Referat wygłoszony na ogólnopolskiej konferencji Dziś i jutro zawodu bibliotekarza Nałęczów 19-20.09.2003 r.

Rozpocznę swój tekst od pytania, które może wydać się dziwne i niekorespondujące z podjętym tematem. Ale jest to pytanie ściśle związane z omawianym tu problemem.
O kim mówimy, że jest człowiekiem szczęśliwym? Co jest potrzebne człowiekowi, aby czuł się w pełni zadowolony ze swojego życia? Na to pytanie nie jest łatwo odpowiedzieć. Takich odpowiedzi może być wiele. I każda z nich może być, subiektywnie, uzasadniona. Prawdopodobnie i moja próba odpowiedzi na to pytanie będzie budzić wątpliwości.
Według mnie, człowiekiem szczęśliwym jest osoba ciesząca się dobrym zdrowiem, której bardzo dobrze układa się życie osobiste, rodzinne, której praca zawodowa przynosi dużo satysfakcji. A warunki osiągnięcia satysfakcji z wykonywanej pracy to m.in. przemyślany wybór zawodu i miejsca pracy oraz dobre przygotowanie zawodowe, potwierdzone przewidzianymi przez przepisy prawa dokumentami. Aby stać się "prawdziwym", tzn. formalnie uznanym profesjonalistą, posiadać stosowny dyplom, trzeba spełnić szereg przewidzianych przepisami prawa warunków, ukończyć odpowiednią szkołę średnią i uzyskać maturę, ukończyć uczelnię, napisać wymaganą prawem pracę dyplomową, zdać niezbędne (także określone stosownymi przepisami) egzaminy końcowe. Przewidziane przepisami prawa..., wymaganą prawem..., określone stosownymi przepisami... A więc problematyka "zawodu" pozostaje w ścisłym związku z prawem. Inaczej mówiąc: sprawy zawodu są na pewno przedmiotem zainteresowania prawa, prawników.

Jednakże wertując dostępne mi encyklopedie prawa, nie znalazłem w nich definicji pojęcia "zawód". W Nowej encyklopedii powszechnej PWN jest informacja, że problematyką zawodu zajmuje się przede wszystkim socjologia[1]. Według Encyklopedii, zawód to zespół czynności wyodrębnionych w ramach społecznego podziału pracy, wymagających przygotowania (kwalifikacji), wykonywanych przez jednostkę stale lub dorywczo i stanowiący dla niej źródło utrzymania; zawodem wykonywanym nazywa się zespół czynności, których wykonywanie stanowi gł. źródło utrzymania danej jednostki, zawodem wyuczonym - zespół czynności, do których wykonywania dana jednostka uzyskała przygotowanie teoretyczne i praktyczne; terminu "zawód" używa się często również na określenie kategorii zawodowej, tj. ogółu ludzi wykonujących określony zawód. Biorąc pod uwagę rodzaj działalności, stopień kwalifikacji, stanowisko w zespole pracy i stosunek do własności, rozróżnia się tzw. grupy społeczno-zawodowe. Zawód jest jednym z czynników kształtujących osobowość jednostki. Wybór zawodu określa jego intelektualny rozwój, wyznacza miejsce w społecznym podziale pracy, w skali prestiżu, określa przyjmowane systemy wartości, wzory zachowania, wpływa na aspiracje i ambicje życiowe, wprowadza w formy organizacyjne typy konfliktów itp. Współcześnie uwagę poświęca się zagadnieniu postawy pracownika, jego stosunkowi do wykonywanego zawodu, zaangażowania i satysfakcji, którą może z niego czerpać, a także badaniu dyspozycji jednostki ze względu na przydatność do określonych zawodów (selekcja zaw., poradnictwo psychol.)[2].

Z powyższej definicji (mogę tu jeszcze dodać, że przeglądając inne opracowania encyklopedyczne stwierdziłem, że podane w nich odpowiednie definicje tego pojęcia są podobne) wynika, że mówiąc o zawodzie musimy wyróżnić następujące elementy:

·         zespół wykonywanych czynności, które charakteryzują dany zawód, kwalifikacje; zarówno w dziełach encyklopedycznych, jak też i w innych opracowaniach, np. w Klasyfikacji zawodów i specjalności[3] wyodrębnia się pojęcie zawodu wyuczonego (zawód wyuczony to zespół czynności, do których wykonywania dana osoba uzyskała przygotowanie teoretyczne i praktyczne)[4]. Istnieje też pojęcie zawodu wykonywanego (Zawód wykonywany to wykonywanie konkretnej pracy (działalności) przynoszącej dochód lub zarobek)[5]; szereg dyskusji i wątpliwości związanych z tym elementem, wyróżnikiem, wynika z faktu, że często zakres obu tych pojęć nie pokrywa się, osoba wykonująca dany zawód ma przygotowanie profesjonalne, które nie odpowiada wykonywanemu zawodowi;

·         trwałość lub też systematyczność wykonywania określonych czynności; ten element przeciwstawia się wiązaniu pojęcia "zawód" z wykonywaniem prac doraźnych;

·         cel zarobkowy występujący w jakiejkolwiek postaci związanych z zawodem korzyści materialnych; i tu znowu przeciwstawia się temu elementowi pracę amatorską, pracę nieodpłatną wykonywaną z różnych motywów, np. pracę społeczną, charytatywną, pracę związaną z osobistymi szczególnymi zainteresowaniami, z "hobby" danej osoby.

Wynika z tego, że cechą zawodu jest nie tylko wykonywanie w sposób systematyczny określonego zespołu czynności (prac), ale i to, że ma ono na celu dostarczanie materialnych środków zaspakajających potrzeby jednostki. Z przytoczonej tu definicji (i nie tylko) wynika, że pojęcie zawodu stanowi kategorię nie tylko socjologiczną, lecz także ekonomiczną z uwagi na cel zarobkowy, związany z wykonywaniem zawodu.

Trudności związane ze znalezieniem prawnej definicji pojęcia "zawód" nie powinny prowadzić do wniosku, że prawnicy nie interesują się problemami zawodu, że nie ma prawnej definicji tego pojęcia. O problemach zawodu stanowi nasza Konstytucja. Tymi problemami zajmuje się gałąź prawa "prawo pracy". O zainteresowaniu prawników sprawami zawodu świadczą przepisy Kodeksu pracy, w którym znajduje się szereg postanowień związanych z problematyką zawodu. Obowiązują ustawy, przepisy wykonawcze, mówiące o sprawach zawodów (np. Ustawa o zawodzie lekarza, Ustawa o radcach prawnych). Znane są akty normatywne określające tabele stanowisk, wymagania kwalifikacyjne i zasady wynagradzania.

Prawnicy podejmowali próby sformułowania prawnej definicji pojęcia "zawód". Już w 1961 r., w Komitecie Pracy i Płacy, opracowano instrukcję, w której znalazły się zapisy mówiące, że pod pojęciem zawodu lub specjalności rozumie się wykonywanie w celach zarobkowych wynikającego z podziału pracy zespołu czynności (robót) społecznie użytecznych, oparte na kwalifikacjach (wiadomościach i umiejętnościach)[6]. W instrukcji uznano, że specjalność jest pojęciem węższym od pojęcia zawodu.

Informacje o tych działaniach znalazłem w dziele stanowiącym studium z zakresu materialnego prawa administracyjnego pod tytułem Zawód i jego prawna reglamentacja[7]. W dziele tym znalazłem także sformułowaną przez autorkę definicję zawodu: Zawodem jest osobiste wykonywanie wewnętrznie spójnego zbioru czynności (zadań), wymagających określonych kwalifikacji (wiedzy i/lub umiejętności), systematycznie i odpłatnie, na podstawie i w granicach obowiązującego porządku prawnego[8].

Jak z powyższych rozważań wynika, przedmiotem zainteresowania prawnika i treścią aktów normatywnych są takie zagadnienia dotyczące zawodu, jak:

·         określenie praw i obowiązków pracowników i pracodawców. Konstytucja RP w art. 65 ust. 1 stanowi: Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. Wyjątki określa ustawa[9]. Natomiast art. 1 Kodeksu Pracy stanowi, że Kodeks pracy określa prawa i obowiązki pracowników i pracodawców[10];

·         określenie zespołu czynności składających się na określony zawód. Stosowne postanowienia można znaleźć w ustawach; także w ustawach zapisane zostały wyjątki od konstytucyjnej zasady wolności wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, o reglamentacji wykonywania zawodu, m.in. w związku z art. 17 ust. 1 Konstytucji. W obowiązującej Ustawie o bibliotekach w art. 29 ust. 1 stwierdza się, że grupę zawodową bibliotekarzy stanowią pracownicy zatrudnieni na stanowiskach bibliotekarskich, posiadający kwalifikacje bibliotekarskie; ust. 2 tego art. mówi o dwóch "podgrupach" bibliotekarzy, o pracownikach służby bibliotecznej i o bibliotekarzach dyplomowanych; ust. 3 dopuszcza zatrudnienie w bibliotekach specjalistów innych zawodów związanych z działalnością biblioteczną[11];

·         określenie niezbędnych wymagań kwalifikacyjnych od osób wykonujących dany zawód (najczęściej w przepisach wykonawczych, stanowiących o działalności określonych instytucji, m.in. w odniesieniu do bibliotekarzy i bibliotek w przepisach wykonawczych do Ustawy o bibliotekach i Ustawy o szkolnictwie wyższym);

·         określenie tabeli stanowisk, nazw stanowisk przede wszystkim pracowników działalności podstawowej instytucji (także w przepisach wykonawczych, stanowiących o działalności określonych instytucji);

·         określenie zasad kształtowania się wynagrodzeń osób wykonujących określone zawody (art. 10 § 2 Kodeksu pracy: Państwo określa minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę; rozdział I w dziale trzecim Kodeksu pracy: Ustalanie wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń związanych z pracą); i tu znowu szczegółowe postanowienia dotyczące wynagrodzeń bibliotekarzy zostały zawarte przede wszystkim w przepisach wykonawczych, wydanych w oparciu o postanowienia Ustawy o bibliotekach i Ustawy o szkolnictwie wyższym.

Sprawy związane z wykonywaniem zawodu bibliotekarza poruszały przepisy pochodzące z okresu 1918-1939, przepisy wydane przed II wojną światową. Można tu m.in. wymienić następujące (ważniejsze) akty normatywne:

·         Ustawę o państwowej służbie cywilnej z dnia 17 lutego 1922 r.[12] Przepisy tej ustawy dotyczyły m.in. stosunku pracy osób zatrudnionych w bibliotekach.

·         Ustawę o szkołach akademickich z dnia 13 lipca 1920 r.[13] Pod rządem ustawy z 1920 r. weszło w życie rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 24 lutego 1928 r. o stosunku służbowym pracowników państwowych szkół akademickich i pomocniczych sił naukowych tych szkół, w którym znalazły się postanowienia mówiące o powołaniu do pracy w uczelni bibliotekarzy o najwyższych kwalifikacjach (kustoszy)[14].

·         Ustawę o szkołach akademickich z dnia 15 marca 1933 r. Tu tylko jedno zdanie (trzecie) poświęcono trybowi powoływania bibliotekarzy (nazwanych tu "urzędnikami bibliotek")[15].

·         Rozporządzenie Rady Ministrów o ustanowieniu tabeli stanowisk we władzach i urzędach państwowych z dnia 26 czerwca 1924 r. Tu w załączniku nr 8 podano stanowiska: dyrektor biblioteki, bibliotekarz, asystent biblioteczny, adiunkt biblioteczny[16].

·         Rozporządzenie Rady Ministrów o służbie przygotowawczej i egzaminie kandydatów na stanowiska I kategorii w państwowej służbie bibliotecznej z dnia 11 kwietnia 1930 r.[17]

·         Rozporządzenie Rady Ministrów o służbie przygotowawczej i egzaminie kandydatów na stanowiska II kategorii w państwowej służbie bibliotecznej z dnia 11 kwietnia 1930 r.[18]

·         Rozporządzenie Rady Ministrów o ustanowieniu tabeli stanowisk we władzach, urzędach i instytucjach państwowych z dnia 19 grudnia 1933 r. W tabeli występują następujące stanowiska bibliotekarskie: dyrektor Biblioteki Narodowej, kierownik biblioteki, kustosz biblioteki, bibliotekarz, adiunkt biblioteki, asystent biblioteki[19].

·         Dekret z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi nie odnosił się bezpośrednio do spraw zawodu bibliotekarza[20].

Do problemów związanych ze stosunkiem służbowym i uposażeniami bibliotekarzy odniosło się kilka wcześniejszych (sprzed dnia 17 kwietnia 1946 r.) dekretów PKWN, stanowiących o stosunku służbowym i o uposażeniach funkcjonariuszy państwowych, pracowników państwowych, pracowników władz, urzędów, zakładów i instytucji państwowych[21]. Stosunek służbowy m.in. bibliotekarzy normował Dekret z dnia 14 maja 1946 r. o tymczasowym unormowaniu stosunku służbowego funkcjonariuszów państwowych[22]. O bibliotekarzach dyplomowanych zatrudnionych w bibliotekach naukowych stanowiło, wydane w oparciu o przepisy Ustawy z dnia 4 lutego 1949 r. o uposażeniu pracowników państwowych, rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lipca 1965 r.[23] Ta sama ustawa z 1949 r. stanowiła podstawę do wydania Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 sierpnia 1966 r. w sprawie uposażenia pracowników służby bibliotecznej[24]. Przepisy te mówiły także o wymogach kwalifikacyjnych pracowników służby bibliotecznej.

O pracownikach bibliotek stanowiła Ustawa o bibliotekach z dnia 9 kwietnia 1968 r.[25] Art. 29 ust. 1 stanowił: Pracownicy, zatrudnieni na stanowiskach bibliotekarskich, tworzą zawodową grupę bibliotekarzy. Dalej, art. 30 ust. 1 mówił, że w bibliotekach naukowych można zatrudniać także inne osoby (pracowników naukowo-badawczych, bibliotekarzy dyplomowanych i pracowników służby bibliotecznej, dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej oraz pracowników inżynieryjnych, technicznych i równorzędnych). Art. 29 ust. 4 powołanej ustawy stanowił podstawę do wydania przepisów, jednolitych i obowiązujących we wszystkich bibliotekach, także w bibliotekach naukowych, przepisów regulujących zasady wynagradzania bibliotekarzy, a także stanowiących o wymaganiach kwalifikacyjnych dla pracowników służby bibliotecznej[26]. Te przepisy przez około dziesięć lat regulowały problemy związane ze stanowiskami, kwalifikacjami i wynagrodzeniami wszystkich bibliotekarzy.

Przepisy rozporządzenia z 1974 r. zostały zmienione po wejściu w życie przepisów Ustawy o upowszechnianiu kultury oraz o prawach i obowiązkach pracowników upowszechniania kultury z dnia 26 kwietnia 1984 r.[27] Art. 9 ust. 2 tej ustawy stanowił: Biblioteki i muzea są także instytucjami i placówkami upowszechniania kultury w rozumieniu ustaw. W rozdziale 4 tej ustawy: Pracownicy instytucji i placówek upowszechniania kultury, znalazły się postanowienia (art. 23) stanowiące podstawę do wydania przez Ministra Kultury i Sztuki przepisów (rozporządzenia) określających m.in. wymagania kwalifikacyjne, zasady i tryb stwierdzania kwalifikacji oraz dokonywania ocen kwalifikacyjnych, uprawniających do zajmowania określonych stanowisk w instytucjach i placówkach upowszechniania kultury (ust. 6 pkt 1)[28]. Ważne były tu postanowienia ust. 2 mówiące o powinnościach pracowników upowszechniania kultury; powinni oni: 1) mieć odpowiednie do zajmowanego stanowiska kwalifikacje ogólne i specjalistyczne, 2) wykazywać się właściwą postawą etyczną i obywatelską, 3) czynnie uczestniczyć w życiu kulturalnym środowiska, 4) akceptować i realizować cele polityki kulturalnej państwa. Art. 26 rozporządzenia stanowił: Pracownicy upowszechniania kultury, zatrudnieni w instytucjach i placówkach upowszechniania kultury przedsiębiorstw i innych państwowych jednostek organizacyjnych oraz organizacji spółdzielczych i społecznych, są wynagradzani według zasad określonych w niniejszej ustawie i wydanych na jej podstawie przepisów albo - zgodnie z przyjętym przez tych pracowników wyborem - według zasad obowiązujących w układach zbiorowych pracy lub innych przepisach obowiązujących w ich zakładach pracy.

Jednolite przepisy o stanowiskach, wymaganiach kwalifikacyjnych oraz wynagrodzeniach pracowników bibliotek (powołane tu wyżej Rozporządzenie w sprawie wynagradzania pracowników placówek upowszechniania kultury, archiwów państwowych i Filmoteki Polskiej stanowiło, że stosuje się je m.in. do pracowników zatrudnionych w bibliotekach publicznych i w bibliotekach szkół wyższych) obowiązywały do dnia 1 września 1985 r.

Rozporządzenie w sprawie wymagań kwalifikacyjnych, zasad i trybu stwierdzania kwalifikacji oraz dokonywania ocen kwalifikacyjnych, uprawniających do zajmowania określonych stanowisk w instytucjach i placówkach upowszechniania kultury[29] wprowadziło odmienne od dotąd obowiązujących postanowienia w sprawie stanowisk i kwalifikacji pracowników zatrudnionych w bibliotekach, ośrodkach informacji naukowej oraz przy konserwacji zbiorów bibliotecznych, pracowników jednostek organizacyjnych, do których odnoszą się przepisy ustawy. W bibliotekach pojawiło się nowe stanowisko: "starszego kustosza", stanowisko, którego nie ma np. w bibliotekach szkół wyższych.

Ustawa o bibliotekach z dnia 27 czerwca 1997 r.[30] o sprawach pracowników bibliotek w cytowanym tu już art. 29 stanowi:

1.      Pracownicy zatrudnieni na stanowiskach bibliotekarskich powinni posiadać kwalifikacje bibliotekarskie. Tworzą oni grupę zawodową bibliotekarzy.

2.      Do pracowników, o których mowa w ust. 1, należą:1) pracownicy służby bibliotecznej: młodszy bibliotekarz, bibliotekarz, starszy bibliotekarz, kustosz i starszy kustosz, 2) bibliotekarze dyplomowani: asystent, adiunkt, kustosz dyplomowany, starszy kustosz dyplomowany.

3.      W bibliotekach mogą być zatrudnieni, w razie potrzeby, specjaliści innych zawodów związanych z działalnością biblioteczną.

4.      Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego w porozumieniu z właściwymi ministrami określi, w drodze rozporządzenia, wymagania kwalifikacyjne uprawniające do zajmowania określonych stanowisk w bibliotekach oraz trybu stwierdzania tych kwalifikacji.

Te przepisy, a także przepisy art. 31 Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej z dnia 25 października 1991 r.[31], stanowią podstawę wydania rozporządzeń wykonawczych:

1.      Rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z dnia 9 marca 1999 r. w sprawie wymagań kwalifikacyjnych uprawniających do zajmowania określonych stanowisk w bibliotekach oraz trybu stwierdzania tych kwalifikacji[32],

2.      Rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z dnia 23 kwietnia 1999 r. w sprawie zasad wynagradzania pracowników zatrudnionych w instytucjach kultury prowadzących w szczególności działalność w zakresie upowszechniania kultury[33].

O sprawach zawodu bibliotekarza zatrudnionego w szkole wyższej stanowiły i stanowią przepisy ustaw określających zasady działania tych instytucji. Należy tu wskazać, że ustawy obowiązujące w latach 1918 - 1947 problemom bibliotekarzy poświęciły bardzo mało miejsca. Pod rządem Ustawy o szkołach akademickich z dnia 13 lipca 1920 r.[34] weszło w życie Rozporządzenie Prezydenta RP o stosunku służbowym pracowników państwowych szkół akademickich... z dnia 24 lutego 1928 r.[35], w którym znalazły się postanowienia mówiące o powołaniu do pracy w uczelni bibliotekarzy o najwyższych kwalifikacjach - kustoszy. To rozporządzenie, z nieistotnymi dla bibliotekarzy zmianami, obowiązywało pod rządem kolejnej Ustawy o szkołach akademickich z dnia 15 marca 1933 r.[36]

W Dekrecie o organizacji nauki i szkolnictwa wyższego z dnia 28 października 1947 r.[37] nie było żadnych postanowień dotyczących pracowników bibliotek uczelnianych. Nic na ten temat nie mówił również kolejny akt normatywny, regulujący zasady funkcjonowania szkół wyższych: Ustawa o szkolnictwie wyższym i o pracownikach nauki z dnia 15 grudnia 1951 r.[38]. Natomiast o tych sprawach stanowił wydany pod rządem tej ustawy "statut wzorcowy"[39]. Niewątpliwie bardzo ważną dla bibliotekarzy i dokumentalistów była kolejna Ustawa o szkolnictwie wyższym z dnia 5 listopada 1958 r.[40] W tym akcie normatywnym, w dziale IV zatytułowanym Nauczyciele akademiccy i inni pracownicy szkoły, w rozdziale 1: Nauczyciele akademiccy po raz pierwszy znalazły się postanowienia o powoływaniu na odpowiednie stanowiska (starszego kustosza dyplomowanego, kustosza dyplomowanego, adiunkta bibliotecznego, asystenta bibliotecznego, a także starszego dokumentalisty dyplomowanego, dokumentalisty dyplomowanego, adiunkta dokumentacji naukowej, asystenta dokumentacji naukowej) bibliotekarzy dyplomowanych i dyplomowanych pracowników dokumentacji naukowej. Ponadto art. 128 stanowił, że w szkole wyższej, na podstawie umowy o pracę zawartej przez rektora, zatrudnia się, na wniosek dyrektora biblioteki głównej, pracowników służby bibliotecz...