B. Prochwicz-Studnicka, J. Bubka - Basmala i hamdala – inwokacje do Boga w kulturze arabsko-muzłmańskiej.pdf - Archeo - MiliFan

ena Prochwicz-Studnicka, Jolanta Bubka: „ Basmala i hamdala – inwokacje do Boga

w kulturze arabsko-muzłma

skiej”,

referat wygłoszony na konferencji: Modlitwa w j

zykach, tekstach artystycznych i narracjach ,

Sandomierz, 18-19 wrze

nia 2007 (druk materiałów pokonferencyjnych: grudzie

2007)

Basmala 1 i hamdala – inwokacje do Boga w kulturze arabsko-muzułma ń skiej

W kulturze arabsko-muzułma

skiej znanych jest wiele form modlitwy. Obok podsta-

zków indywidual-

nych ka ż dego muzułmanina istniej ą modlitwy, które, podobnie jak salat , oparte s ą na cyklu

modlitewnym – rak’a (powtarzanym kilkakrotnie sekwencyjnym układzie skłonów i czołobi

niejszej modlitwy kanonicznej, salat , nale

żą

cej do obowi

poł

czonym z recytacj

formuł modlitewnych). Cz

ęść

z tych modlitw mo

na uzna

za wa-

rianty modlitwy kanonicznej, ich forma jest

le ustalona przez przepisy prawa muzułma

skiego, a poszczególne szkoły prawne nadaj

im status aktu obowi

zkowego lub zalecanego.

W islamie znana i praktykowana jest tak

e osobista modlitwa, du’a , która ma wyra

nie form

błagaln

. Mimo i

e by

formułowana własnymi słowami, praktyka muzułma

ska wyka-

zuje tendencj

do posługiwania si

gotowymi tekstami modlitewnymi, w tym tak

e okre

lo-

nymi fragmentami wersetów koranicznych. Warto wspomnie

równie

o mistycznym nurcie

islamu, sufizmie, który wypracował ró

norodne formy modlitwy, od fikru – rodzaju medytacji

po zikr czyli rytuał wspominania (Boga), który w swoim podstawowym znaczeniu jest odda-

waniem czci Bogu poprzez wspominanie Jego 99 ‘najpi

kniejszych imion’ ( al-asma al-

husna ). Rytuał zikru , w zale

ci od reguły danego bractwa sufickiego, ma mniej lub bar-

dziej rozbudowan

form

obejmuj

praktyki oddechowe, ruchy ciała, niekiedy tak

e muzy-

i taniec. Zikr rozumiany jako wspominanie Boga mo

e by

praktykowany przez wszyst-

kich wyznawców islamu, nie tylko przez mistyków. Stanowi on wówczas tre

ść

ró

ca mu-

zułma

skiego 2 . Przykłady te nie wyczerpuj

bogactwa modlitwy muzułma

skiej. Na gruncie

islamu znane s

bowiem tak

e liczne wezwania do Boga, krótkie formuły o charakterze dok-

1 W artykule zastosowano uproszczon ą transkrypcj ę polsk ą w oparciu o zasady zamieszczone w pracy: J. Da-

necki, Gramatyka j ę zyka arabskiego , t. I, s. 150-152.

2 Ró ż aniec słu ż y tak ż e do wypowiadania formuł pochwalnych, takich jak na przykład Allah u akbar (‘Bóg jest

ponad wszystko’) czy formuł recytowanych na zako ń czenie modlitwy kanonicznej, cf. Encyclopédie de l’islam

(dalej: EI 2 ), t. IX, s.v. sub … a .

- 1 -

wowej i najwa

sologicznym lub proszalnym, które same mog

mie

warto

ść

modlitwy lub mog

stanowi

pewn

jej cz

ęść

. Jedne z najbardziej rozpoznawalnych dla ludzi z zachodniego kr

gu kultu-

rowego to basmala i hamdala . Same terminy, basmala i hamdala , z gramatycznego punktu

masdarami (rzeczownikami odczasownikowymi) od czasowników czterospółgło-

skowych – basmala i hamdala 3 . Nale

żą

one do specyficznej grupy czasowników utworzonych

poprzez skrócenie pełnych wyra

koranicznych. Czasownik basmala oznacza: ‘wypowia-

słowa/formuł

: W imi

Boga Miłosiernego Lito

ciwego’ ( Bi-sm i ’llah i ’r-Rahman i ’r-

Rahim ), natomiast hamdala : ‘wypowiada

słowa/formuł

: Chwała Bogu/Dzi

ki Bogu’ ( Al-

Hamd u li-llah ).

Basmala , znana równie

jako tasmija (‘wypowiadanie imienia Boga’), otwiera ka

sur

Koranu z wyj

tkiem IX i ma przypomina

e ka

de działanie winno rozpoczyna

dokonywa

w imi

Boga, z Jego błogosławie

stwem. Basmala jest starsza od hamdali . Jej

zacz

tki si

gaj

epoki przedmuzułma

skiej. Wówczas Arabowie modlili si

‘W imi

al-

Lat/al-Uzzy’ ( Bi-sm i ‘l-Lat/‘l-Uzza ) – zwracaj

c si

do czczonych przez siebie bóstw, by po-

woła

ciej przytaczane przykłady 4 .

W pierwszym członie formuły, bi-sm i , prepozycja bi – wprowadza znaczenie towarzy-

na najcz

ęś

szenia i współdziałania: ‘z imieniem’, ‘w imi

’.

Allah stanowi termin stosowany wył

cznie w odniesieniu do jedynego Boga w odró

nieniu od al-ilah 5 oznaczaj

cego dane (okre

lone) bóstwo. Słowo Allah nie posiada wi

c licz-

by mnogiej, a wyst

puje w takiej oto skróconej formie na skutek cz

stego stosowania. Przed

islamem termin Allah dla Arabów nie-chrze

cijan był imieniem własnym pot

ęż

nego stwórcy

nieba i ziemi, prawdopodobnie najwa

niejszym w panteonie ówczesnych bóstw. Zapewniał

on bezpiecze

stwo, bronił przed wrogami plemi

Kurajszytów, z którego wywodził si

pro-

rok Muhammad. Ojciec Proroka nosił imi

Abd Allah (‘sługa/czciciel Allaha’) i najprawdo-

podobniej był wyznawc

jednego boga. Jednocze

nie na terenie Arabii Południowej w sabej-

skich inskrypcjach monoteistycznych pojawiaj

takie imiona Boga jak: Ilah , Il a tak

Rahmanan . W materiale epigraficznym z tego obszaru Rahmanan jest nazwany w jednym

miejscu Panem nieba i ziemi , w innym Bogiem Izraela, Panem Judy . Inskrypcje chrze

cija

skie notuj

sformułowania: Rahmanan i Jego Mesjasz, i Duch

ty oraz Rahmanan i Jego

syn Christos Zwyci

ski. Z kolei w inskrypcjach północnoarabskich: safaickich i palmyre

3 Np. A. Kazimirski, Dictionnaire arabe-français , t. I, s. 164, 622.

4 Encyclopaedia of the Qur’ ā n (dalej: EQ ), t. I, s.v. basmala .

5 Ilah jest rozszerzon

form

prastarego semickiego rdzenia spółgłoskowego - ’l -, nios

cego poj

cie boga.

- 2 -

widzenia s

skich wyst

puje ar-Rahim . Tu nasuwa si

zagadnienie wpływów judeo-chrze

cija

skich na

muzułma

ski j

zyk teologiczny 6 . Wyniki aktualnych bada

nad kwesti

zawarto

ci leksyki

chrze

cija

skiej w podstawowym słownictwie religijnym islamu prezentuje K. Ko

cielniak.

skich inskrypcji południowo- i północno-

arabskich, badaniach porównawczych Biblii i Koranu, twórczo

na szczegółowej analizie chrze

cija

ci niektórych poetów prze-

dmuzułma

skich oraz na studiach nad najstarszymi tj. wczesno

redniowiecznymi arabskimi

kopisami Biblii, które zdradzaj

archaiczne formy typowe dla najstarszych tłumacze

Biblii

na j

zyki orientalne z IV-V wieku. Ko

cielniak twierdzi,

e terminy: Allah i ar-Rahman islam

prawdopodobnie zapo

yczył od chrze

cija

skich Arabów, którzy posługiwali si

zykiem

arabskim w liturgii w Arabii i Syro-Mezopotamii co najmniej wiek przed Muhammadem. W

ich terminologii trynitarnej Rahman oznaczał Boga Ojca. Tymczasem dzi

istnieje tendencja

do uznawania tego słowa za termin typowo muzułma

ski 7 .

Uczeni muzułma

scy uwa

słowo Allah za niewypowiedzianie wspaniałe setne imi

Boga, które zawiera w sobie cał

bosk

istot

( az-zat ). Terminy ar-Rahman i ar-Rahim , które

na gruncie j

zyka polskiego oraz wi

kszo

ci j

zyków europejskich przyj

ło si

tłumaczy

jako kolejno: ‘Miłosierny’ oraz ‘Lito

ciwy’, nale

żą

do grupy pozostałych 99 ‘najpi

kniej-

szych imion Boga’ wyra

cych Jego atrybuty ( sifat ) 8 . Wywodz

od trójspółgłoskowego

semickiego rdzenia r-h-m . W j

zyku arabskim oparte na tym rdzeniu słowo rahma oznacza

m.in. ‘dobro

’, ‘akt dobroci’, ‘skłonno

ść

ku dobrodziejstwu’, ‘łask

’, ‘łaskawo

ść

’ oraz ‘miło-

sierdzie’ i ‘lito

ciwo

ść

’ 9 . W Koranie postawa ta z niewielkimi wyj

tkami przypisywana jest

wył

cznie Bogu. Z kolei słowo rihm ( rahm , rahim ) to ‘łono’, a wi

c tak

e ‘wi

zy krwi’, ‘po-

tek’, ‘pochylenie matki nad pocz

tym dzieckiem’ 10 . Rahma Boga jest zatem konsekwencj

zi blisko

ci i miło

ci analogicznej do tej ł

cej matk

z jej pocz

tym dzieckiem, jest ona

bezinteresowna i dana darmo, stanowi rodzaj „wewn

trznej konieczno

ci” 11 . Bo

a rahma

obejmuje całe istnienie, jest Boskim pocz

tkiem - uporz

dkowanym i porz

dkuj

cym. Koran

6 Cf. M. Gaudefroy-Demombynes, Narodziny islamu , s.193.

7 Cf. K. Ko

cielniak, Chrze ś cija ń skie pi ś miennictwo arabskie i jego wpływ na islam , s.342; a tak

e 332-333.

8 M. Gaudefroy-Demombynes, op. cit., s.201, cf. tak ż e EQ , t. II, s.v. God and his Attributes .

9 W. Lane, Arabic-English Lexicon (dalej: AEL ), s.v. rahima , rahma ; EI 2 , t. VIII, s.v. ra … ma .

10 AEL , s.v. rihm .

11 Cf. Jan Paweł II, Dives in misericoridia , s. 20-22, przyp. 52.

- 3 -

Opiera si

ta postawa – postawa obdarowy-

wania i wychodzenia wobec potrzeb człowieka oraz całego stworzenia 12 .

Doł

czony do radykałów dyskutowanego rdzenia sufiks przymiotnikowy – an wzmac-

nia, intensyfikuje podstawowe znaczenie. Podobnie przymiotnik utworzony przez umieszcze-

nie infiksu w postaci długiej samogłoski – i – mi

dzy drugim a trzecim radykałem rdzenia,

wyolbrzymia jego podstawowe znaczenie, podkre

la niezmienny charakter cechy. Zestawie-

nie ar-Rahman ar-Rahim ma słu

prowadzeniu charakterystyki od ogółu do szczegółu. Ar-

Rahman – Pełen Dobroci, Łaskawo

ci, Miłosierdzia/Ten, Który Darzy Dobroci

, Łaskawo-

, Miłosierdziem wszystkich: wierz

cych i niewierz

cych, dla całego stworzenia 13 , ar-

Rahim – Pełen Dobroci, Łaskawo

ci, Miłosierdzia/Darz

cy Dobroci

, Łaskawo

, Miłosier-

dziem: swoich wyznawców. Omawiany przymiotnik ma wi

c charakter ograniczaj

cy. W

uzasadnieniu przedstawionej interpretacji poł

czenia atrybutów Boga zwykło si

przytacza

przykład dwóch pierwszych wersetów XCVI sury Koranu: Gło

! w imi

twego Pana, który

stworzył! Stworzył człowieka z grudki krwi zakrzepłej! Chodzi o przedstawienie tre

ci od

ogółu do szczegółu: stworzył/stworzył człowieka 14 .

Hamdala , pó

niejsza, jak ju

wspomniano, od basmali , stosunkowo wcze

nie pojawiła

skich tekstów pisanych, jednak nie od razu weszła do kanonu for-

muł inicjalnych. Brak jej na przykład we wst

we wst

pach muzułma

pach tak znamienitych dzieł jak: biografii pro-

roka Muhammada autorstwa Ibn Hiszama (zm. 828 lub 833), adabowej antologii Kitab al-

aghani ( Ksi

ga pie

ni ) Abu al-Farad

a al-Isfahaniego (zm. 967) czy rodzaju indeksu arab-

skoj

zycznej literatury, Kitab al-Fihrist ( Ksi

ga-katalog ) Ibn an-Nadima (zm. 995 lub 998) 15 .

Pierwszy z dwóch członów inwokacji, hamd , jest masdarem utworzonym od czasow-

nika hamida , którego znaczenie mo

na odda

w j

zyku polskim jako ‘wychwala

’, ‘pochwa-

’, ‘mówi

dobrze’, ‘wyra

z aprobat

’. Niemniej w przypadku czasownika hamida

obserwuje si

znaczne zaw

ęż

enie jego znaczenia leksykalnego. Czasownik hamida oznacza

wychwalanie kogo

za co

, co zale

ne jest od jego woli (woli wychwalanego). Co wi

cej

12 M.in. Koran, VI, 154; VII, 57 i 72; XIX, 2 i 21; XIX, 53; XXI, 107; XXVII, 76-77; XXVIII, 73; XXX, 50; cf.

tak ż e Abu D ż a’far at-Tabari, D ż ami bajan fi tafsir al-Kur’an , surat al-Fatiha , s.v. ar-rahman ar-rahim , online:

http://quran.al-islam.com/arb/

zykowa interpretacja znajduje umotywowanie w teologii islamu od

jej pocz ą tków zaczerpni ę tych z tradycji przedmuzułma ń skiej zarówno judeo-chrze ś cija ń skiej, jak i w tradycji

przedmuzułma

cie przydawk

rzeczown

. Taka j

skiej Arabii Południowej, gdzie ar-Rahman był imieniem Boga głoszonego przez tamtejszych

„fałszywych proroków”, Musajlim ę i Aswada (VI/VII w.).

14 Farid Gabteni, Le Soleil se lève à l’Occident – Science pour l’Heure, 1999, online http://www.cirs.net/

15 Cf. EI 2 , t. III, s.v. … amdala .

- 4 -

w wielu miejscach wspomina, w jaki sposób przejawia si

13 Je ś li słowo ar-Rahman traktuje si ę jako form ę substantywizowan ą , w konstrukcji Allah ar-Rahman b ę dzie ono

oczywi

rdze

h-m-d wnosi poj

cie wdzi

czno

ci, jednak nie musi by

ono ograniczone do wdzi

cz-

ci wynikaj

cej z do

wiadczenia czyjej

pomocy, przysługi, uprzejmo

ci czy te

łaski 16 .

‘Wdzi

czno

ść

’ ( hamd ) posiada wi

c znaczenie uniwersalne. Jak pisze Murtada az-Zabidi (zm.

1791), autor obszernego słownika klasycznej arabszczyzny, Tad

al-arus ( Korony narzeczo-

dej

rzeczy 17 . Wreszcie czasownik hamida wprowadza znaczenie czci i uwielbienia obiektu lub

czno

ść

za dobra/dobrodziejstwa od Boga, które s

obecne w ka

przedmiotu chwały przy jednoczesnym zachowaniu postawy uni

enia, posłusze

stwa i pokory

przez tego, który t

chwał

głosi 18 .

Reasumuj

c słowo hamd w swoim znaczeniu ł

czy poj

cia: chwały, wdzi

czno

ci i

czci. Koran w wielu miejscach przypomina, i

tak rozumiana chwała ( hamd ) nale

y wył

cz-

nie do Boga 19 . Przypisanie hamd Bogu, który jako jedyny byt ma by

godny chwały,

wdzi

czno

ci i czci wynika z koncepcji Boga i

wiata w islamie, o której b

dzie jeszcze mo-

wa. Nie oznacza to wszak,

e islam marginalizuje lub nawet zakazuje okazywania wdzi

czno-

ci czy uwielbienia człowiekowi, od którego inni do

wiadczaj

dobra, niemniej zgodnie ze

wiatopogl

dem muzułma

skim taka postawa musi zasadza

wiadomo

ci,

e ka

człowiek we wszystkim, co czyni, jest zale

ny od Boga 20 .

Drugi człon wyra

enia, li-llah , zawiera prepozycj

li – , która wyra

a przynale

ść

niesie znaczenie dativu: dla Boga, Bogu.

Całe wyra

enie oznacza zarówno chwał

nale

Bogu jak i kierowan

ku Niemu

ludzk

cze

ść

i wdzi

czno

ść

. Tak te

interpretuj

je teolodzy muzułma

scy, nie tylko jako po-

chwał

zale

od Chwalonego, ale te

jako t

stanowi

dorazowy akt woli człowieka.

Sytuacje, w których muzułmanie wypowiadaj

basmal

i hamdal

, dotycz

niemal

kszym autory-

tetem i wzorem dla muzułmanów jest sam prorok Muhammad, zatem niemal ka

dego aspektu

ycia prywatnego i publicznego. Warto nadmieni

e najwi

de zachowa-

nie wiernego, w tym równie

sytuacje, w których nale

y wypowiada

basmal

czy hamdal

maj

swoje

ródło w post

powaniu, ge

cie czy słowie Proroka 21 . Istnieje hadis , w którym

16 AEL , s.v. hamida .

17 Murtada az-Zabidi, Tad ż al-arus , s.v. h-m-d , online: http://www.alwaraq.net/

18 AEL , loc. cit.

19 Koran, XIV, 1; XIV, 8; XXII, 64 a tak ż e VI, 1; VII, 43; IX, 31; XVII, 111; XIV, 39; XXIII, 28; XXVII, 59 i in.

20 Cf. Morteza Motahhari, Poznanie Koranu , s. 49-50.

21 Informacje na temat wypowiedzi i zachowania samego Proroka składaj ą si ę na tzw. tradycj ę Proroka czyli

sunn

. Maj

one form

krótkich opowie

ci ( hadis ) opatrzonych ła

cuchem tradentów. Zostały uło

one w zbiory

- 5 -

nej ), hamd oznacza wdzi

B. Prochwicz-Studnicka, J. Bubka - Basmala i hamdala – inwokacje do Boga w kulturze arabsko-muzłmańskiej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: