Stefan Żeromski - Na probostwie w Wyszkowie.pdf - Stefan Żeromski - noczbrodni

Na probostwie w Wyszkowie

Podczas srogiego deszczu, który lał, w istocie, jak z cebra, pomknął z pustych

ulic Warszawy automobil należący do Oddziału Drugiego Inspektoratu Generalnego

Armii Ochotniczej, dając w swym wnętrzu schronienie przed ulewą prof.

Ferdynandowi Ruszczycowi, p. Adamowi Grzymale-Siedleckiemu, p. Modzelewskiemu

wraz z jego aparatem kinematograficznym, niżej podpisanemu oraz dwu szoferom.

Papiery podróżne wyznaczały kierunek na teren operacyjny frontu północnego.

Skacząc, jak piłka, po kamiennych bulwach przedmieść Pragi, doskonały pojazd

wydostał się na szosę radzymińską, na ów niepozorny szlak, co przed dwoma

tygodniami ściągał na siebie oczy całej Polski, a nawet oczy całego świata.

Miałem już był zaszczyt poznać tę drogę przed dwoma dniami, wśród podrygów

sroższego rodzaju w automobilu ciężarowym wraz z korespondentem pism

francuskich, p. Genty, p. Irzykowskim, Pilarzem i Mierzyńskim, bez dotarcia do

zamierzonego celu, gdyż popsuta rurka motoru udaremniła wówczas wyprawę. Ślad

krótkotrwałych walk można było dostrzec tuż za ostatnimi umocnieniami z drutu i

szeregiem rowów na pobrzeżu lasów, a przed szerokimi błotnymi rozlewiskami:

wzdłuż traktu ciągnęły się ciemne znaki schronów ziemnych równolegle i

symetrycznie wykopanych przez żołnierzy bolszewickich. Raz wraz przerywały jazdę

popsute mosty. Gdy jeden z takich byłych mostów wypadło objechać, zbaczając z

traktu na łąkę, automobil zarznął się w rozmiękłe od ulewy pastwisko i w oczach,

niemal, coraz głębiej zapadał. Trzeba było opuścić jego suche wnętrze i podczas

najzacieklejszej nawałnicy windować ciężkie pudło do góry. Na szczęście

żołnierze, zatrudnieni przy naprawie mostu, przyszli z pomocą panom szoferom.

Zapadnięte koła, przy użyciu lewara, który los szczęśliwy tam zesłał, wydobywano

z błota i podsuwano pod nie deski, aż cały samochód wydźwignięto na grunt

stalszy. Nim jednak to nastąpiło, ulewa przemoczyła nas wszystkich do szpiku

kości. Stojąc wśród mokradła, mieliśmy wrażenie, iż sami na wzór samochodu, w

topiel się zanurzamy. Nieskończone wozy trenu, oddziały konnicy i piechoty,

ciężkie automobile ze sprzętem wojennym, pojazdy wracające z rannymi utrudniały

dalszą drogę, gdy już stanęliśmy znowu na bitym trakcie. Gdy wreszcie ruszyliśmy

dalej, dosyć zgodnym chórem, mimo przekonaniowych różnic, szczękaliśmy zębami.

Wkrótce ukazał się Radzymin ze zgliszczami w środku rynku jeszcze dymiącymi, z

domami poprzewiercanymi od pocisków i cmentarną pustką, która legła w

zbombardowanych placach i zaułkach. Z Radzymina posunęliśmy się już żywiej do

Wyszkowa. Zbliżając się do tego miasteczka, spostrzegliśmy most na Bugu w stanie

opłakanego zniszczenia. Trzeba było przeprawić się za rzekę przez most kolejowy,

a więc znowu windować samochód po głębokim piasku i przepaścistych wybojach. Gdy

wreszcie dotarliśmy do środka miasta, objaśniono nas w wojskowej komendzie, iż

generał Józef Haller bawi właśnie na probostwie. Zziębnięci i zmoczeni,

postanowiliśmy szukać gościny u proboszcza. Indywidua z nogami gruntownie

przemoczonymi i z bielizną, która przejmuje dreszczem za każdym poruszeniem

ciała, nie są w stanie przykładać należytej wagi do czci najwyższych

dostojeństw, tytułów najbardziej zasłużonych, a nawet w sposób godziwy szanować

cudzego prawa do posiadania domu i jego ciszy. Co gorsza, w każdym z takich

przemarzlaków budzą się niezdrowe i surowo zakazane rojenia o natychmiastowości

kielicha tęgiej gorzałki, gdyby nawet był, jak niżej podpisany, wieloletnim i aż

do znudzenia wytrwałym antyalkoholikiem. Na szczęście drzwi mieszkania

proboszcza w Wyszkowie, księdza kanonika Mieczkowskiego, same się gościnnie

otwarły, gdy zameldowano gospodarzowi ludzi przemokniętych. Zastaliśmy w dużym

pokoju, oprócz wiekowego plebana i jego wikariusza, księdza Modzelewskiego,

generała Hallera i ambasadora francuskiego, p. Jusseranda.

Trafiliśmy właśnie na sam środek relacji kanonika o pobycie w jego domu w ciągu

ubiegłego tygodnia "rządu polskiego" z ramienia Rosyjskiej Republiki Rad,

złożonego z rodaków naszych dr. Juliana Marchlewskiego, Feliksa Dzierżyńskiego i

Feliksa Kohna. Trudno było wśród zagadnień tak wysokiego poziomu, jak zmiana

rządu, systemu społecznego i natury rządzenia w Polsce, jak wywrócenie do góry

nogami całego administracyjnego współżycia warstw społecznych, wyjeżdżać z

poziomą prośbą o wyżej wzmiankowany kieliszek kminkówki, a choćby "czystej". Na

szczęście ksiądz wikary, powodowany starą zasadą gościnności, której tak wielkie

fenomeny wojny nie zdołały wywrócić, zarządził postawienie przed każdym z nas

szklanki gorącej herbaty. Co więcej - w cukiernicy, która, jak ziszczenie

pięknego marzenia, z ręki do ręki krążyć poczęła, oczy nasze ujrzały na jawie

cukier kostkowy w najlepszym gatunku i pokaźnej obfitości kawałków. Ksiądz

wikary, nie przerywając bynajmniej poważnego dyskursu ambasadora Jusseranda z

księdzem kanonikiem Mieczkowskim, zdołał szepnąć nam, przybyszom, do ucha:

- Proszę brać, proszę śmiało!... To cukier p. Marchlewskiego, zostawiony przezeń

w popłochu ucieczki...

O, dziwna, przedziwna niekonsekwencjo wszystkiego pod utwierdzeniem! O,

śmieszności rzeczy wysokich, gdy nie mogą ustać własną swoją przyrodzoną

Potęgą!...

Wejrzawszy na ów cukier, tak doskonały, poczułem się oto nagle jego prawowitym

właścicielem i trzy co najgrubsze kawałki wrzuciłem odruchowo, ku zgorszeniu

obecnych, do szklanki. Zapijając gorącą herbatę, jak przez sen przypomniałem

sobie postać dra Juliana Marchlewskiego. Pierwszy raz widziałem go niegdyś,

przed wieloma laty w pracowni bibliotekarskiej Rapperswylu, w izbie na drugim

piętrze, o prastarym, niskim sklepieniu, ciasnej i zapchanej mnóstwem książek,

katalogów i rękopisów. Pewnego zimowego dnia przyjmowałem i obsługiwałem, jako

bibliotekarz, Różę Luxemburg i Juliana Marchlewskiego. Czyż można było wówczas

przypuścić, że w tych niepokaźnych figurach dwojga wywołańców, zbiegów,

emigrantów obsługuję przyszłą męczennicę spartakowskiej rewolucji, zamordowaną w

bestialski sposób na ulicach Berlina przez rozjuszoną ludność, oraz przyszłego

wielkorządcę naszej biednej ojczyzny krótko, co prawda, sprawującego swą nad

nami władzę i, jak dotychczas, w niepokaźnym Wyszkowie. Nasycając się

niezrównanym gorącem i zatapiając z lubością w smak bolszewickiego cukru,

przypomniałem sobie nadto, że przecież dr Julian Marchlewski to jest mój

szanowny wydawca. Posiadam stos jego listów, w których na licznych arkuszach

spisane są statuty, umowy, kontrakty co do tłumaczenia pewnych moich pisanin na

język niemiecki. Ponieważ, mimo owych statutów i wieloparagrafowych kontraktów,

zapewniających mi nie byle jakie korzyści materialne, mimo iż przekład

niektórych utworów został wyczerpany, gdyż nabywca imprezy wydawniczej dra

Juliana Marchlewskiego, Petzold, zwracał się do mnie z prośbą o prawo wydania

nowej edycji tegoż przekładu, z owych szeroko opisanych i solennie

zapowiedzianych korzyści materialnych mam w zysku tylko cenne autografy dra

Juliana Marchlewskiego, poczułem się, jak powiadam, prawowitym właścicielem

cukru, zostawionego przezeń w Wyszkowie i, na rachunek ewentualnych, da Bóg

doczekać, honorariów, wpakowałem do drugiej szklanki herbaty łaskawie podanej

przez domowników księdza Mieczkowskiego nowe trzy kawały bolszewickie. Opiły i

rozgrzany przypomniałem sobie drugiego z wielkorządców - Feliksa Kohna.

Widywałem go na procesie Stanisława Brzozowskiego w Krakowie, jako jednego z

sędziów. Postać wywiędła, zniszczona, człowiek jak gdyby ze mgły, o twarzy

sympatycznej nerwowego utopisty, bohater warszawskiego "Proletariatu". Jeden z

tych, których dumne cienie w kajdanach widywało się na zbiorowej fotografii

"proletariatczyków" w izbach socjalistów. Trzeciego - Feliksa Dzierżyńskiego -

mam szczęście nie znać osobiście. Nigdy nie byłem w promieniu jego jurysdykcji i

cieszę się świadomością, iż nigdy nie widziałem ani jego twarzy, ani nie

dotykałem ręki krwią obmazanej po łokieć, ani słyszałem wyrazów z jego ust

wychodzących. Wyznaję, iż to imię i nazwisko, wymówione w mej obecności, sprawia

na mnie obmierzłe wrażenie duszności i jakby torsji. Ci tedy trzej mężowie,

gotujący się w cichym domu ustronnego probostwa do odegrania wielkiej roli na

placach, tylekroć przez obcy najazd zdeptanych i w gmachach Warszawy, tylekroć

znieważonych przez cudzoziemca byli przedmiotem ożywionej rozmowy. Generał

Haller tłumaczył ambasadorowi Jusserandowi na francuski opowieść księdza

kanonika. Proboszcz wyszkowski poznał był całkowitą ideologię bolszewizmu z jego

strony zasadniczej, dogmatyczno-ideowej, jakby teologicznej, "pryncypialnej".

Ponieważ miał możność prowadzenia z trzema dyktatorami i n s p e długich rozmów,

zdawał tedy sprawę z ich przebiegu. Pan Jusserand troskliwie notował sobie co

ważniejsze szczegóły i najbardziej soczyste wyrzeczenia. Trudno by tu było

powtarzać te lokucje i dyskusje na temat wolnej woli, rewolucji, moralnego

posłannictwa siły jednostek obdarzonych świadomością i wiedzą dobra, zwłaszcza

iż podane z ust do ust mogłyby stracić na prawdziwości i dokładności. Zresztą

tyle już razy o tych rzeczach pisano! Przyszli władcy Polski i Warszawy, według

relacji wszystkich obecnych, byli otoczeni silną strażą, która z nabitą bronią

pilnowała ich kwatery na plebanii, jeździli znakomitym i wytwornym automobilem,

jedli i pili doskonale, spali wygodnie. (Zawsze zadaję sobie pytanie, czym też

ludzie tego rodzaju zarabiają na to dostatnie życie? Głosząc zasady prawa,

opartego jedynie na pracy, sami stoją na poziomie wszystkich zwyczajnych

władców, którzy swe stanowiska odziedziczyli lub posiedli na mocy takiej lub

owakiej intrygi.)

Szyby okien na probostwie były powybijane przez kule. Stojąc przy jednym z tych

okien i przez dziurę w szkle patrząc w cichy ogród, dziwiłem się, ile to w tym

zaciszu w ciągu krótkiego czasu dokonało się przemian. Ludzie, o których była

mowa, jakby żywe kształty abstrakcyjnych idei, przychodzili i odchodzili,

przeciągali przez to mieszkanie, przynosząc ze sobą istne kłęby inwektyw, skarg,

marzeń, złudzeń, obłąkań - mówili o tyranii, krzywdach, morderstwach, torturach,

przekleństwach i śmierci w rozpaczy, nie spostrzegając wcale, iż sami wdrapują

się na tę samą wyniosłość, wyślizganą przez męczeńskie kolana i że zemsta

cierpiących wpycha im znowu w ręce berło tyranii...

Któż to byli ci trzej goście, którzy w tych izbach mienili się rządem polskim?

Czy ich lud polski wybrał, czy ich ktokolwiek na tej ziemi mianował? Lud polski,

czy naród polski, tak rozumiany, jak to jest w ich zwyczaju, nie naznaczał

żadnego z nich na godność, którą sobie wybrali. Naznaczeni zostali przez kogoś z

wyższa, w obcym kraju, w swym zespole, w swej partii. Jako takich można by ich

nazwać tylko komisarzami w znaczeniu, jakiego ten wyraz nabrał w opinii ludowej

polskiej podczas długoletniej działalności komisarzy "p o k r e s t j a ń s k i

m d i e ł a m", za poprzedniej inwazji carów moskiewskich na ziemię polską. I

tamci stawali przecie w obronie ludu polskiego wobec ucisku szlachty. Tamci

także opierali pomoc swoją dla chłopów polskich na nieprzeliczonej ilości

bagnetów. Jedna tylko różnica: tamci komisarze nie byli z naszego rodu. Krew

polska nie płynęła w ich żyłach. Ci rodacy dla poparcia swej władzy

przyprowadzili na nasze pola, na nasze nędzne miasteczka, na dwory i chałupy

posiedzicieli, na miasta przywalone brudem i zdruzgotane tyloletnią wojną - obcą

armię, masę złożoną z ludzi ciemnych, zgłodniałych, żądnych obłowienia się i

sołdackiej rozpusty. W pierwszym dniu wolności, kiedyśmy po tak strasznie

długiej niewoli ledwie głowy podnieśli, całą Moskwę na nas zwalili. Na ich

sumieniu leżą zgwałcenia przez dzicz sołdacką naszych dziewcząt i kobiet. Na ich

sumieniu leży zniweczenie nie zasobów i skarbów materialnych, bo te mają wartość

względną i mogą być powetowane, lecz zniszczenie zabytków przeszłości, unikatów,

pamiątek po pradziadach, ojcach, dzieciach, potłuczenie kulami witraży i dzieł

sztuki, bezmiernym trudem artystów wykonanych w kamieniu, drzewie, metalu,

malowideł i tworów ludzkiego marzenia, utrwalonych w opornym materiale, które

rzesza ciemna z moskiewskich rozłogów tutaj przygnana zdruzgotała, rozkradła,

uszkodziła i uniosła, a które już nigdy ludzkich oczu cieszyć nie będą. Są

bowiem przedmioty nie zbytku, lecz czystego artyzmu, które mają wartość wyższą,

niż wszystko, które winny być niedotykalne, niedostępne, ponieważ mówią do nas z

wieczności o wieczności, zamkniętej w nas samych. Za zniszczenie tych

przedmiotów ci komisarze są odpowiedzialni. Oni to te wszystkie pisma, druki,

zabytki i rzeczy sztuki podali do rąk nic nie wiedzącego motłochu.

Zachodzi pytanie, jakim się to mogło stać sposobem, że, jak niegdyś carscy

komisarze, tak obecnie sowieccy komisarze, znaleźli drogę do naszych miast i

wsi, do naszych kościołów, domów i skarbów sztuki? Jakim się to stało sposobem,

że zarówno tamci, jak ci, to tu, to tam znaleźli posłuch u naszego ludu? Trzeba

to wyznać otwarcie i bez osłony, że lenistwo ducha Polski, cudem z martwych

wskrzeszonej, ściągnęło na tego ducha batog bolszewicki. Polska żyła w lenistwie

ducha, oplątana przez wszelakie gałgaństwo, paskarstwo, łapownictwo,

dorobkiewiczostwo kosztem ogółu, przez jałowy biurokratyzm, dążenie do kariery i

nieodpowiedzialnej władzy. Wszystka wzniosłość, poczęta w duchu za dni niewoli,

zamarła w tym pierwszym dniu wolności. Walka o władzę, istniejąca niewątpliwie

wszędzie na świecie, jako wyraz siły potęg społecznych, partii, obozów i

stronnictw, w Polsce przybrała kształty monstrualne. Nie ludzie zdolni,

zasłużeni, wykształceni, mądrzy, których mamy dużo w kraju, docierali do steru

władzy, lecz mężowie partii i obozów, najzdolniejsi czy najsprytniejsi w partii

lub obozie. Jak po spuszczeniu wód stawu, ujrzeliśmy obmierzłe rojowisko gadów i

płazów. Gdy to dostrzec mógł każdy na widowni publicznej, w głębiach pozostało

to samo, co było za dni niewoli. W samym Królestwie żyje ogromna armia ludzi

bezrolnych i bezdomnych. Rocznik Statystyczny Królestwa Polskiego z roku 1914,

opracowany pod kierunkiem Władysława Grabskiego, obecnego ministra skarbu, mówi

(str. 60): - "kategoria ludności, zwanej bezrolną, stanowiąca warstwę robotników

rolnych, wyrobników wszelkiego rodzaju i służbę, ludność pochodzenia

włościańskiego bez roli i fachu... stanowiła w r. 1901-18,1 % wśród ludności wsi

i miasteczek. Ludność bezrolna we wsiach tylko w okresie czasu od roku 1891 do

1901 wzrosła od 13,2% do 17,2% ludności wiejskiej". To nie sto tysięcy parobków

mających bądź co bądź pracę, zarobek i legowisko w czworakach, lecz półtora

miliona (wówczas, w r. 1901) mieszkańców błąkało się wśród naszych wsi i

miasteczek, żyjąc z dnia na dzień na komornym, nie mając gdzie by głowę skłonić.

Wówczas 500 000 ludzi chodziło rokrocznie na roboty sezonowe do Niemiec, a

przemysł fabryczny odciągał ze wsi i osad znaczną ilość bezrolnych. W przeciągu

dziewiętnastu lat dorosło nowe pokolenie wydziedziczeńców. Emigracja sezonowa

zatamowana jest przez powojenny stan rzeczy, a przemysł fabryczny nie istnieje.

Cóż uczyniliśmy dla tego olbrzymiego narodu bez roli i dachu, przykutego do

roli, dla tych komorników, wyrobników, dla tego najistotniejszego proletariatu,

którego pełno jest w naszych wsiach i mieścinach, gdy mieliśmy ręce rozwiązane z

pęt niewoli i możność czynienia, co chcemy? Oto do nich przyjechali w goście

trzej komisarze wyszkowscy! Daremne były głosy, żeby szerokie, wieczyste,

najbardziej nowoczesne i najbardziej w owoc wydajny bogate prawo do ziemi

postawić w pierwszym dniu nowego świata pracy we wskrzeszonej ojczyźnie. Nikt

nie wysłuchał tych głosów. Gdyby nie było na ziemiach w jedno złączonych, przez

los szczęśliwy nam danych, tych rzesz bez roli, które na miliony się liczą w

samym tylko Królestwie, które do ziemi są przykute, gdyż odejść od niej nie mogą

nigdzie, w prawo ni w lewo - chyba w głąb ziemi tej, w mogiłę ziemską, jakże by

był do naszych drzwi znalazł drogę nieprzyjaciel, co walkę o dolę bezrolnych i

bezdomnych za hasło swoje wypisał na sztandarze? Nie zostały wysłuchane głosy,

ażeby na sztandarze Polski nowej wypisane zostało hasło nie niższe od

bolszewickiego, lecz wyższe, świętsze, sprawiedliwsze, mądrzejsze, ponad śnieg

bielsze. Śmiano się z głosów tych. I oto teraz na ostrzu bagnetu Chińczyka, w

świście nahajki Kozaka, wśród turkotu kulomiotów, nastawionych przez Łotysza

przeciwko niewinnej, najzacniejszej w Polsce krwi, przeciwko krwi młodzieńczej,

miało się nam objawiać nowe prawo, narzucone z zewnątrz, prawo wyższe, głębsze i

sprawiedliwsze, niż nasze. Stał między nami i tym wojskiem z zewnątrz

przychodzącym wielomilionowy bezrolny i bezdomny lud i miał między ojczyzną i

przychodniami wybierać.

O, Polacy! Niech wasze ręce składają się do modlitwy, albowiem ci bezrolni i

bezdomni Polskę wybrali. To nic, że tam i sam ten i ów poszedł z rozpaczy za

wrogiem. Cały bowiem lud polski poszedł w bój za ojczyznę. Opasali się pasem

żołnierskim nędzarze, którzy na własność w ojczyźnie mają tylko grób, i z

męstwem, na którego widok oniemiał z zachwytu świat, uderzyli w wojska

najeźdźców. Od krańca ziemi polskiej do drugiego krańca, gdziekolwiek brzmi

nasza mowa, jeden się podniósł krzyk: niech żyje ojczyzna! Alboż nie było tak?

Alboż nie widział świat tego nieopisanego zjawiska? Zapomniane zostały wszelkie

czyjekolwiek winy i, jak Grecy pod Maratonem, zniweczyliśmy wroga. Kto w chwili

najazdu Moskali na kraj stawał do obrony swego pałacu, dworu, domu w mieście,

swej posiadłości, mieszkania pełnego mebli, obrazów i pamiątek, swej chaty na

działku ziemi, zagrody i dobytku, swej posady i stanowiska, wiedział, czego

broni, broniąc ojczyzny. Lecz ten, kto nie posiadał nic zupełnie, stając do

obrony ojczyzny, nie wiedział, o co walczy. Bronił przyszłego dobra w ojczyźnie.

Bronił dóbr cudzych, bronił nietykalności pałacu, szczęśliwego prosperowania

Stefan Żeromski - Na probostwie w Wyszkowie.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: