Erving Goffman „Człowiek w teatrze życia codziennego”

Według Goffmana dla jednostki nie ma ucieczki przed obecnością ludzi i skłonności do kształtowania samych siebie odpowiednio do ich oczekiwań. Inni ludzie są stałymi towarzyszami podróży przez życie, nikt nie byłby w stanie zbudować takiego „ja”, które nie byłoby związane z innymi „ja” grającymi swe role na tej samej scenie. Nie ma także ucieczki przed władzą społeczeństwa. Jednostka uwolniona od wpływu systemu społecznego zostaje oddana w niewolę makrospołecznych praw sceny, na której musi się poruszać.

Jednostka, która staje pośród innych, staje się obiektem zainteresowania. Automatycznie ma przypisany status np. społeczno-ekonomiczny. Dzieje się tak dlatego, że informacje te ułatwiają ZDEFINIOWANIE SYTUACJI i określenie oczekiwań. Dzięki tym informacjom wiemy jak się zachowywać wobec nowo poznanej osoby. Wskazówki czerpiemy z zachowania, stereotypów  i innych znaków i gestów

Jednostka działa tak, by w sposób umyślny lub mimowolny wyrazić siebie, a inni pozostają pod jakimś jej wrażeniem. WYRAZISTOŚĆ JEDNOSTKI (jej zdolność wywierania wrażenia) to dwa rodzaje symbolicznej działalności:

-          wrażenia, które przekazuje (gives) - symbole werbalne lub ich substytuty, stosowane w celu przekazywania informacji, które jednostka i inni przypisują tym symbolom, komunikowaniu
w wąskim znaczeniu

-          wrażenia, które wywołuje (gives off) - działania, które inni mogą traktować jako charakterystyczne dla danej jednostki przyjmując, że działania te były podjęte z przyczyn innych niż przekazanie informacji

Jednostka zawsze chce mieć kontrolę nad postępowaniem innych i ich reakcjami na jej zachowania. Zyskuje ją dzięki wpływaniu na definicję sytuacji formułowaną przez innych (wyrażając siebie w taki sposób, aby odbierane przez innych wrażenie doprowadziło ich do dobrowolnego działania zgodnego z jej planami). Wiedząc, że jednostka jest skłonna przedstawiać siebie w korzystnym świetle inni dzielą otrzymywane od niej świadectwa na dwie grupy:

-          takie, którymi jednostka potrafi manipulować (zachowania werbalne)

-          takie, które trudniej kontrolować – czyli wrażenia wywoływane, które są sprawdzianem wiarygodności informacji zawartych w komunikatach werbalnych. One interesują Goffmana bardziej

Jednostka ma skłonności do przedstawiania siebie w korzystnym świetle. Powoduje to, że grupa albo uwierzy w ten przekaz albo będzie poszukiwać potwierdzenia słów w gestach, co miałoby uwiarygodnić zaprojektowaną przez jednostkę definicję sytuacji (gospodyni słysząc o wykwintności swojej kuchni obserwuje częstotliwość podnoszenia łyżki czy widelca gości do ust).

ASYMETRIA PROCESU KOMUNIKOWANIA - jednostka jest świadoma jednego nurtu swojego zachowania, a jej widownia dwóch. Jednostka wiedząc o tym będzie chciała wykorzystać tę sytuację
i sterować robionym przez siebie wrażeniem przy pomocy działań poczytywanych za zgodne źródło informacji na jej temat - to przywraca symetrię procesowi komunikacji i tworzy scenę dla gry informacyjnej; łatwiej jest jednak zobaczyć ową manipulację niż manipulować własnym zachowaniem.

DEFINICJA SYTUACJI - w obecności innych dokonujemy projekcji własnej definicji, także inni wykonują to samo w stosunku do nas:

-          są wystarczająco zgodne wśród jej uczestników, aby nie powstawały między nimi jawne sprzeczności,

-          każdy z uczestników tłumi swoje głębsze uczucia i komunikuje innym taki pogląd na sytuację, który wedle jego odczucia potrafią oni zaakceptować,

-          przy tworzeniu definicji sytuacji mamy do czynienia z podziałem pracy - każdemu uczestnikowi pozwala się ustalać tymczasowe zasady odnoszące się do spraw, które dla niego mają życiowe znaczenie, ale mniej istotne dla innych; w zamian za to jednostka zachowuje milczenie i neutralność
w sprawach istotnych dla innych, ale nie mających bezpośredniego znaczenia dla niej. Jest to interakcyjny modus vivendi - wszyscy uczestnicy wnoszą swój wkład do wspólnej definicji sytuacji, która jest nastawiona na zgodę,

-          uczestnicy interakcji osiągają realną zgodę co do tego, że należy unikać otwartego konfliktu w kwestii definicji sytuacji (doraźna zgoda),

-          gdy coś zaprzeczy ustalonej definicji sytuacji, zdyskredytuje ją, to interakcja ulega zatrzymaniu  wskutek konfuzji i zakłopotania, aby temu zapobiec stosuje się praktyki zapobiegawcze, korekcyjne (aby odbudować definicję sytuacji):

a)      praktyki obronne - dla obrony własnych projekcji

b)     praktyki zapobiegawcze (takt) - gdy korzysta z nich uczestnik interakcji dla obrony definicji pochodzącej od kogoś innego.

Istotną rolę w interakcji odgrywa „pierwsze wrażenie” – kategoria kluczowa np. gdy nauczyciel od początku okaże się ostry to spotyka się później z ogólnym respektem. Gdy jednostka zostanie zdyskredytowana powstaje rodzaj anomii, bowiem jednostka czuje się zażenowana, zawstydzona, natomiast partnerzy interakcji czują wrogość. Do takiej sytuacji może dojść gdy:

-          sytuacja była źle zdefiniowana,

-          brak było definicji sytuacji.

Podstawowe definicje:

a)      interakcja - wzajemny wpływ jednostek znajdujących się w swojej bezpośredniej fizycznej obecności na swe postępowanie,

b)     występ - wszelka działalność danego uczestnika interakcji w danej sytuacji, służąca wpływaniu
w jakiś sposób na któregokolwiek z innych jej uczestników,

c)      widownia - publiczność, obserwatorzy, współuczestnicy,

d)     rola (punkt programu) - ustalony wcześniej wzór działania ujawniający się w czasie występu, ale mogący mieć też zastosowanie przy innych okazjach.

WYSTĘPY

l) ZAUFANIE DO ROLI

Jednostka odgrywająca daną rolę chce wywołać wrażenie zgodne ze swoim zamysłem. Publiczność musi uwierzyć, że ogląda autentycznego aktora, widzi autentycznie posiadane cechy. Jednostka „występuje jako widowisko dla innych ludzi”. Aktor steruje, manipuluje przekonaniami publiczności. Jednostka, która nie utożsamia się z rolą, nie troszczy się w co wierzy publiczność - jest cyniczna. Jednostka odgrywająca daną rolę może się z nią utożsamiać, nabrać cech zgodnych z tymi, które odgrywała.

2) FASADA

Fasada - to część występu jednostki, która funkcjonuje niezmiennie przez cały czas jej trwania, dostarczając obserwatorom definicji sytuacji. Dekoracja - np. meble, rekwizyty, znajdują się one w jednym miejscu Osobista fasada - to np. insygnia związane z pozycja i urzędem, strój, płeć, wiek, mimika, gesty, wyróżniamy tu także: .

a) powierzchowność,

b) sposób bycia.

3) DRAMATYZACJA DZIAŁALNOŚCI

Jednostka manifestuje swoje zachowanie. To ona decyduje co ma uwypuklić, unaocznić. Dramatyzacja oznacza unaocznianie niewidocznych nakładów, np. swojej pracy. Często droga do osiągnięcia zamierzonej dramatyzacji wiedzie przez aktywność całkowicie z nią sprzeczną, np. student notujący na wykładzie patrzy tępo na wykładowcę bo chce być zauważony, pomimo ze treść wykładu nie interesuje go.

4) IDEALIZACJA

Cooley – „Gdybyśmy nigdy nie próbowali wydać się odrobinę lepszymi niż jesteśmy, nie moglibyśmy pracować nad sobą, czy się sami wychowywać”. Występ można rozpatrywać wg Durkheima jako ceremonie, publiczny wyraz potwierdzania wartości moralnych wspólnoty. „Środki ekspresji wykorzystane w czasie przedstawienia służą konieczności wywołania wrażenia, że aktor zajmuje wyższą pozycję klasową, niż byłaby mu przypisana bez owej gry”. Lecz nieraz aktorzy grają role, na podstawie której (poprzez zachowanie i inne manifestacje) można ich zaklasyfikować do klasy niższej. Jeżeli jednostka ma zamiar wyrazić idealne wzorce musi ukryć działania z nimi niezgodne. Dokonywanie idealizacji (siebie czy rzeczy) jest rzeczą popularną, za którą to osłoną realizujemy swoje partykularne, egoistyczne interesy.

5) KONTROLOWANIE EKSPRESJI

Publiczność jest w duchu sceptycznie nastawiona wobec rzeczywistości jaką chce się jej przedstawić, wyszukuje błahe potknięcia by uznać całość przekazu za fałszywy. Nawet publiczność najbardziej ufająca autentycznemu przedstawieniu staje się podejrzliwa, gdy zajdzie sprzeczność miedzy składnikami widowiska. Dochodzi tu do „zniesienia” ustalonej definicji sytuacji, powoduje to napięcie miedzy oficjalnym projektem, a rzeczywistym. Często w czasie występu nasze mimowolne gesty demaskują nas, odkrywają nasze prawdziwe oblicze, cechy charakterystyczne, np.:

a) wykonawca okazuje nieumiejętność,

b) wykonawca okazuje nadmierne lub niedostateczne przejecie interakcja,

c) dramaturgiczny kierunek występu może być niewłaściwy.

6) FAŁSZYWA PREZENTACJA

Publiczność doskonale orientuje się w sytuacji, jest to oczywiście spowodowane naszym uspołecznieniem. Publiczność czuje, czy wrażenie jakie chce na nas wywrzeć aktor jest prawdziwe lub fałszywe. Publiczność chcąc dokonać oceny sytuacji zwraca uwagę na te elementy przedstawienia, którymi nie można manipulować, co stwarza ocenę wiarygodności lub nie. Gdy publiczność zorientuje się, że aktor był szalbierzem, wówczas  rodzą się uczucia negatywne i przekonanie, że ten aktor nie powinien grać tej roli. Publiczność bardzo surowo ocenia taka jednostkę. Gdy zostanie odkryta próba oszustwa, aktora spotyka nieformalna sankcja społeczna. Jednakże by została odkryta i udowodniona próba oszustwa, publiczność musi posłużyć się dowodem. Aktor przyłapany na kłamstwie „traci twarz” niemal bezpowrotnie.

„KTO RAZ SKŁAMIE NIGDY NIE POWIE JUŻ PRAWDY”.

Kłamstwo:

- jawne,

- ukryte,

- bezczelne.

7) MISTYFIKACJA

Niemożliwość panowania nad informacjami otrzymywanymi przez publiczność zagraża definicji sytuacji. Utrzymanie dyskursu i ograniczenie kontaktu rodzi lek wśród publiczności. Lęk i dystans są odczuwane wobec aktora zajmującego wyższą, równą i niższą pozycje społeczną. To pozwala aktorowi tworzyć, kreować możliwość własnego uznania. MISTYFIKACJA polega na stworzeniu pozornej tajemnicy, by podporządkować sobie publiczność.

8) RZECZYWISTOŚĆ I GRA

Wyróżniamy dwa rodzaje występów:

a) prawdziwe, szczere, uczciwe - nie są przygotowywane, są bezrefleksyjne,

b) fałszywe, egoistyczne - starannie przygotowane, opracowane.

Wielu ludzi wierzy w definicje sytuacji, ufając jej. Dobry występ to występ polegający na tym, że wszyscy wierzą w jego autentyczność. Wykonawca może być szczery lub nie, ale musi przekonać wszystkich, co do swojej szczerości. Pomimo, że wielu ludzi jest tymi, za których się podaje, to mimo to mogą to być pozory.

ZESPOŁY

Występ służy scharakteryzowaniu wykonywanego zachowania, a nie scharakteryzowaniu wykonawcy. „Definicja sytuacji projektowana przez pojedynczego uczestnika interakcji jest integralną częścią projekcji dokonywanej i utrzymywanej dzięki bliskiej współpracy więcej niż jednego uczestnika”. Czasami zdarza się, że gdy efekt występu zespołu ma być zadowalający to każdy uczestnik musi pokazać się z innej strony, w innym świetle. Zespół - to każda grupa osób współpracujących ze sobą w inscenizacji jakiegokolwiek fragmentu przedstawienia. Jednostka może być widownią dla samej siebie, gdy wyobraża sobie, że widownia jest obecna. Jednostki należące do jednego zespołu czują się ze sobą związane:

a) jeden członek zespołu może przerwać lub zniekształcić widowisko,

b) członkowie zespołu, aby utrzymać definicje sytuacji przed widownią, nie są w stanie

utrzymać tego samego ducha co ich widzowie,

c) koledzy z zespołu pozostają w stosunkach zażyłości i zależności.

Klika - to niewielka liczba osób, łącząca się w celu nieformalnej zabawy. Zadaniem kliki jest ochrona członka przed osobami takiej samej pozycji. Pozbawienie członka zespołu informacji o stanowisku jakie zajmuje jego zespół to ukrywanie przed nim jego scenicznej roli. Nie wie on, jaką ma przyjąć postawę, nie może utwierdzić swojego „ja” przed publicznością. Gdy  członek zespołu popełni błąd przed publicznością, to po występie spotka go kara, sankcja ze strony innych członków. Ale może to nastąpić dopiero po występie.

Gdy zespół gra dla innego zespołu to możemy zauważyć dramatyczną interakcję. Zespół chcąc wywołać dane wrażenie na publiczności, musi być pewny, że żaden członek zespołu nie należy do publiczności. Zespół posiada poczucie bezpieczeństwa, gdy ma kontrolę nad miejscem akcji. Badając występy zespołowe okazuje się, że występuje w zespole lider, osoba posiadająca prawo do kierowania i kontrolowania. Gdy występ ma się powieść to musi być utrzymany w sekrecie; zatem zespół funkcjonuje na wzór tajnego związku.

SCENA I KULISY

Strefa to każde miejsce ograniczone w jakimś stopniu przez bariery percepcji. Różnią się stopniem wyodrębnienia i rodzajem środków komunikacji, które wytyczają ich granice. W społeczeństwie angloamerykańskim występ odbywa się zwykle w strefie ściśle wyodrębnionej i ograniczonej w czasie. Wrażenie i zrozumienie wywołane przez występ wypełniają zwykle ową sferę i czas tak, że każda jednostka może obserwować występ i przyjąć definicję sytuacji narzucaną przez ten występ. Często przedstawienie ogniskuje się wizualnie wokół jednego ośrodka - np. rozmowa lekarza z pacjentem, czasem też
w przedstawieniach pojawiają się odrębne skupiska, ośrodki interakcji werbalnej jako części składowe
np. cocktail party (podgrupy konwersacyjne).

Elementy składowe przedstawienia:

-          Sfera fasadowa, czy tez scena - to terminy określające miejsce, w którym odbywa

się występ.

-          Dekoracja - cześć fasady to stale, symboliczne wyposażenie takiego miejsca!

Występ jednostki na scenie - próba stworzenia wrażenia, ze w tym miejscu jej działalność polega na zastosowaniu pewnych wzorców. Wzorce dzielą się na dwie grupy:

1) zasady dobrego wychowania - sposób w jaki wykonawca traktuje widownie podczas rozmowy czy wymiany gestów,

2) dobre obyczaje - sposób, w jaki wykonawca zachowuje się w obecności publiczności, nie wchodząc
z nią koniecznie w kontakt słowny.

Pokaz poszanowania bywa motywowany przez chęć zrobienia dobrego wrażenia na widowni albo np. uniknięcia kary. Wymogi dobrych obyczajów są ściślej związane z przestrzenią niż wymogi dobrego wychowania. Przy badaniu instytucji społecznych ważny jest opis panujących tam wzorców dobrych obyczajów np. biura różnią się wzorcami dopuszczalności nieformalnych pogawędek między pracownikami. W zakładach pracy istnieje norma dobrych obyczajów - praca na pokaz: robotnik powinien zawsze sprawiać wrażenie, że jest bardzo zapracowany ale też np. od biednej szlachty XIX wiecznej wymagano ostentacyjnego życia bez pracy. Kulisy, garderoba - to strefa, gdzie widoczne są fakty skrywane na scenie; miejsce, gdzie świadomie przeczy się wrażeniom, których wywołaniu służy przedstawienie. Tu wykonawca może być pewien, że nie pojawi się nikt nie proszony z widowni. Za kulisami ujawnia się istotne tajemnice przedstawienia, wykonawcy wychodzą z roli, dlatego też jest niedostępne dla publiczności. Kontrolowanie zaplecza ma ważne znaczenie w procesie „doraźnej kontroli”, przez która, jednostka stara się złagodzić naciski ze strony świata zewnętrznego. Np. jeśli rodzina zmarłego ma odnieść wrażenie, że śmierć jest w istocie spokojnym snem, to przedsiębiorca pogrzebowy musi trzymać ją z daleka od pomieszczeń gdzie balsamuje się, preparuje i maluje dla potrzeb końcowego przedstawienia. Nie ma skupiska społecznego, w którym nie pojawiałyby się problemy związane z dostępem za kulisy. W naszym społeczeństwie podział na scenę i kulisy można znaleźć wszędzie - to np. łazienka i sypialnia czy też kuchnia. Scenę i kulisy pomagają odróżnić elementy stałego wyposażenia wnętrz, zewnętrzny wygląd budynków. Do pracy za kulisami przeznaczeni są ludzie o wysokich kwalifikacjach ale też o niepożądanych cechach zewnętrznych, podczas gdy "osoby robiące dobre wrażenie" umieszczane są na pozycjach  pierwszoplanowych. Wiele stref może pełnić obie fu...