Ewangelia Pseudo-Mateusza.pdf

Ewangelia Pseudo-Mateusza (PsMt)

(przekład ks. Kazimierz Obrycki, wstęp i komentarz ks. Marek Starowieyski)

Źródło: Apokryfy Nowego Testamentu, pod redakcją ks. Marka Starowieyskiego. Tom I:

Wydawnictwo WAM 2003

Ewangelia Pseudo-Mateusza może być przykładem zmian, jakie zaszły

w nauce w ostatnim ćwierćwieczu a równocześnie tego, co nazwałem we

wstępie "życiem apokryfu". W Apokryfach Nowego Testamentu przełożono ten

utwór wedle tekstu wydanego przez K. v. Tischendorf, jak to zresztą czynili

wszyscy autorzy wielkich zbiorów przekładów apokryfów. Otóż tekst ten

oddawał ostatnią fazę ewolucji utworu. Właściwy utwór, pochodzący z VI/VIII

w. (prawdopodobnie z pierwszej ćwierci VII w.), który tu przekładamy wedle

wydania J. Gijsela, składa się z dwóch części:

- pierwsza (rozdziały 1-17) opowiada o narodzinach Maryi i Jezusa i zasadniczo

opiera się na łacińskiej parafrazie ProtEwJk z tym, że usunięto z niej

opowiadanie o losie Zachariasza i Elżbiety a dodano do niej dwa epizody

zaczerpnięte z Ewangelii kanoniczych: o Symeonie i Annie oraz o przybyciu

Magów;

- druga (rozdziały 18-24) opowiada o ucieczce do Egiptu i opiera się na

nieznanym utworze, który stanowi również podstawę niektórych epizodów

EwDz-Arab. W PsMt mamy więc 3 epizody: o posłuszeństwie zwierząt Jezusowi

(nie znamy analogii), opis palmy schylającej się na rozkaz Jezusa i epizod z

Afrodyzjuszem - obydwa znane skądinąd.

Do tych dwóch grup tekstów dodano w XI w. wersję łacińską

Dzieciństwa Pana (EwTmDz), którą ostatni wydawca usunął, a za nim i my,

jako obce ciało.

Utwór ten podlegał innym zmianom. Tekst pierwotny nosił

prawdopodobnie tytuł: Narodziny Maryi i był uważany za dzieło Apostoła

Jakuba Mniejszego. Gdy ten utwór został potępiony, najpierw listem papieża

Innocentego I do Eksuperiusza, bpa Tuluzy (potępiającego utwory występujące

pod imieniem Jakuba Mniejszego) 278 a następnie przez Dekrety Ps.

Gelazjańskie ("Ewangelia Jakuba Młodszego, apokryf") 279 , dodano, na miejsce

dawnego prologu, nowy: korespondencję św. Hieronima z Chromacjuszem i

Heliodorem, dzięki czemu utwór zaczął funkcjonować pod autorytetem

Ewangelisty św. Mateusza oraz św. Hieronima. W samym zaś utworze

zastąpiono teksty biblijne w wersji Itali wersją Wulgaty.

W nowym wydaniu J. Gijsela usunięto EwTmDz, przywrócono dawny

prolog utrzymując równocześnie korespondencję św. Hieronima z

Chromacjuszem i Heliodorem oraz pierwotny tytuł.

Tekst pierwotny naszego apokryfu pochodzi z VI w., co stwierdzamy dzięki

278 PL 20, 502.

279 ANT 57.

aluzjom (a nie cytatom) do Reguły św. Benedykta. Najstarsze rękopisy

pochodzą z IX w. Z tegoż czasu pochodzą pierwsze nawiązania do niego:

Paschazego Radberta ( ok. 860) 280 oraz mniszki, Hroswity z Gandersheim (X

w.); w tym też czasie powstaje utwór Narodzenie Maryi, uważany za dzieło

wspomnianego już Paschazego Radberta lub innego uczonego mnicha z IX w.

Ewangelia Pseudo-Mateusza, pisana dość prymitywnym językiem łacińskim, nie

była popularna w średniowieczu: przedkładano nad nią pisane bardziej

eleganckim językiem Narodzenie Maryi, które jest cytowane zazwyczaj w

literaturze teologicznej, niemniej jednak nawiązują do niej dwa wielkie zbiory

hagiograficzne z XIII wieku: Wincentego z Beauvais i Jakuba de Voragine.

Jeśli idzie o autora, różne rękopisy podają różnych autorów: Jakuba

Apostoła, Brata Pańskiego (prolog pierwotny), Mateusza (korespondencja) oraz

Apostoła Jana. Ze względu na aluzje do zwyczajów monastycznych, które

podkreślono w komentarzu należy, przypuszczać, że PsMt powstała w Galii, w

kręgach rodzącego się monastycyzmu benedyktyńskiego.

Charakterystyczną cechą PsMt są dublowania - występujące zresztą i

w innych apokryfach - dwa razy wspomniano hojność Joachima, dwa razy

rozmawia on z aniołem - podobnie jak i Anna, dwie położne, itd. Pierwsza część

utworu oparta na ProtEwJk stanowi nie tylko jej parafrazę, ale też wykazuje

jeszcze mniejszą znajomość świata i realiów biblijnych, które albo upraszcza,

albo likwiduje.

PsMt mimo swojej prostoty zawiera interesujące elementy

teologiczne. Stanowi odpowiedź na nowe potrzeby mariologii czasów

karolińskich a zarazem pokazuje przemiany, jakie zachodziły w sposobie

pojmowania roli Maryi. Jeżeli w Prot-EwJk dziewictwo Maryi ma charakter

chrystologiczny, to tu stanowi wyraz duchowości monastycznej: Maryja wraz z

innymi mniszkami składa śluby wiecznego dziewictwa. Maryja jest Matką Bożą,

jest królową, ale podkreśla się jej ludzkie macierzyństwo. Mimo zaprzeczeń

Ratramnusa z Corbie (IX w.), z którym polemizował Paschazy Radbert ( ok.

860), prawda o dziewictwie Maryi jest już wtedy powszechnie przyjęta. Według

Paschazego Radberta tylko cudowny poród odpowiadał godności Maryi i Bóstwu

jej Syna; dziewictwo Maryi stanowi więc dopełnienie Bożego macierzyństwa 281 .

Autor PsMt bardzo dba o ortodoksję i usuwa wszystko, co w jakiś sposób

mogłoby jej przeczyć. Autor podkreśla rolę Maryi w dziejach zbawienia (rozdz.

2-3) i jej dziewictwo ante, in i post partum (rozdz. 7-13) oraz przedstawia

Maryję jako wzór życia zakonnego: nie tylko dba ona o własne udoskonalenie,

ale również i innych towarzyszek (rozdz. 4-6).

Tytuł Ewangelia Pseudo-Mateusza pochodzi od Tischendorfa.

Ponieważ przyjął się on powszechnie w nauce, utrzymujemy go i w naszym

wydaniu. Dawny przekład dokonany na podstawie tekstu Tischendorfa

poprawiono na podstawie wydania Gijsela.

280 CCContMed 56, 169.

281 L. Scheffczyk, Die Mariengeheimnis in Frömigkeit und Lehre der Karolingerzeit, Leipzig

1959.

Księga o narodzeniu [błogosławionej] Maryi oraz o

dzieciństwie Zbawiciela 282

PROLOG PIERWOTNY.

Ja, Jakub, syn Józefa rzemieślnika 283 , żyjąc w bojaźni Bożej, spisałem

wszystko, co sam na własne oczy widziałem, a co się wydarzyło przy

narodzeniu się świętej Maryi, jak też przy narodzeniu się Zbawiciela; dziękuję

przy tym Bogu, który dał mi mądrość, żebym sporządził opis Jego przyjścia i

przedstawił wypełnienie się [czasów] dwunastu pokoleniom Izraela.

PROLOG PÓŹNIEJSZY

KORESPONDENCJA CHROMACJUSZA I HELIODORA ZE ŚW. HIERONIMEM 284

LIST CHROMACJUSZA I HELIODORA.

Ukochanemu bratu naszemu, Hieronimowi kapłanowi, Chromacjusz i

Heliodor, biskupi, przesyłają pozdrowienie w Panu.

Znaleźliśmy w księgach apokryficznych opis narodzenia Maryi

Dziewicy oraz narodzenia i dzieciństwa Pana naszego, Jezusa Chrystusa. Po

dokładnym zapoznaniu się z nimi sądzimy, że wiele jest w nich treści

przeciwnych naszej wierze, i dlatego wszystkie je powinniśmy odrzucić, aby

pod pretekstem poznania Chrystusa nie dawać okazji do zadowolenia

Antychrystusowi. Przeciwko naszemu zdaniu wystąpili święci

mężowie, Armeniusz i Wirinu s 285 , którzy głoszą, że ty, świątobliwy mężu,

odnalazłeś księgę napisaną po hebrajsku własnoręcznie przez św. Mateusza

ewangelistę, w której zostało opisane dzieciństwo Matki Dziewicy i naszego

Zbawiciela 286 . Dlatego też usilnie cię prosimy przez miłość do Pana naszego,

Jezusa Chrystusa, abyś przełożył ją z hebrajskiego na łacinę nie tyle dla

przekazania świadectwa o Chrystusie, ile raczej dla pokonania głupoty

heretyków. Oni bowiem, odkąd zaczęli szerzyć fałszywą naukę, błędnie

przedstawiają święte narodzenie Chrystusa, aby przez słodycz życia zaciemnić

gorycz śmierci. Powinnością więc najczystszej miłości jest, abyś wysłuchał

próśb twoich braci, a także zadośćuczynił życzeniom biskupów, spełniając

posługę miłości, którą uważasz za słuszną.

282 Jest to jeden z tytułów utworu. Inny tytuł: O narodzeniu [świętej] Maryi [Dziewicy].

Niektóre rękopisy nie posiadają tytułu. Przyjęty powszechnie tytuł Ewangelii Pseudo-Mateusza

pochodzi od jego wydawcy, K. von Tischendorf. Tytuł pierwotny brzmiał prawdopodobnie:

Narodziny Maryi.

283 Por. Mk 6, 3; Mt 13, 55. O dyskusji na temat „braci Jezusa” por. ProEwJk 9, 2, objaśn.

284 Heliodor, bp Altinum (ok. 335-407), brał udział w synodzie w Akwilei (381 r.).

Chromacjusz, bp Akwilei (ok. 387-ok. 408). Zachowały się napisane przez niego Komentarz do

Ewangelii św. Mateusza i homilie. Por. SWP 104n. Obydwaj biskupi byli przyjaciółmi św.

Hieronima, którym dedykował swoje dzieła.

285 Armeniusz [Parmenius] i Wirinus (różne formy w rkp). Postaci nieznane. Być może idzie tu

o Armeniusza, pryscylianina, który zginął ze swym mistrzem w Trewirze w 384 r. Pryscylianie

szczególnie interesowali się apokryfami.

286 Topos literatury apokryficznej: odnalezienie tekstu hebr., por. Ps. Abdiasz, 6, 20, OŻ 11,

373, ApPw 1, ANT 3, 245. Św. Hieronim kilka razy wspomina o tym, że miał w ręku hebrajski

tekst Ewangelii Mateusza, por. EwHbr 14nn.

Żegnaj w Panu i módl się za nas.

ODPOWIEDŹ ŚW. HIERONIMA.

Hieronim, uniżony sługa Chrystusa, świętym i błogosławionym

biskupom, Chromacjuszowi i Heliodorowi, pozdrowienie w Panu.

Ten, kto kopie złotonośną ziemię, nie chwyta od razu za to, co

znajduje się w wykopanym dole, lecz zanim podniesie ciężar szlachetnego

metalu, rozgrzebując i przewalając darń przez jakiś czas zwleka, zastanawia

się i żyje nadzieją, gdyż nie posiada jeszcze skarbu. Wasze Wielebności,

postawiliście mi trudne zadanie do wykonania, gdyż nakazaliście przełożyć

dzieło, którego sam święty Mateusz Apostoł i Ewangelista nie chciał

rozpowszechniać. Gdyby bowiem nie miało być tajne, zapewne dołączyłby je

Apostoł do wydanej przez siebie Ewangelii. Tymczasem on sporządził

książeczkę pod zasłoną liter hebrajskich i nie wydał jej, a dzisiaj to

własnoręcznie przez niego napisane dzieło posiadają bardzo pobożni mężowie,

którzy na drodze przekazu otrzymali je od poprzednich pokoleń. Ponieważ zaś

księga ta nigdy nie była tłumaczona, zapewne więc przekazany tekst uległ

pewnym zmianom, jak to miało miejsce w przypadku Leucjusza, ucznia

Manesa 287 , który fałszywie spisał Dzieje Apostolskie. Opublikowana przez niego

książka nie zawierała treści budującej, lecz gorszącą, i jako taka została

uznana przez ów synod 288 , przed którym słusznie uszy Kościoła nie są otwarte.

Niech złośliwi nie rzucają na nas oszczerstw, albowiem nie dołączamy

owej książeczki do pism kanonicznych, lecz zapiski Apostoła i Ewangelisty

tłumaczymy po to, aby usunąć fałsz herezji. W tym zamierzeniu zarówno

jesteśmy posłuszni poleceniom biskupów, jak i walczymy z niegodziwymi

heretykami.

Miłość Chrystusa, na którą odpowiadamy, przyświeca nam

wierzącym, że wspomagają nas modlitwami swymi ci, którzy przez naszą

posługę będą mogli poznać święte dzieciństwo naszego Zbawiciela.

287 Por. EwNik 17, 3, objaśn.

288 Synod nieznany. Być może idzie o Dekret Ps. Gelazjański z V/VI w., gdzie w n. 5

potępiony jest Leucius i jego pisma, por. ANT 58.

JOACHIM MĄŻ SPRAWIEDLIWY 289 .

1 . 290 1. W owych czasach żył w Izraelu mąż imieniem Joachim, z

pokolenia Judy. Był on pasterzem swoich owiec i człowiekiem bojącym się Pana

w prostocie swojej. Zajmował się jedynie swoją trzodą, a korzyści, jakie z niej

miał, przeznaczał dla wszystkich bojących się Boga: podwójne dary składał

tym, którzy żyli w bojaźni i nauce Bożej 291 , pojedyncze zaś dary przeznaczał

dla posługujących 292 . Wszystkie swe dochody, czy to z baranów, czy to z owiec,

czy to z wełny, czy z czegokolwiek innego, dzielił na trzy części: jedną część

rozdawał wdowom, sierotom, podróżnym [pielgrzymom] i ubogim, drugą

przeznaczał dla służących Bogu, trzecią zaś zachowywał dla siebie i dla swoich

domowników 293 . 2. A gdy on tak czynił, Bóg pomnażał jego trzody 294 , gdyż nie

było w Izraelu męża jemu podobnego. Postępował zaś on tak od piętnastego

roku życia. Kiedy miał lat dwadzieścia, wziął za żonę Annę, córkę Isachara 295 ,

która pochodziła z tego samego pokolenia, to jest z pokolenia i z rodu Dawida.

I żył z nią w małżeństwie dwadzieścia lat, nie mając z niej jednak dzieci.

WYPĘDZENIE JOACHIMA ZE ŚWIĄTYNI. ŻALE ANNY.

2 . 296 1. Stało się, że w czasie dni świątecznych 297 Joachim stanął wraz

z tymi, którzy ofiarowali Panu kadzidło, i przygotowywał się, by złożyć swoje

dary przed ołtarzem Pana. A pisarz świątyni, imieniem Ruben 298 , podchodząc

do niego rzekł: "Nie godzi się tobie stać pośród składających ofiary Bogu,

ponieważ Pan nie błogosławi ci 299 , albowiem nie dał ci potomka w Izraelu".

Przeto zawstydzony wobec ludu Joachim opuścił z płaczem świątynię Pańską 300

i nie powrócił do domu, lecz udał się do swych trzód i poprowadził ze sobą

289Na początku utworu występuje krótki fragment, zwany Potrójne małżeństwo Anny

( Trinubium Annae ). Przekładu dokonano na podstawie wydania J. Gijsel: i Emeria były

siostrami. Emeria urodziła Elżbietę, matkę Jana Chrzciciela, Anna natomiast miała trzech

mężów: Joachima, Kleofasa i Salome. Z Joachima Anna zrodziła Maryję, Matkę Chrystusa. Po

śmierci Joachima poślubiła Kleofasa, z którego miała córkę imieniem Maria nazywaną

Kleofasową; Kleofas zaś jako ojciec, oddał swemu bratu, Józefowi, Maryję, Matkę Chrystusa,

która była jego pasierbicą ( filiastra ); swoją zaś córkę, którą zrodził z Anny, dał za żonę

Alfeuszowi, z której narodził się Jakub i drugi syn Józef, stąd nazwany Jakubem Alfeuszowym.

Gdy zaś umarł Kleofas, Anna po raz trzeci poślubiła męża imieniem Salome, któremu zrodziła

trzecią córkę, także nazwaną Maria. Ta zaś poślubiła Zebedeusza. Z niej narodzil się Jakub

Większy i Jan Ewangelista. zaś w kazaniu „O dniu Paschy” mówi to samo, pisząc: „Czytamy, że

w Ewangelii były cztery Marie: jedna — Matka Zbawiciela, druga Jego ciotka ( matertera )

nazywana Marią Kleofasową, trzecia Maria — matka Jakuba i Józefa, czwarta — Maria

Magdalena, choć inni twierdzą, że była to matka Jakuba i Józefa, a była tylko jej ciotką”].

290 Por. ProtEwJk 1, 1.

291 1 Tm 5, 17.

292 Tb 1, 7 (Itala).

293 Por. Tb 1, 7-8; Pwt 26, 12.

294 Por. Oz 10, 12; 2, 14-15 (= 16-17). Typowa dla ST idea, że mnogość dóbr stanowi o

błogosławieństwie Bożym.

295 Liczne wersje tego imienia w rękopisach.

296 Por. ProtEwJk kolejno 1, 2-4; 2, 1. 3; 2, 2n.; 4, 1; EwDzOrm I.

297 W niektórych rękopisach idzie o święto Paschy lub Dedykacji Świątyni ( festum

Encaeniorum ).

298 Postać bliżej nieznana; w niektórych rkp jest on kapłanem; w NarM jest to arcykapłan

Isachar.

299 Por. 1 Sm 1, 6; Ps 44[45], 3; Iz 61, 9. Bezpłodność jest znakiem przekleństwa, płodność

— błogosławieństwa. Idea ta występuje również w literaturze patrystycznej.

300 W niektórych rękopisach oraz w niektórych przedstawieniach obydwoje, Joachim i Anna

zostali wyrzuceni ze świątyni.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: