U schyłku XVIII wieku Anglia wkroczyła w nowy rozdział swej historii. Pod panowaniem Brytyjskim, poza ojczystymi wyspami, były tereny Kanady, Afryki, Indii, Australii wraz z Oceanią i Karaiby. Potężnym ciosem dla imperium pod koniec XVIII wieku była rewolucja amerykańska, kładąca kres Brytyjskiemu panowaniu w XIII koloniach. Jednak, jak wkrótce miało się okazać, nie był to koniec problemów dla rodzącej się potęgi. Wojny napoleońskie skutecznie absorbowały uwagę Londynu, lecz ostatecznie Imperium zatryumfowało przez zwycięską bitwę pod Waterloo. Był to jednak tylko pozorny koniec problemów. Irlandia, będąca pod panowaniem brytyjskim od wielu lat, zapragnęła wolności, a chociaż Francja po Kongresie Wiedeńskim z 1815 roku była państwem pokonanym, szybko wróci do dawnej potęgi i zacznie rywalizować z imperium na wielu płaszczyznach. Nowe problemy wymagają nowych rozwiązań, , by utrzymać pozycje hegemona. Ale pojawia się pytanie czym tak naprawdę było imperium, Anglią z podporządkowanymi sobie innymi terytoriami i narodami, czy też Wielką Brytanią, składająca się z wielu członów współdziałających dla wspólnego dobra. W końcu ostatecznie co było źródłem potęgi, która przez niemal 100 lat ogrywała dominującą role na scenie międzynarodowej.
U podłoża rozwoju Anglii i Imperium Brytyjskiego leżał nagły rozwój przemysłu zwany rewolucją przemysłową. Większość światowej produkcji przemysłowej znajdowała się właśnie na terenie Wielkiej Brytanii. Istotne było również wprowadzenie kolei żelaznej, przyśpieszającej transport, oraz ułatwiającej znacznie komunikacje. Polityka merkantylistyczna, dominująca od dłuższego czasu na wyspach, doprowadził do dynamicznego rozwoju poszczególnych gałęzi przemysłu , takich jak przemysł tekstylny, stalowy, wydobywczy, a także stoczniowy. Imperium brytyjskie zaczęło się przeradzać w imperium kolonialne. Stan wyjściowy tej ekspansji stanowiła Kanada, niewielkie posiadłości głównie wyspiarskie w Ameryce Środkowej i Południowej, pojedyncze placówki w Afryce, z kolonią przylądkową na czele, posiadłości w Indiach, a także Australia z pomniejszymi wyspami Oceanii i Nową Zelandią. Przystąpiono do poszerzania stanu posiadania, poprzez podporządkowywanie sobie kolejnych terytoriów Indii, które miały stać się w przyszłości perłą Imperium Brytyjskiego. Po wybudowaniu Kanału Sueskiego, a następnie wykupowi akcji tego konsorcjum uzyskano krótszą i bezpieczną drogę do Indii, jednak by interesy Brytyjskie w tym regionie były zabezpieczone należało poszerzyć strefę wpływów, o Egipt i Arabię. Marzeniem Brytyjczyków było zbudowanie żelaznej kolei od Kapsztadu aż po Kalkutę, co miało by obrazować miarę potęgi Imperium. Jednak by to marzenie urzeczywistnić, należało zjednoczyć ziemie Afryki pod berłem brytyjskim, czego dokonywano sukcesywnie za panowania Wiktorii. Rozwój Kanady przebiegał równie dynamicznie, co zaowocowało szeregiem ustępstw względem osadników. Za panowania Wiktorii, Australia skolonizowana już w XVIII wieku, zaczęła przekształcać się z koloni karnej w rentowną kolonie. Odkrycie cennych zasobów złota tylko przyśpieszyło ten proces, co ostatecznie zaowocowało statusem dominum dla Australii. Anglia, a następnie Wielka Brytania , odgrywały istotną role w handlu światowym. W dziedzinie tej rywalizowano głównie z Holandią, o co toczyły się konflikty zbrojne, oraz prawne, czego przykładem może być sprawa Aktów Nawigacyjnych. Gdy rewolucja przemysłowa przybierała na sile, eksport wytworów brytyjskiego przemysłu do krajów europejskich stopniowo rósł, jednak gdy rynek ten przesycił się szukano innego partnera gospodarczego, a stały się nim Stany Zjednoczone. Brytyjskie wytwory były wysoko cenione a ceny z racji produkcji przemysłowej korzystne dla poszczególnych rynków zbytu. Wzrostowi potęgi imperium towarzyszył wzrost wartości brytyjskiej waluty. Brytyjskie towarzystwa akcyjne, oraz banki swoją ofertą przyciągały zagranicznych inwestorów, doprowadzając między innymi do zaciągnięcia wielu pożyczek przez Stany Zjednoczone między innymi na rozwój przemysłu.
Właściwa polityka która można określić mianem imperialnej, również nie pozostaje bez znaczenia na przebieg rozwoju monarchii brytyjskiej. Pierwszym problemem z jakim musiała się ona zmierzyć była ciągle nierozwiązana kwestia irlandzka. Nieurodzaje kolejne fale głodu, wzmożona emigracja doprowadzały do coraz większego wyludnienia tej wyspy. W końcu rozpoczęła się Irlandzka walka o prawa. Dążono do pewnych ustępstw w parlamencie, jednak te starania spełzły na niczym. Gdy sytuacja stała się poważniejsza, zaczęto dążyć do utworzenia autonomii dla Irlandii, ostatecznie dzięki potężnym naciskom społecznym, buntom chłopskim i atakach na brytyjską administracje, udało się dojść do pewnego rodzaju ugody. Irlandii miała zostać nadana autonomia. Efektem tych zapowiedzi był ruch w uprzemysłowionej części Ulsteru, by region ten pozostał przy imperium. Projekt przewidywał utworzenie w Irlandii dwuizbowego Parlamentu, powołanej poprzez powszechne wybory Izby Gmin oraz mianowanej przez króla angielskiego Izby Wyższej. Do decyzji Anglii miała należeć jednak sprawa polityki zagranicznej, handlu zagranicznego, finansów, kwestie wojskowe itp. Głosowanie odnośnie ostatecznego losu tego regionu miało się odbyć 3 sierpnia 1914 roku, jednak nie doszło do tego gdyż wcześniej wybuchła wojna. Kolejnym istotnym zagadnieniem jest kwestia sporów Rosją o dominacje w basenie Morza Śródziemnego i na Bałkanach. Imperium parokrotnie interweniowało w tej sprawie, wielokrotnie popierając państwa takie jak Turcja czy państwa nad dunajskie na drodze dyplomacji, albo też wojny jak miało to miejsce podczas wojny krymskiej. Wtedy to właśnie narodziła się nowoczesna idea szpitali, które miał by być miejscem gdzie żołnierze kurowali by się a nie tak jak to miało miejsce wcześniej czekali na śmierć. Znacznej poprawie uległy warunki sanitarne, pomieszczenia wietrzono odwszawiano, a szczury tępiono. Dzięki tym działaniom przeciw Caratowi a pomocy Turcji, uzyskano Arabie do własnej strefy wpływów, a Rosjanie musieli ustąpić w kwestii przejęcia cieśnin czarnomorskich, oraz protekcji nad Mołdawią i Włoszczyzną. Kolejnym punktem zapalnym okazał się Afganistan, gdyż Brytyjczycy obawiali się, że Rosjanie zajmując go zagrożą terenom Indii. Efektem tej sytuacji była zbrojna okupacja Afganistanu przez Brytyjczyków, która zaowocowała częściową kontrolą nad tym regionem, oraz serią krwawych powstań i rewolt przeciw okupacji Brytyjskiej. Ostatecznie mimo osadzenia własnego protegowanego na tronie nie udało się Brytyjczykom zdobyć władzy nad Afganistanem i musieli oni ustąpić. Konflikty z Rosją trwały dość długo, obawiano się nawet możliwości zajęcia przez cara Egiptu, pod tym pretekstem między innymi zajęto to państwo, jednak ostatecznie do niczego takiego ze strony caratu nie doszło. Inną kwestią były powstania wybuchające w Rosji między innymi listopadowe i styczniowe. Podczas powstania styczniowego doszło do sporego nacisku opinii publicznej na rząd brytyjski by ten udzielił wsparcia powstańcom . Rząd wysłał oficjalną notę protestacyjną, jednak zwlekał z podjęciem działań. Po upadku powstania wielu emigrantów znalazło schronienie na wyspach, czym dobitnie udowodniono swój sprzeciw przeciwko niecywilizowanym represją Caratu względem Polskich powstańców. Drugim państwem z którym toczono stała rywalizacje była Francja, która mimo klęski Napoleona stanowiła nadal dość dużą siłę na arenie między narodowej. Podejmowała ona szybką ekspansje kolonialną na wzór brytyjskiej a jej flota mogła stanowić może nie równorzędnego ale poważnego przeciwnika dla floty brytyjskiej. Zarzewi konfliktów początkowo nie było tyle co w przypadku Rosji, ale z czasem ich liczba rosła, zaczynając on konkurencji dla handlu brytyjskiego, poprzez rozwój przemysłowy, a kończąc na konfliktach kolonialnych. Na szczególną uwagę zasługuje również kwestia relacji amerykańsko- brytyjskich. Od zakończenia rewolucji amerykańskiej stosunki te nie należały do najlepszych. Kolejnym zarzewiem konfliktu miała się okazać Kanada. Jej przyszłe wschodnie terytoria musiano podzielić razem ze Stanami zjednoczonymi. Brytyjczycy zakładali podział wzdłuż 49 równoleżnika od jeziora Leśnego aż po Pacyfik, jednak Amerykanie chcieli granicy na linii 54 40 szerokości geograficznej i właśnie pod tym hasłem wygrano wybory prezydenckie. Ostatecznie Oregon bo tak zwał się ten obszar został podzielony wzdłuż 49 równoleżnika, dzięki słusznemu i pokojowemu podziałowi granicy. Oba państwa dążyć zaczęły do pojednania i zapomnieniu o dawnych nieporozumieniach, wynikłych z buntu wobec kraju macierzystego. W Stanach ponownie nasiliło się osadnictwo brytyjskie, ale tylko klas niższych, klasy średnie i wyższe jednak były przeciwne wiązaniu się z Amerykanami, co nastręczało kolejnych sporów. Podział brytyjskiego społeczeństwa był szczególnie widoczny podczas Amerykańskiej wojny domowej, gdy część opowiedziała się za Unionistami, a cześć za Konfederatami. Po wojnie opinia amerykańska była podzielona co do kwestii Brytyjskiej. Północ zarzucała wyraźną pro południową postawę brytyjskich mediów, a południowcy brak czynnej pomocy. Ostatecznie te spory nie trwały długo i nie odbiły się szerszym echem na relacjach obu tych państw. Jedną z istotnych konsekwencji wojny były zarzuty Północy odnośnie działania statku Alabama pochodzącego z Anglii, a działającego pod banderą Konfederatów. Unioniści zadali odszkodowania za działania tej jednostki, ostatecznie doszło do ugody za pośrednictwem strony trzeciej. Kolejnym wydarzeniem był spór Brytyjsko Wenezuelski odnośnie granicy z Gujaną, w którym USA zagroziło wojną jeśli niedojdzie do porozumienia, co zaowocowało ugodą oznaczającą częściowe pojednanie i polepszenie relacji między tymi mocarstwami. Gdy doszło do wojny Hiszpańsko Amerykańskiej o Kubę, opinia publiczna brytyjska, w porównaniu z opinią europejską była znacznie bardziej sprzyjająca działaniom Stanów. Wydarzenia te obrazują znaczne polepszenie się i ocieplenie relacji które miało już na stałe zagościć w polityce obu tych państw.
Omawiając losy Imperium Brytyjskiego nie można zapomnieć o przemianach społecznych, oraz o samym społeczeństwie, gdyż to ono legło u samych podstaw nowo tworzącego się mocarstwa. Społeczeństwo Brytyjskie, chociaż właściwiej by było mówić to o społeczeństwie samych wysp, w głównej mierze składającym się z Anglików było bardzo zróżnicowane. Na jego ukształtowanie nie bez wpływu odbił się izolacjonizm, reformacja, oraz rewolucja przemysłowa. Efektem tych wszystkich przemian było wytworzenie się społeczeństwa, składającego się z rolników i robotników, początkowo nieposiadających praw, klasy średniej i zamożniejszych feudałów, a także zubożałej arystokracji, a na szczycie bogaci właściciele ziemscy, fabrykanci i wyższa arystokracja. Prawa wyborcze przysługiwały tylko dwóm ostatnim, zaś trzecia klasa najliczniejsza zarazem ich nie posiadała. Przemiany społeczne zachodziły w oparciu o klasę najniższą, za czym musiały iść przemiany w klasach wyższych. Robotnicy wielokrotnie strajkowali, a ich wystąpienia były brutalnie tłumione. Jednak ostatecznie osiągnęli swój cel, gdyż większość uzyskała owe prawa wyborcze. Strajkom towarzyszyło rodzenie się w bólach związków zawodowych, początkowo obejmujących poszczególne zawody, by ostatecznie choć na krótko zjednoczyć się w związek ogólnokrajowy. Nowo powstała świadomość wymusiła przemiany w sferach rządowych. Czynione ustępstwa spowodowały przyznanie miejsc w rządzie klasie trzeciej, ale też zmiana długości dnia pracy do 8 godzin, przyznanie emerytur starszym, ograniczenie udziału dzieci w pracy poprzez ustanowienie dolnej granicy na poziomie 10 lat, a także świadczenia zdrowotne dla chorych bądź poszkodowanych w pracy. W trakcie tych przemian wytworzył się ruch zwany czartystowskim. Był to masowy ruch dążący do wprowadzenia szeroko pojętej demokracji, oraz poprawy sytuacji ekonomicznej robotników. Sama jego nazwa wywodzi się od angielskiego słowa chartism co oznacza karta, odnosi się to do walki o prawa wyborcze. W szczytowym okresie swojego istnienia postulował on nawet zbrojną wyprawę na parlament w celu wręczenia petycji do rządu. Ostatecznie jednak działania te nie osiągnęły zamierzonego skutku. Istotnym jest ze pod petycjami podpisało się kolejno aż 1,2 a następnie 3,3 mln ludzi. Chodź pozornie ruch upadł to jego działania dały skutek w postaci ograniczenia czasu pracy do 10,5 godziny, zakazu pracy kobietom i ograniczaniu czasu pracy dzieci, oraz zniesieniu wysokich ceł na zboża co doprowadziło do spadku cen żywności. Społeczeństwo, było podzielone nie tylko na płaszczyźnie przynależności stanowej, ale także na płaszczyźnie religijnej i ekonomicznej. Szczególnie widoczne były te dwa ostatnie podziały. Kryterium decydującym o posiadaniu praw wyborczych był początkowo cenzus majątkowy, a obywatelom innego wyznania niż anglikańskie zamykano często drogi do wielu stanowisk, oraz możliwość edukacji w elitarnych szkołach. Odrodzenie się Katolicyzmu na wyspach brytyjskich było jednak pozytywnym sygnałem, że możliwe jest porozumienie na tej płaszczyźnie. Przełomowym momentem było otworzenie Uniwersytetu Londyńskiego, oraz wprowadzenie nowych wzorców oświatowych. Do najważniejszych zmian należało położenie większego nacisku na przedmioty ścisłe, częściowe lub całkowite ograniczenie wykładania teologii, a ostatecznie dopuszczenie do katedr uczelnianych innych wyznań. Problematyka społeczne znajdowała się nie tylko w dyskusjach politycznych, ale również traktatach uczonych.
By móc utrzymywać spokój w tak rozległym imperium, monarchia musiała posiadać silną, dobrze zorganizowaną armie. Do dyspozycji miano armie liczącą 250 tysięcy żołnierzy. Reforma zaczęła się od reorganizacji systemu armii, a następnie na wprowadzeniu nowych karabinów na wyposażenie armii. Owymi nowymi karabinami były karabiny Lee-Enfield i Lee-Metford, przy czym szczególnie ten pierwszy okazał się konstrukcją szczególnie udaną, gdyż był na wyposażeniu armii od 1895 aż do 1955. Zarzucenie taktyki liniowej na rzecz taktyki grup szturmowych przy wprowadzeniu nowych karabinów, okazało się szczególnie trafne. Mówiąc o armii brytyjskiej nie można zapomnieć o Royal Navy, która też musiała przejść zasadnicze przemiany. By zwiększyć wartość floty wprowadzono na wyposażenie nowe okręty zwane dreadnouht`ami. Niemcy jednak przystąpili do wyścigu zbrojeń i w 1908 roku stosunek tego rodzaju okrętów był 12:9 na korzyść Brytanii, natomiast jednostek starego typu 63:26 na korzyść Royal Navy. Z dwóch znaczniejszych konfliktów w których brała udział Brytania należy wymienić wojny burskie, oraz wojnę krymską. Pierwsza miała charakter typowo kolonialny, a toczyła się na ternach południowej Afryki, o ziemie Transwalu, Oranii i Natalu. Pierwsza wojna w której to zlekceważono tak naprawdę potencjał Burów, zakończyła się klęską korpusu Brytyjskiego, jednak już w drugiej wojnie odniesiono stosunkowo zwycięstwo, jednak sprzeciw miejscowych zmusił Brytyjczyków do radykalnych posunięć w wyniku czego doszło do wzburzenia opinii światowej co do metod Imperium wobec okupowanych. Wojna krymska natomiast cechowała się raczej niewielkim rozmachem działań i toczyła się na przestrzeniach półwyspu Krymskiego z czego szczególny były walki o sam Sewastopol, oraz wręcz legendarna szarża lekkiej brygady pod Bałakławą.
Lata 1900 – 1914, były okresem cechującym się szczególnymi napięciami na arenie między narodowej. Można wręcz powiedzieć że wszyscy wyczuwali zbliżającą się wojnę, ale tak naprawdę nie było wiadomo kiedy ona wybuchnie. Jako pierwsze źródło napiec można wymienić politykę kolonialną mocarstw. Anglia zajmując Sudan po pokonaniu wojsk Mahdiego, naraziła się Francji, czego efektem był incydent z Faszody, gdy to Francuskie siły stanęły naprzeciw Brytyjczyków. Na szczęście ów konflikt zażegnano, a na linii Paryż Londyn zapanowało pojednanie a z czasem sojusz przeciwko nowemu wrogowi, którym stały się Niemcy. Ów kraj nieraz był w napiętych relacjach z imperium. Jednym z przykładów mogą być wojny Burskie, gdy to Burowie mieli poparcia Cesarza, zarówno militarne jak i polityczne, omal nie doszło do wojny między Imperium a cesarstwem, na szczęście skończyło się to tylko na nocie protestacyjnej. Kolejnym źródłem konfliktu mógł być spór marokański, oraz sprawa kolei Bagdadzkiej. W pierwszej kwestii chodziło o podział Maroka Francuskiego gdy to Niemcy rościły sobie prawa do tego terytorium, Brytania zagroziła wojną jeśli niedojdzie do porozumienia, konflikt udało się zażegnać. Druga sprawa tyczyła się Imperium Osmańskiego, a ściślej mówiąc kolei żelaznej mające biec do Bagdadu. Przetarg ten realizowali Niemcy, co Brytyjczycy postrzegali jako zagrożenie strefy wpływów na Bliskim Wschodzi. Faktem jest, że Niemcy chcieli rozszerzyć swoje wpływy w tym regionie, jednak nie udało się im to ostatecznie. Istotną role odegrała w tej sprawie Rosja, dzieląc z Brytyjczykami Persję między własne strefy wpływów, doprowadzając tym samym do swego rodzaju sytuacji patowej dla Niemiec w tym regionie. Rosja była uznawana nieprzerwanie za duże zagrożenie dla Brytyjczyków, już od Wojen Napoleońskich, jednak klęska w wojnie z Japonią podkopała jej prestiż, a nawet zepchnęła na drugi plan. Rewolucja 1905 roku tym bardziej wykazała słabość Imperium, które w gruncie rzeczy okazało się kolosem na glinianych nogach, gdyż było niereformowalne, a system rządów carskich rodem z rzeczywistości feudalnej średniowiecza. Gdy Niemcy zaczęły szukać wspólnych interesów z monarchią Habsburską, powstał nowy obóz polityczny zwany z racji swego położenia centralnym, odpowiedzią nań było utworzenie sojuszu między Francją a Brytanią, a następnie Rosją. Sojusz ów nosił miano Ententy. Z czasem do państw Centralnych przyłączyły się Włochy. Te dwa obozy były względem siebie wrogo nastawione i tak naprawde3 było tylko kwestią czasu kiedy dojdzie do wojny. Ostatecznie kres pokojowi Europejskiemu a także światowemu położył zamach na Arcyksięcia Ferdynanda, gdy to Austria wypowiedziała wojnę Serbii, a system sojuszy swym działaniem spowodował, że Europa została ogarnięta wojną, która jak zakładano miała trwać parę tygodni, a trwała 4 długie lata.
W przededniu wojny Wielka Brytania, była potęga na skale światowa. Przestała być co prawda hegemonem gospodarczym, ale nadal była potęgą, jednak owa potęga miała przeminąć. Krwawe lata wojny doprowadziły do podkopania potęgi imperium. Za czasów swej świetności udzielało kredytów, a teraz samo było zadłużone na olbrzymie sumy wobec Stanów Zjednoczonych, co gorsza pokój Wersalki był tak naprawdę zawieszeniem broni na 20 lat. W kolejnej wojnie Wielka Brytania pożegnała się ze statusem Imperium. Osamotniona toczyła walkę z nazistowskimi Niemcami, ostatecznie odniosła zwycięstwo przy pomocy sprzymierzonych, ale stanowiła już cień dawnej potęgi, a wraz z kolejnymi latami powiedzenie W Imperium Brytyjskim słońce nigdy nie zachodzi, popadło w zapomnienie.
Bibliografia:
Ferguson N.: Imperium. Jak Wielka Brytania zbudowała nowoczesny świat, Sprawy polityczne Warszawa 2007
Leśniewski M.: Wojna Burska (1899-1902), Wydawnictwo Naukowe Semper Warszawa 2001
Trevelyan G. M.: Historia Anglii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1967
Zins H.: Historia Anglii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Wrocław 1979
Danuskazet