Dzieje Piotra Apostoła i Szymona.pdf

Warszawskie Studia Teologiczne

XVI/2003, 101-150

« DZIEJE PIOTRA APOSTOŁA I SZYMONA »

Tłumaczenie Zbigniew Izydorczyk i Mirosław Bielewicz

Opracowanie Zbigniew Izydorczyk

Ś wiadectwa Ojców Ko ś cioła

Posta ć ś w. Piotra Apostoła oraz charakter jego ś wi ę to ś ci i apostolstwa wyłaniaj ą

si ę z czterech ewangelii i z Łukaszowych Dziejów Apostolskich. Pisma te szkicuj ą

posta ć barwn ą i charyzmatyczn ą , która od zarania Chrze ś cija ń stwa pobudzała pobo Ŝ -

n ą wyobra ź ni ę i w ustnych podaniach obrastała legend ą . W kr ę gu takich wła ś nie

przekazów powstały Dzieje Piotra apostoła i Szymona , wczesnochrze ś cija ń ski apo-

kryf, z którego czerpali obficie – po ś rednio lub bezpo ś rednio – zarówno ś rednio-

wieczni jak i pó ź niejsi pisarze. Piotra zmagania z Szymonem Magiem, jego zmiesza-

nie na Chrystusowe „Quo vadis?”, wreszcie jego ś mier ć krzy Ŝ owa w Rzymie – te i

podobne motywy skrystalizowały si ę wła ś nie w Dziejach Piotra .

Dokładna data powstania tego utworu jest trudna do ustalenia, bo chocia Ŝ aluzji do

ró Ŝ nych poda ń o Piotrze we wczesnych pismach nie brakuje, trudno jest powi ą za ć te

ś wiadectwa z konkretnymi, zachowanymi tekstami Dziejów . Tak wi ę c ju Ŝ Kanon

Muratoriego (ok. 200 r.), wspomina, Ŝ e m ę cze ń stwo Piotra i podró Ŝ Pawła do Hiszpa-

nii pomini ę te s ą w Dziejach kanonicznych 1 . Wydarzenia te, opisane w apokryficznych

Dziejach , musiały zatem by ć znane autorowi Kanonu, lecz sk ą d czerpał on t ę znajo-

mo ść nie da si ę bli Ŝ ej okre ś li ć . W jego krótkiej wzmiance nic nie wskazuje na jakie ś

konkretne ź ródło. I chocia Ŝ Kanon i Dzieje mogły wyrosn ąć z tych samych tradycji,

brak nam danych, by oceni ć stopie ń ich pokrewie ń stwa.

Podobnie rzecz si ę ma z informacjami przekazanymi przez Klemensa Aleksandryj-

skiego i Hippolita. Ten pierwszy wzmiankuje ( Strom . III, 6, 52; VII, 11, 63), Ŝ e Piotr

był Ŝ onaty i Ŝ e miał dzieci. Córka Piotra rzeczywi ś cie wspomniana jest w koptyjskim

fragmencie Dziejów Piotra , lecz szczegół ten bynajmniej nie dowodzi, Ŝ e Klemens

czerpał z tego wła ś nie apokryfu. Hippolit natomiast opisuje ( Ref . VI, 20) przybycie

Szymona Maga do Rzymu, lecz jego relacja o ś mierci Szymona ma niewiele wspólne-

go z Dziejami . Obaj pisarze znali zapewne jakie ś ustne lub pisemne przekazy o Piotrze,

ale nie musiało by ć to pismo, które zachowało si ę jako Dzieje Piotra .

Kilku innych pisarzy trzeciego wieku nawi ą zuje do bardziej charakterystycznych

szczegółów Dziejów . Orygenes, na przykład, podaje (zob. Euzebiusz, HE III, 1, 2), Ŝ e

1 Zob. L. V OUAUX , Les actes de Pierre, Paris 1922, 110-13.

102

Z BIGNIEW I ZYDORCZYK

Piotr został ukrzy Ŝ owany głow ą w dół, dokładnie tak jak to opisuje rozdz. 37 Dzie-

jów . Commodian ( Carmen apologeticum , v. 626) zna podanie o psie rozmawiaj ą cym

z Szymonem jak równie Ŝ o niemowl ę ciu, które przemówiło do Szymona ( Dzieje ,

rozdz. 9, 11, 12, 15). Za ś autor Didaskaliów (VI, 7-9) powtarza histori ę konfrontacji

Piotra z Szymonem w Jerozolimie i w Rzymie. ś aden z tych pisarzy nie wzmiankuje

tytułu ani nie cytuje Dziejów , ale szczegóły które przytaczaj ą wspólnie, zdaj ą si ę

sugerowa ć , Ŝ e zachowane Dzieje – albo jakie ś teksty czy tradycje blisko z nimi zwi ą -

zane – istniały ju Ŝ w trzecim wieku.

Zwi ą zek pomi ę dzy Dziejami Piotra i równie apokryficznymi Dziejami Pawła zda-

je si ę potwierdza ć tak ą hipotez ę . Oba te utwory zawieraj ą scen ę „Quo vadis”, z tym

jednak, Ŝ e w Dziejach Pawła scena ta nie pasuje do kontekstu. Mo Ŝ liwym jest zatem,

Ŝ e Dzieje Pawła zapo Ŝ yczyły t ę scen ę z Dziejów Piotra , a poniewa Ŝ ogólnie przyjmu-

je si ę , Ŝ e te pierwsze powstały pod koniec drugiego wieku, te drugie musiałyby po-

wsta ć jeszcze wcze ś niej. Trzeba jednak nadmieni ć , Ŝ e zwi ą zki mi ę dzy tymi dwoma

utworami – tak jak zwi ą zki mi ę dzy Dziejami Piotra i Dziejami Jana – nie s ą jeszcze

w pełni ustalone i Ŝ e nie wszyscy badacze zgadzaj ą si ę na chronologiczne i tekstualne

pierwsze ń stwo Dziejów Piotra .

Mi ę dzy czwartym a szóstym wiekiem Dzieje Piotra dost ę pne były do ść szeroko;

potwierdzaj ą to echa, aluzje i cytaty głównie w antyheretyckich i apokryficznych

pismach tego okresu. Euzebiusz otwarcie nazywa te Dzieje heretyckimi ( HE III, 3, 2),

a ś w. Augustyn wspomina, Ŝ e Manichejczycy czytali o uzdrowieniach córki ś w. Pio-

tra i córki pewnego ogrodnika ( Contra Adimantum 17.5), cudach Piotrowych, które

stanowiły zapewne cz ęść Dziejów, chocia Ŝ nie zachowały si ę w wersji z Vercelli.

Filaster z Brescii te Ŝ potwierdza, Ŝ e Dzieje Piotra czytane były w ś ród Manichejczy-

ków i innych heretyków ( Haer . 88). W ko ń cu Dekrety pseudogelazja ń skie pot ę piaj ą

„Dzieje Piotra apostoła, apokryf” 2 . Wszystkie te powi ą zania Dziejów z sektami here-

tyckimi nie przeszkodziły jednak innym autorom si ę ga ć po tekst Dziejów czy ich

w ą tki. Vita Abercii z czwartego wieku cytuje z rozdz. 2, 7, 20, i 21 3 ; troch ę pó ź niejsze

Dzieje Filipa inspirowały si ę zapewne rozdz. 28, 38, i epizodem o córce Piotra; Acta

Xantippae et Polyxenae 4 , prawdopodobnie z szóstego wieku, czyni ą aluzj ę do pocz ą t-

kowych wersetów tekstu z Vercelli; a Acta SS. Nerei et Achillei nawi ą zuj ą do epizodu

z córk ą ś w. Piotra 5 . W siódmym wieku jednak bezpo ś rednie echa Dziejów Piotra

cichn ą i apokryf ten popada w zapomnienie. Jego miejsce zajmuj ą wtórne kompozy-

cje, przede wszystkim tzw. adaptacje Linusa i Marcellusa.

Miejsce i czas powstania

Chocia Ŝ akcja zachowanych Dziejów Piotra toczy si ę głównie w Rzymie, obec-

no ść greckich imion i pobie Ŝ na tylko znajomo ść rzymskiej topografii sugeruj ą , Ŝ e

2 M. S TAROWIEYSKI , Apokryfy Nowego Testamentu , Lublin 1986, t. 1, 1, s. 57.

3 Wyd. T. Nissen (Leipzig 1912).

4 Wyd. M. R. J AMES , Apocrypha Anecdota , Texts and Studies II, 3 (1893), 43-85.

5 Wyd. H. A CHELIS , Texte und Untersuchungen 11.2 (Leipzig 1893), 1-23.

« D ZIEJE P IOTRA A POSTOŁA I S ZYMONA »

103

apokryf ten powstał poza Rzymem. Pewne szczegóły, jak na przykład inskrypcja na

pos ą gu Szymona (rozdz. 10), wyra Ŝ enie „przyjaciel cesarza” (rozdz. 34), czy wreszcie

młody wiek senatora Nikostratusa (rozdz. 28), zdaj ą si ę wskazywa ć , jak twierdzi J. N.

Bremmer 6 , na które ś z wi ę kszych miast Azji Mniejszej jako kolebk ę Dziejów . G. Pou-

pon natomiast, opieraj ą c si ę na uwagach G. Fickera, skłania si ę ku greckim ś rodowi-

skom w Syrii 7 .

Ogólnie przyjmowanym okresem powstania Dziejów jest koniec drugiego lub po-

cz ą tek trzeciego wieku. Je ś li si ę jednak przyjmie, Ŝ e autor Dziejów Pawła posłu Ŝ ył si ę

Dziejami Piotra , wtedy przedostatnia dekada drugiego wieku wydaje si ę mo Ŝ liw ą

dat ą kompozycji apokryfu o Piotrze 8 .

Zachowane teksty

Dzieje Piotra zostały pierwotnie spisane w j ę zyku greckim. Niestety pełna grecka

wersja tego apokryfu nie zachowała si ę ; mamy jedynie trzy r ę kopisy zawieraj ą ce

ko ń cowe rozdziały, które opisuj ą m ę cze ń sk ą ś mier ć Piotra (tzw. M ę cze ń stwo Piotra ).

S ą to:

Patmos, Biblioteka klasztorna, Cod. 48 (z IX wieku)

Mt. Athos, Biblioteka klasztorna, Cod. 79 (z IX-X wieku)

Ochrid (na pograniczu Macedonii i Albanii), Biblioteka miejska, Cod. 44 (z XI

wieku).

Fragmenty wcze ś niejszych rozdziałów – i tym samym dowody na to, Ŝ e istniała

kiedy ś kompletna wersja grecka – przetrwały w papirusowym fragmencie z Oxyryn-

chos (Pap. Oxyrynchus 849 9 ) oraz w cytatach wkomponowanych w Vita Abercii .

M ę cze ń stwo Piotra zachowało si ę równie Ŝ , w pełni lub fragmentarycznie, w tłuma-

czeniach na koptyjski, etiopski, syryjski, arabski, ormia ń ski, i gruzi ń ski 10 , co sugeruje,

Ŝ e ta cz ęść apokryfu przepisywana była niezale Ŝ nie od reszty Dziejów , by ć mo Ŝ e dla

celów liturgicznych.

Łaci ń skie tłumaczenie Dziejów Piotra zachowało si ę w jednym tylko kodeksie z

Biblioteki kapitularnej w Vercelli (cod. CLVIII), który oprócz Dziejów , zawiera rów-

nie Ŝ blisko z nimi zw ą zane Recognitiones pseudo-Klemensa. Kodeks ten spisany

6 "Aspects of the Acts of Peter : Women, Magic, Place and Date", w: J. N. B REMMER , The Apocry-

phal Acts of Peter: Magic, Miracles and Gnosticism, Leuven 1998, 6, 10, 14-16.

7 G. F ICKER , Die Petrusakten: Beitrage zu ihrem Verständnis , Leipzig 1903; G. P OUPON , "Actes de

Pierre", w: F. B OVON , P. G EOLTRAIN , Écrits apocryphes chrétiens , Bibliothèque de la Pléiade [Paris]

1997, 1043.

8 W. S CHNEEMELCHER , "Petrusakten", w: W. S CHNEEMELCHER , Neutestamentliche Apokryphen in

deutscher Übersetzung , 5. Auflage der von Edgar Hennecke begründeten Sammlung, t. 2, Apostolisches

Apokalypsen und Verwandtes , Tübingen 1989, s. 255; Bremmer, „Aspects”, s. 18.

9 B. P. G RENFELL , A. S. H UNT , "No. 849, Acts of St. Peter", w: The Oxyrhynchus Papyri , t. 6. Lon-

don: 1908, 6-12

10 Zob. Bibliografi ę .

104

Z BIGNIEW I ZYDORCZYK

został w VI-VII wieku, prawdopodobnie w Hiszpanii. Oryginał łaci ń skiego tłumacze-

nia powstał zapewne w Afryce Północnej, jak wskazuj ą na to pewne cechy paleogra-

ficzne zachowanego tekstu 11 ; dokładna jego data nie jest ustalona, lecz wi ę kszo ść

badaczy przyjmuje trzecie lub czwarte stulecie 12 .

Tłumaczenie łaci ń skie jest najobszerniejsz ą wersj ą Dziejów Piotra i jako jedyne

opisuje nie tylko ś mier ć apostoła, ale równie Ŝ wyjazd Pawła z Rzymu do Hiszpanii

oraz spór mi ę dzy Piotrem a Szymonem Magiem w Rzymie. Tekst ten nie jest jednak

całkiem spójny ani jednorodny. G. Poupon wskazuje, na przykład, Ŝ e rozdz. 1-3, 30, i

41 nosz ą wszelkie znamiona interpolacji, i Ŝ e rozdz. 4, 6, i 10 nosz ą ś lady działalno ś ci

redakcyjnej. Mo Ŝ e to ś wiadczy ć , Ŝ e łaci ń ska wersja nie jest odzwierciedleniem Dzie-

jów Piotra w ich oryginalnej formie, lecz wczesnej przeróbki pierwotnego tekstu.

Przeróbka ta, zapewne północno-afryka ń skiego pochodzenia, mogła powsta ć w ostat-

nich dekadach drugiego lub pierwszych trzeciego stulecia 13 .

Wersje Dziejów Piotra wykazuj ą ce podobie ń stwo do tekstu z Vercelli, by ć mo Ŝ e

nawet pokrewie ń stwo z nim, zachowały si ę równie Ŝ w j ę zykach staro-słowia ń skim,

syryjskim, sogdyjskim. 14

Według Stychomterii Nikefora, pierwotne Dzieje Piotra zawierały 2750 stychów 15 ,

co znaczy, Ŝ e oryginalny tekst był o jedn ą trzeci ą dłu Ŝ szy ni Ŝ zachowana wersja łaci ń -

ska. Niektórzy badacze sugeruj ą , Ŝ e zaginiona cz ęść apokryfu zawierała opis konfron-

tacji Szymona z Piotrem i Pawłem w Jerozolimie, o którym wspomina rozdz. 23. Dwa

zachowane fragmenty cudów Piotrowych równie Ŝ mogły nale Ŝ e ć do greckiego orygi-

nału Dziejów : uzdrowienie własnej córki Piotra i uzdrowienie córki pewnego ogrod-

nika. Pierwszy z tych fragmentów został odnaleziony przez C. Schmidta w koptyj-

skim papirusie (Kopt. Pap. Berlin 8052) 16 . Epizod ten zwi ęź le stre ś cił ś w. Augustyn w

Contra Adimantum , a jakie ś półtora wieku pó ź niej wzorował si ę na tym Ŝ e epizodzie

autor Acta SS. Nerei et Achillei . Drugi fragment znany jest ze streszczenia w apokry-

ficznym li ś cie Tytusa na temat dziewictwa, wydanym przez D. de Bruyne oraz z alu-

zji w Contra Adimantum ś w. Augustyna . Urywek mowy Piotra wydany przez de

Bruyne z r ę kopisu Cambrai 254 mo Ŝ e tak Ŝ e nale Ŝ e ć to tego epizodu 17 .

11 G. P OUPON , "L'Origine africaine des Actus Vercellenses", w: J. N. B REMMER , The Apocryphal Acts

of Peter , s. 192-99.

12 C. H. T URNER , "Actus Petri cum Simone (Vercellenses)", Journal of Theological Studies 32(1931)

119; B REMMER , "Aspects", s. 19; P OUPON , "L'Origine africaine", s. 196.

13 L. H. W ESTRA , " Regulae fidei and Other Credal Formulations in the Acts of Peter ", w: J. N.

B REMMER , The Apocryphal Acts of Peter , s. 147; G. P OUPON , "Les ‘Actes de Pierre’ et leur remanie-

ment", w: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt , pt. 2: Principat , vol. 25.6, red. W. Haase, Berlin

1988, s. 4381.

14 Zob. Bibliografi ę .

15 S TAROWIEYSKI , Apokryfy , s. 62.

16 Die alten Petrusakten im Zusammenhang der apokryphen Apostelliteratur, nebst einem neuent-

deckten Fragment, untersucht, Texte und Untersuchungen 24.1, Darmstadt 1903, 3-7.

17 „Noveaux fragments des Actes de Pierre, de Paul, de Jean, d’André et de l’Apocalypse d’Élie”,

Revue bénédictine 25 (1908) 153.

« D ZIEJE P IOTRA A POSTOŁA I S ZYMONA »

105

Tendencje teologiczne

Dzieje Piotra nie s ą traktatem teologicznym, a raczej nale Ŝą do literatury popular-

nej, której celem było zabawia ć a jednocz ś nie poucza ć i kształtowa ć moralnie. Dys-

kurs teologiczny pojawia si ę jedynie na peryferiach narracji o cudownych wydarze-

niach i nadprzyrodzonych zjawiskach. Trudno zatem mówi ć o jakim ś zwartym sys-

temie teologicznym wyra Ŝ onym w tym apokryfie, chocia Ŝ niew ą tpliwie mo Ŝ na w nim

dostrzec pewne ś lady my ś li teologicznej, nawet je ś li nie s ą one jednoznaczne w swo-

jej wymowie. Ponadto je ś li przyjmiemy tez ę Poupona o wczesnej przeróbce apokryfu,

to niewiele mo Ŝ na powiedzie ć o teologicznych tendencjach pierwotnego tekstu, jako

Ŝ e tendencje te mogły zosta ć zatarte lub wypaczone w procesie adaptacji.

Pomimo tych trudno ś ci interpretacyjnych badacze s ą zgodni co do tego, Ŝ e Dzieje

nie s ą pismem wymierzonym przeciwko Szymonianom, gdy Ŝ ich doktryny i nauki nie

s ą w nich nawet wspomniane; konfrontacja Piotra z Szymonem przedstawiona jest nie

jako starcie z herezj ą lecz niemal jako konfrontacja Boga z Szatanem 18 . Brak jest

natomiast zgody co do tego, czy w Dziejach obecne s ą i czy maj ą znaczenie ewentu-

alne tendencje gnostyczne. Schneemelcher stwierdza stanowczo, Ŝ e Dzieje Piotra nie

s ą pismem gnostycznym, chocia Ŝ zawieraj ą pewne elementy, które mog ą by ć zinter-

pretowane jako takie 19 . Poupon natomiast sytuuje greckie ź ródło Dziejów z Vercelli w

ś rodowisku heterodoksyjnym, dysydenckim. Wyszedł on z hipotez ą , Ŝ e mogło ono

by ć zredagowane w północno-afryka ń skim ś rodowisku manichejskim trzeciego stule-

cia. Wskazywa ć na to zdaj ą si ę waloryzacja dziewictwa, plato ń ski kontrast mi ę dzy

ś wiatem widzialnym a niewidzialnym (rozdz. 37), pot ę pienie ciała (rozdz. 8), a nawet

elementy doketyzmu (rozdz. 38). Je ś li odmówi ć tej redakcji pochodzenia manichej-

skiego, to mogła ona wyj ść z kr ę gów aria ń skich, donatystycznych, czy pryscylia ń -

skich (te ostatnie zgadzałyby si ę nawet z hiszpa ń sk ą proweniencj ą kodeksu z Vercel-

li) 20 . Hipoteza Poupona o heterodoksyjnym pochodzeniu zachowanych Dziejów Pio-

tra stawia w nowym ś wietle wczesne ś wiadectwa o heretyckim characterze i heretyc-

kich u Ŝ ytkownikach tego apokryfu.

Niniejsze tłumaczenie

Niniejsze tłumaczenie Dziejów Piotra oparte zostało na łaci ń skich ( Dzieje ) i grec-

kich ( M ę cze ń stwo ) tekstach wydanych przez Lipsiusa 21 i Vouaux. Tłumaczenie to

uwzgl ę dnia korekty wprowadzone przez Lipsiusa, Vouaux, Turnera i Poupona (w

przypisach do tłumaczenia francuskiego). Id ą c za przykładem Poupona, zachowali-

ś my oryginalny tytuł, który pojawia si ę w zdaniu zamykaj ą cym apokryf w r ę kopisie:

Actus Petri apostoli et Simonis ( Dzieje Piotra apostoła i Szymona ).

18 S CHNEEMELCHER , "Petrusakten", s. 253.

19 Tam Ŝ e , s. 254.

20 P OUPON , "L'Origine africaine", s. 196-99.

21 "Actus Petri cum Simone", w: R. A. L IPSIUS , M. B ONNET , Acta Apostolorum apocrypha . T. 1.1,

Leipzig 1891; repr. Darmstadt 1959, 45-102.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: