœæ warstwy leksykal

nej jêzyka, w której wyraŸnie odbijaj¹ siê wszystkie swoistoœci ku

lturowe poszczególnych narodów. Frazeologia nie tylko ukazuje

to, co w jêzyku ¿ywe i aktualne, ale równie¿ nawi¹zuje do przesz³o

œci, do dawnych realiów. Jest œwiadectwem minionych obyczajów,

zainteresowañartystycznychiliterackichdanejepoki.

We frazeologii bardzo czêsto pojawia siê ujemna ocena cz³o

wieka, jego wygl¹du, zachowania, mentalnoœci i obyczajów (por.

Skorupka 1972, s. 125). Zwi¹zki frazeologiczne, czyli jednostki

odznaczaj¹ce siê ekspresywnoœci¹, mog¹ pos³u¿yæ do opisania ta

kich w³aœciwoœci lepiej, ni¿ inne œrodki jêzykowe. Cech¹ szczegól

niebogatoreprezentowan¹wefrazeologiijestg³upota.

Ka¿dy z przedstawionych poni¿ej frazeologizmów polskich,

czeskich i górno³u¿yckich oznacza g³upotê, mo¿e wiêc pos³u¿yæ

1. Obrazowanie identyczne

Do grupy tej zaliczone zosta³y zwi¹zki frazeologiczne, które

opieraj¹ siê na identycznym sposobie obrazowania. W porówny

wanych jêzykach wystêpuje odpowiednioœæ miêdzy znaczeniem

realnym i strukturalnym frazeologizmu. Poszczególne komponen

ty zwi¹zków pokrywaj¹ siê ze sob¹ znaczeniowo, a w wiêkszoœci

7382),39 :*;839 .<2=;>2)?*.34< : 43;8@?ABC><>D ?)3>E FCG3H I,G2)2=

JKK & FA= "’"& LMN,=*.;=3H OA)=*.;=3 !55& P3=AG3Q !’%& :1,5 ),"-$.&+++

!!J& 7)D3/*RS !!!& ;<=)&"6>"0$8")(0?)&.+++ !"!& TN,R3 !!’& T)9*UH V*)W

4,= !!5& X+ADN !5"& X,28)3=W72,;2) !!#& @"A0942$5 ),"-$.&+++ !!’& Y3Z<W

;2)GW[B2N3 !K’& Y3Z<;2)GW[B2N3 !!0& Y\:3= !JK& ],38=*.;=,H F3;3B !! &

!"#$%& ’()&*+++ !"#$ !!%& ,"-$.& /012("!"3.42$5 42()&"67"!)&. !" & ,"-6

$.& /012("!"3.42$5 8925&1 7"!)&.(3" !"’& ()*+,-*.,/ !0%& 12-34 !506

239

240

przypadków s¹ równie¿ identyczne formalnie. Do tej grupy za

kwalifikowano tak¿e takie pary frazeologizmów, które ró¿ni¹ siê

szykiem komponentów oraz takie, w których w jednym jêzyku wy

stêpuje wyraz zdrobnia³y, poniewa¿ w wiêkszoœci przypadków nie

matowp³ywunazmianêobrazowoœci.

Jêzyki polski, czeski i górno³u¿ycki maj¹ wspólne s³owiañskie

pochodzenie i wyrastaj¹ z tego samego pras³owiañskiego rdzenia.

Rozwija³y siê one w obrêbie kultury europejskiej, a przynale¿noœæ

do œwiata zachodniej S³owiañszczyzny oraz wspólne s¹siedztwo

mog³y spowodowaæ, ¿e w dziedzinie pojêciowej, która jest prze

cie¿ zale¿na od sposobu postrzegania rzeczywistoœci, pojawi³o siê

wiele cech wspólnych. Wspólnota zwyczajów i zapisany w nich

sposób myœlenia oraz to¿samoœæ form metaforycznego widzenia

œwiata przez ludzi mówi¹cych tymi jêzykami sprawi³a, ¿e w jêzy

ku polskim, czeskim i górno³u¿yckim istnieje znaczna grupa zwi¹z

ków frazeologicznych, które, opisuj¹c g³upotê, reprezentuj¹ taki

samsposóbobrazowania.

odpowiednik – dla jêzyka polskiego bêdzie to pa³a , dla czeskiego –

palice , a dla górno³u¿yckiego – nypa . Zmienia siê wtedy nacecho

wanie stylistyczne frazeologizmu, gdy¿ o ile mo¿na mówiæ o s³a

bym nacechowaniu zwi¹zku g³upia g³owa – hloupá hlava – h³upa

h³owa , o tyle po zmianie na g³upia pa³a – hloupá palice – h³upa ny

pa bêdzie to zwi¹zek silnie ekspresywny, potoczny. Jednak ponie

wa¿ nacechowanie nadal bêdzie takie samo we wszystkich trzech

jêzykach, frazeologizm ten mo¿na uznaæ za identyczny pod wzglê

demsposobuobrazowania.

1.2. Jêzyk polski i czeski

Najwiêcej wspólnych zwi¹zków frazeologicznych, które opie

raj¹ siê na identycznym sposobie obrazowania, wystêpuje w jêzy

ku polskim i czeskim. Frazeologizmy te nie tylko cechuj¹ siê iden

tyczn¹ obrazowoœci¹, ale równie czêsto odznaczaj¹ siê takim sa

mym sk³adem leksykalnym i budow¹ gramatyczn¹. Do takich jed

nostek zaliczyæ mo¿na: g³upi jak osio³ – hloupý jako osel , g³upi jak

cielê – hloupý jako tele , cielêcy mózg – telecí mozek , g³upia gêœ –

hloupá husa , stary osio³ – starý osel , pusta g³owa – prazdná hlava.

W przedstawionych porównaniach comparatum (czyli pewien

uogólniony model semantyczny, komponent stoj¹cy po prawej

stronie porównania, bêd¹cy jego istot¹; Slovník èeské... 1983,

s. 476) stanowi¹ nazwy zwierz¹t, których symboliczne znaczenie

jest w pewien sposób poparte ich rzeczywistym zachowaniem

( Slovník èeské... 1983, s. 471). Metaforycznie bowiem zarówno

cielê, gêœ, jak i osio³ oznaczaj¹ cz³owieka g³upiego i ograniczone

go. Czasem okreœlenia takie ulegaj¹ procesowi ³agodzenia i za

miastos³afunkcjonuje koñbo¿y (por.D¹browska1993,s.113).

Nazwa osio³ pos³u¿y³a równie¿ do skonstruowania wyra¿enia

stary osio³ – starý osel , które oprócz podstawowego znaczenia

‘cz³owiek robi¹cy g³upoty’ ( Slovník èeské... 1988), mo¿e mieæ

równie¿ inn¹, bardziej familiarn¹ wymowê. Czêsto spotykane jest

pozytywne u¿ycie tego „swoistego” wyzwiska, co mówi¹cy osi¹ga

modulacj¹ g³osow¹ zwrotu. Okreœlenie to odnosi siê do mê¿czyz

1.1. Jêzyk polski, czeski i górno³u¿ycki

Spoœród wszystkich zebranych frazeologizmów oznaczaj¹cych

g³upotê tylko jeden okaza³ siê wspólny dla jêzyka polskiego, cze

skiego i górno³u¿yckiego: g³upia g³owa, hloupá hlava i h³upa

h³owa . Ekwiwalenty s¹ identyczne pod wzglêdem sk³adu leksykal

nego, iloœci komponentów, szyku i nacechowania stylistycznego.

Centralnym komponentem jest g³owa , która jest siedliskiem rozu

mu, myœli (por. S³ownik jêzyka... 1958) i ma konotacjê pozytywn¹.

Jednak wystarczy zaprzeczyæ cechê pozytywn¹ g³owy poprzez do

danie leksemu nacechownego negatywnie, by uzyskaæ jej przeciw

noœæ. Szczególnie czêsto dzieje siê tak w przypadku g³upoty

(D¹browska 1993, s. 111). Dlatego te¿ dodanie okreœlenia g³upi do

wyrazu oznaczaj¹cego cechê pozytywn¹ sprawi³o, ¿e ca³e wyra¿e

nienabra³oznaczenianegatywnego.

Mo¿liwa jest jeszcze inna wersja tego frazeologizmu. Zamiast

komponentu g³owa wystêpowaæ mo¿e jego potoczny, pogardliwy

241

242

ny. Dla kobiet zarezerwowany zosta³ inny frazeologizm: g³upia

gêœ – hloupá husa . W taki sposób mo¿na wyraziæ siê lekcewa¿¹co

oograniczonej,naiwnejkobiecie,czêstom³odejdziewczynie.

Powy¿sze przyk³ady s¹ dowodem nie tylko na to, ¿e okreœlo

nym zwierzêtom przypisuje siê konkretne cechy, w tym wypadku

bezmyœlnoœæ czy brak rozumu. Œwiadcz¹ równie¿ o tym, jak bar

dzo podobne jest postrzeganie otaczaj¹cej rzeczywistoœci przez

dwas¹siaduj¹cezesob¹narody.

Równie¿ zwroty, których komponentem s¹ wyrazy g³owa i ro

zum , czyli coœ uto¿samianego z m¹droœci¹, mog¹ opisywaæ g³upo

tê. Wystarczy bowiem podkreœliæ ich nieprawid³owe dzia³anie,

choæby poprzez zastosowan¹ negacjê, aby zmieniæ ich znaczenie

(‘m¹droœæ’ > ‘g³upota’). Struktura takich w³aœnie frazeologizmów

jest tak bardzo skostnia³a, ¿e nie wystêpuj¹ one praktycznie w for

mie asercji. Jeœli zostan¹ pozbawione morfemu nie , z regu³y

ulegn¹ defrazeologizacji, poniewa¿ naruszone zostan¹ logicz

nosemantyczne powi¹zania planu wyra¿ania z planem treœci (por.

Rejakowa 1988, s. 336). Zwi¹zek nie mieæ nic w g³owie (czy to

z natury, czy z lenistwa) oznacza bowiem tyle, co brak podstawo

wych wiadomoœci, niedostatek informacji w jakiejœ dziedzinie,

a osobê odznaczaj¹c¹ siê takimi cechami, a w³aœciwie brakiem pe

wnychcech,nazwiemyw³aœnieg³upi¹.

Zwroty nie mieæ za grosz rozumu – nemít za groš rozumu , mimo

i¿ s¹ formalnie identyczne i maj¹ w planie wyra¿ania identyczn¹

jednostkê leksykaln¹, mog¹ siê nieznacznie ró¿niæ. W jêzyku pol

skim grosz oznacza jednostkê p³atnicz¹ o ma³ej wartoœci, przy

czym jest to wyraz neutralny. W czeskim natomiast groš jest po

strzegany jako s³owo archaiczne. Rejakowa (1986, s. 17), przyta

czaj¹c powy¿szy przyk³ad jako ró¿nicê w p³aszczyŸnie leksykalnej

jêzyka polskiego i s³owackiego, stwierdza, ¿e tylko w polszczyŸ

nie archaicznoœæ tego frazeologizmu nie jest dostrzegana. Wydaje

siê jednak, ¿e w dzisiejszym czeskim jêzyku literackim mówio

nym wyraz groš wystêpuje czêsto i niejednokrotnie u¿ywany jest

zamiennie ze s³owem halíø (por. Slovník spisovné... 1998). Frazeo

logizm ten w obu jêzykach mo¿na wiêc uznaæ za identyczny pod

wzglêdem sposobu obrazowania, poniewa¿ archaicznoœæ w cze

skim zwrocie jest zatarta w³aœnie przez dzisiejsze u¿ycie s³owa

groš . Jedyn¹ ró¿nicê mo¿e stanowiæ fakt, ¿e w jêzyku czeskim wy

raz ten jest nacechowany ekspresywnie, a w jêzyku polskim jest on

neutralny. Uwa¿am jednak, ¿e nie wp³ywa to w ¿aden sposób na

zmianêobrazowoœci.

Niekiedy pomiêdzy poszczególnymi zwi¹zkami frazeologicz

nymi mog¹ wystêpowaæ ró¿nice, wynikaj¹ce z odmiennoœci mor

fologicznych porównywanych jêzyków. Czasem s¹ one niewielkie

(dotycz¹ tylko jednego komponentu) i polegaj¹ na ró¿nicy formal

nej w budowie gramatycznej – zmianie rodzaju gramatycznego

(PietrakMeiser 1985, s. 200), np. g³upi jak but – hloupý jako bota.

Rodzaj uwa¿any jest za kategoriê morfologiczn¹, która pe³ni

istotn¹ funkcjê w komunikacji jêzykowej. Obejmuje on w zasadzie

dwie ró¿ne kategorie gramatyczne: selektywn¹ dla rzeczowników

i fleksyjn¹ dla innych czêœci mowy (Laskowski 1998, s. 208). Jest

on skonwencjonalizowany i niezale¿ny logicznie od jakichkol

wiek zwi¹zków semantycznych z fizycznymi czy innymi w³aœci

woœciami osób lub przedmiotów oznaczanych przez rzeczowniki.

W jêzyku polskim i czeskim istniej¹ ró¿nice w kategorii rodzaju

rzeczowników, które wchodz¹ w sk³ad zwi¹zku frazeologicznego.

Frazeologizmy g³upi jak but (rzeczownik w rodzaju mêskim) i hlou

pý jako bota (rzeczownik w rodzaju ¿eñskim) wykazuj¹ asymetriê

w rodzaju komponentów rzeczownikowych, co œwiadczy o kon

wencjonalnoœci kategorii rodzaju (Rejakowa 1986, s. 19). W wy

padku tego porównania ró¿nica taka nie ma wiêkszego znaczenia,

poniewa¿ w tym zwi¹zku nie wystêpuj¹ elementy syntaktyczne,

które zmieniaj¹ swoj¹ postaæ w zale¿noœci od rodzaju wyrazu nad

rzêdnego(tu:rzeczownika).

Niekiedy frazeologizmy sk³adaj¹ siê z odpowiadaj¹cych sobie

znaczeniowo wyrazów, ró¿ni¹c siê jedynie ich szykiem. Dzieje siê

tak w nastêpuj¹cych zwrotach: mieæ trociny w g³owie – mít v hlavì

drtiny, mieæ pusto/pustkê w g³owie – mít v hlavì prázdno, mieæ sie

243

244

czkê w g³owie – mít v hlavì øezanku, mieæ siano w g³owie – mít

vhlavìseno.

W obu jêzykach frazeologizmy maj¹ identyczny sk³ad leksyka

lny, a ró¿nica w szyku komponentów w ¿aden sposób nie wp³ywa

na naruszenie identycznoœci obrazowania. Zarówno jêzyk polski,

jak i czeski nale¿¹ do grupy jêzyków fleksyjnych. Bardziej istotna

jest zatem konkretna forma wyrazu, a nie jego miejsce w zdaniu.

Dlatego pewne treœci mo¿na wyraziæ na kilka sposobów. Oczywi

œcie w wypadku zwi¹zków frazeologicznych du¿e znaczenie ma

stopieñ spoistoœci ich sk³adników oraz norma frazeologiczna .

W³aœnie ona systematyzuje jednostki funkcjonuj¹ce w jêzyku na

prawach wyj¹tków (Buttler 1985, s. 75), za jakie mo¿na uznaæ

zwi¹zkifrazeologiczne.

W przedstawionych powy¿ej zwrotach jedyna ró¿nica polega

na tym, ¿e dany szyk zosta³ uznany za prymarny w przypadku tego

frazeologizmu. Oczywiœcie w jêzyku polskim i czeskim mo¿liwa

jest zmiana szyku komponentów i zwi¹zki mieæ w g³owie trociny

czy mít drtiny v hlavì mog³yby egzystowaæ, w jêzykach o szyku

swobodnym bowiem, nawet jeœli podlega on rozmaitym ograni

czeniom, istnieje mo¿liwoœæ œwiadomego ³amania obo

wi¹zuj¹cych konwencji i wykorzystywania odchyleñ od przyjê

tych norm do celów stylistycznych ( Encyklopedia jêzykoznaw

stwa... 1993, a. 542). Takie zabiegi nie maj¹ jednak wp³ywu na ob

razowoœæ zwi¹zku frazeologicznego. Jest ona identyczna, ponie

wa¿ komponenty odpowiadaj¹cych sobie zwrotów w tych jêzy

kachmaj¹tosamoznaczenie.

Po raz kolejny w powy¿szych zwi¹zkach frazeologicznych zo

sta³ wykorzystany leksem g³owa w znaczeniu ‘organ s³u¿¹cy do

myœlenia’. Proces ten jednak nie mo¿e siê sprawnie odbywaæ, gdy

w g³owie, zamiast stosownych do tego narz¹dów, znajduje siê su

cha trawa czy odpadki powstaj¹ce przy pi³owaniu drewna. Takie

konstrukcje humorystyczne s¹ czêsto stosowanym sposobem eufe

mizowania, zwiêkszaj¹ dystans do okreœlonego zjawiska, nie na

zywaj¹cniczegowprost(por.D¹browska1993,s.113).

W parze zwi¹zków mieæ pusto/pustkê w g³owie – mít v hlavì

prázdno wystêpuj¹ sk³adniki, które odnosz¹ siê do tego samego

znaczenia, a ró¿ni¹ siê kategori¹ gramatyczn¹ rodzaju. W pol

szczyŸnie pusto (przys³ówek) i pustka (rzeczownik w rodzaju ¿eñ

skim) maj¹ jeden wspólny czeski odpowiednik, którym jest prázd

no . W zale¿noœci od kontekstu wyraz ten jest przys³ówkiem b¹dŸ

rzeczownikiem rodzaju nijakiego, choæ istnieje równie¿ forma

prázdnota ‘pustka’. S¹dzimy jednak, ¿e te komponenty mo¿na uz

naæzaformyekwiwalentne(por.te¿Rejakowa1986,s.20).

W analizowanym materiale pojawiaj¹ siê równie¿ takie zwi¹z

ki frazeologiczne, które ró¿ni¹ siê jedynie tym, ¿e w jednym z po

równywanych jêzyków wystêpuj¹ komponenty w formie neutral

nej, a w drugim – w deminutywnej. I choæ zdrobnienia, tworzone

za pomoc¹ odpowiedniego formantu, oznaczaj¹ przedmiot mniej

szy w stosunku do przedmiotu, którego nazwa sta³a siê podstaw¹

s³owotwórcz¹ tego wyrazu, to ró¿nice znaczeniowe s¹ tak niewiel

kie, ¿e nie wp³ywaj¹ w ¿aden istotny sposób na zmianê obrazowo

œci. Porównajmy nastêpuj¹ce zwi¹zki: kurzy rozum – slepièí ro

zum/rozoumek, kurzy mó¿d¿ek – slepièí mozek/mozeèek, ptasi mó¿

d¿ek – ptaèímozek/mozeèek.

We wszystkich trzech czeskich frazeologizmach mog¹ wystê

powaæ zarówno formy neutralne, jak i zdrobnia³e. W polskich ek

wiwalentach jest niedopuszczalna zmiana formy rzeczownika na

deminutywn¹ w wyra¿eniu kurzy rozum , natomiast tylko zdrobnie

nie jest zgodne z norm¹ frazeologiczn¹ w zwi¹zku kurzy mó¿d¿ek

czy ptasi mó¿d¿ek . Jedynie w ten sposób opisaæ mo¿na cz³owieka

têpego, ograniczonego umys³owo. Przydawki ptasi , kurzy suge

ruj¹, ¿e ów rozum czy mózg jest mniejszy czy te¿ s³abiej rozwiniê

ty. Deminutywne formy, zachowane w tych zwi¹zkach, zwiêkszaj¹

jeszcze wra¿enie ma³ej pojemnoœci organu, który uto¿samiany jest

z myœleniem i m¹droœci¹, i sprawiaj¹, ¿e frazeologizm przybiera

! "#$%& ’$!()#*#+,-(". /0!1!% (!!2$#3#0!"4 2$()( 5!") 62#7)-()8690#

(3,:$ ’$!()#*#+,(%:0 #$!( $)+/7; <9:$) #<$)=*!>. 62#6:3 $)!*,(!->, ,-? 9#16!%# @

=-, 0 9)<69!-? A2#$B C.3! DEFG; 6B FHIB

245

246

W obu frazeologiz

mach wyraz okreœlaj¹cy zwi¹zany jest z tym samym zwierzêciem

– baranem. Jednak jêzyk czeski dysponuje odrêbnym leksemem na

okreœlenie baraniego miêsa, jest nim skopové maso . Polakom za

tem zwi¹zek frazeologiczny kojarzyæ siê mo¿e zarówno z ¿ywym

zwierzêciem, jak i z baranin¹. Czeski odpowiednik cechuje zatem

specjalizacja znaczenia. Nale¿y tutaj dodaæ, ¿e nie ma czeskiego

frazeologizmu * beraní hlava . Dlatego s¹dzimy, ¿e mimo tych od

rêbnoœci, a przy braku jednego czeskiego leksemu na okreœlenie

zarówno zwierzêcia, jak i jego miêsa, mo¿na uznaæ obrazowoœæ

tychdwóchwyra¿eñzaidentyczn¹.

Zwi¹zek ten mo¿e wystêpowaæ w obu jêzykach równie¿ w for

mie g³owa barania – hlava skopová . I choæ w jêzyku polskim i cze

skim szyk przydawki ma charakter prepozycji, to jednak szyk pod

rzêdnika mo¿e ulec zmianie. W zwi¹zkach frazeologicznych, tra

ktowanych jako analityczne leksemy, mo¿e zachodziæ postpozycja

(por.Nagórko1997,s.189–190, Mluvniceceštiny 1986,s.162).

utworzony od nazwy m³odej krowy. Cielê bowiem ma, tak w jêzy

ku czeskim, jak i górno³u¿yckim, negatywn¹ konotacjê. W³aœnie

z nim uto¿samiany jest cz³owiek ma³o inteligentny i nierozgarniê

ty (por. np. Nowy s³ownik... 2002). Dlatego te¿ takie okreœlenie

g³owy znalaz³o siê w czeskim i górno³u¿yckim, a dziwiæ mo¿e tyl

ko fakt, ¿e – mimo identycznych skojarzeñ w jêzyku polskim – nie

powsta³takifrazeologizmwpolszczyŸnie.

W drugim przyk³adzie wspólne dla obu jêzyków porównanie

opiera siê na odniesieniu g³upoty do najtwardszej czêœci drzewa,

do której jakoby nic nie dociera³o, która nie zmienia³a (nie reago

wa³a) swej pozycji mimo ró¿nych (z³ych) czynników. W ten spo

sóbpieñsta³siêwtychjêzykachsymbolemg³upoty.

1.4. Jêzyk polski i górno³u¿ycki

Wspólny zwi¹zek frazeologiczny o identycznym obrazowaniu

dla jêzyka polskiego i górno³u¿yckiego jest tylko jeden: g³upia ko

za – h³upa hila. Oba wyra¿enia mog¹ s³u¿yæ do okreœlenia niezbyt

bystrej i trochê naiwnej kobiety. Wystêpuje tu odwo³anie do kolej

nego zwierzêcia – kozy. Jednak wyra¿enie to w jêzyku ³u¿yckim

mo¿e mieæ trochê inne zabarwienie emocjonalne ni¿ w polskim.

S³owo hila w S³owniku górno³u¿yckopolskim opatrzone jest kwa

lifikatorem „wyra¿enie dzieciêce”, podczas gdy neutralnym odpo

wiednikiem tego wyrazu w jêzyku górno³u¿yckim jest koza . Ten

frazeologizm nie posiada formy nienacechowanej, dlatego mo¿na

tê parê zwi¹zków uznaæ za identyczn¹ pod wzglêdem obrazowoœci.

1.3. Jêzyk czeski i górno³u¿ycki

Wspólne dla jêzyka czeskiego i górno³u¿yckiego s¹ dwa

zwi¹zki frazeologiczne, za pomoc¹ których mo¿na peryfrastycznie

okreœliæ kogoœ jako mniej inteligentnego (D¹browska 1993, s. 113).

Jeden z frazeologizmów jest typowym zwi¹zkiem nominalnym,

sk³adaj¹cym siê z rzeczownika i przymiotnika, drugi ma formê po

równania: telecí hlava – æelaca h³owa, hloupý jako paøez – h³upy

kaû pjeñk .

Frazeologizm identyczny dla porównywanych tu dwóch jêzy

ków znów przybra³ postaæ wyra¿enia, w którym wyrazem okreœla

nym jest g³owa . Tym razem jednak przydawk¹ sta³ siê przymiotnik

2. Obrazowanie podobne

Zwi¹zki frazeologiczne zakwalifikowane do tej grupy cechuje

podobieñstwo w sposobie obrazowania. Niejednokrotnie frazeo

logizmy te s¹ identyczne pod wzglêdem struktury i iloœci kompo

nentów, ró¿nica zaœ polega jedynie na tym, ¿e w ka¿dym z jêzyków

wystêpuj¹ odmienne znaczeniowo leksemy. S¹ wœród nich te¿ ta

247

248

formê pob³a¿liw¹ lub pogardliw¹ w zale¿noœci od kontekstu i in

tencjimówi¹cego.

Ró¿nica miêdzy polskim i czeskim wyra¿eniem polega w nie

których przypadkach na niewielkiej odmiennoœci odcienia znacze

niowego danego komponentu, jak ma to miejsce w poni¿szej parze

zwi¹zków: barania g³owa – skopová hlava .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: