Edukacja żywieniowawykładysemestr V
EPIDEMIOLOGIA ŻYWIENIOWA
„Epidemiologia żywieniowa stanowi integralną cześć epidemiologii i łączy problematykę zdrowia publicznego z żywieniem się społeczeństw”
Definicje i zakres epidemiologii żywieniowej - Współczesna definicja epidemiologii określa ją jako naukę zajmującą się oceną wpływu czynników i warunków środowiskowych na występowanie i rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych i niezakaźnych oraz ich konsekwencji - inwalidztwa i zgonów.
Podmiotem zainteresowania epidemiologii - jest populacja ludzka, którą najczęściej jest społeczność zamieszkała na danym terenie lub w danym kraju w określonym czasie. Populacja ta tworzy zbiorowość, z której wybierane mogą być podgrupy według kryteriów, takich jak płeć, wiek, miejsce zamieszkania.
Zadania epidemiologii żywieniowej: - ocena stanu zdrowia populacji i grup populacyjnych - o opis naturalnej historii choroby - czyli jej przebiegu i skutków - ocena wpływu na zdrowie czynników środowiskowych (łącznie ze stylem życia) oraz czynników genetycznych - dostarczanie informacji koniecznych do monitorowania sytuacji zdrowotnej, planowania profilaktyki i leczenia chorób.
Epidemiologia - jako dyscyplina naukowa przez wiele lat zajmowała się zwalczaniem chorób zakaźnych. W krajach rozwiniętych, w tym także w Polsce, wprowadzenie szczepień ochronnych wyraźnie zmniejszyło częstość zachorowań na wiele z tych chorób, natomiast wzrosła częstość innych problemów zdrowotnych, takich jak: nowotwory, choroby układu krążenia, cukrzyca, otyłość itp., które są obecnie głównym przedmiotem zainteresowania epidemiologów.
Podział epidemiologii - Ze względu na zróżnicowanie zarówno chorób, jak i wywołujących je czynników, wyodrębnia się działy epidemiologii: epidemiologię chorób zakaźnych, epidemiologię środowiskową, epidemiologię chorób układu krążenia, epidemiologię kliniczną, epidemiologię genetyczną, epidemiologię społeczną, a także epidemiologię żywieniową, szczególnie użyteczną dla żywieniowców.
Epidemiologia żywieniowa definiowana jest jako nauka oceniająca wpływ sposobu żywienia na występowanie chorób i innych zjawisk zdrowotnych.
Epidemiologia żywieniowa - Nieracjonalne, niezbilansowane żywienie oraz niewłaściwa jakość zdrowotna spożywanej żywności mogą w większym lub mniejszym stopniu stać się przyczyną wielu chorób i odchyleń w stanie zdrowia. Aktualnie szacuje się, że istnieje ponad 80 jednostek chorobowych będących pośrednim lub bezpośrednim następstwem nieprzestrzegania prawidłowej diety lub spożywania żywności o niewłaściwych parametrach zdrowotnych. Choroby te określa się jako zaburzenia zdrowia na tle wadliwego żywienia lub jako przewlekłe choroby dieto zależne.
Zaburzenia zdrowia na tle wadliwego żywienia - przewlekłe choroby dieto zależne: - choroby układu krążenia, w tym choroba niedokrwienna serca, zawał mięśnia sercowego, choroba nadciśnieniowa, udar mózgu; - niektóre nowotwory złośliwe, jak: rak sutka, rak gruczołu krokowego, rak żołądka i rak jelita grubego; - nadwaga i otyłość; - niektóre choroby układu trawiennego, takie jak: stany zapalne pęcherzyka żółciowego, kamica żółciowa, choroby trzustki, przewlekłe zaparcia, uchyłkowość jelit, próchnica zębów, poalkoholowa marskość wątroby; - cukrzyca typu II; - osteoporoza; - niedokrwistość z niedoboru żelaza; - wole endemiczne na tle niedoboru jodu; - zaburzenia rozwojowe układu nerwowego wywołane niedoborem kwasu foliowego; - hiperlipidemie; - dna moczanowa; - niedobory wysokości i masy ciała oraz opóźnienie wzrastania i dojrzewania fizjologicznego dzieci i młodzieży; - subkliniczne stany niedoboru wielu witamin; - obniżenie odporności ogólnoustrojowej i zwiększenie podatności na zakażenie; - masa urodzeniowa noworodków, będąca często przyczyną wysokiej ich umieralności, a spowodowana nieprawidłowym żywieniem kobiet ciężarnych.
Do zaburzeń związanych z nieprawidłowym żywieniem zalicza się: - Zatrucia i zakażenia pokarmowe; - Ostre i przewlekłe reakcje organizmu na niektóre substancje obce w żywności, (pestycydy, azotany i azotyny itp.); - Odczyny alergiczne na naturalne składniki żywności oraz na substancje dodatkowe, dozwolone do stosowania w żywności.
Występowanie chorób dietozależnych - Ocenia się, że wymienione choroby i odchylenia w stanie zdrowia związane z niewłaściwym odżywianiem lub spożywaniem żywności o nieodpowiedniej jakości zdrowotnej dotyczą 20-25% ludności Polski, co stanowi od 7 do 10 milionów osób.
Choroby dietozależne - Wiele z tych chorób może jednakże mieć też inne, pozażywieniowe przyczyny, np. genetyczne, środowiskowe lub wynikające ze stylu życia - braku ruchu, palenia tytoniu, nadużywania alkoholu itp. Rozwikłanie tych złożonych zależności przyczynowych jest jednym z zadań epidemiologii żywieniowej i dlatego można ją uznać za naukę łączącą wiedzę z zakresu żywności i żywienia, medycyny, genetyki, socjologii, statystyki i innych.
Zakres epidemiologii żywieniowej obejmuje: - rozwijanie metod oceniających ilość spożytej żywności i zawartych w niej składników odżywczych i energii, a także przyczyn i wielkości błędów oszacowań stosowanych w tej ocenie; - prowadzenie badań epidemiologicznych nad rolą żywienia w rozwoju przewlekłych chorób dieto zależnych; - ocenę częstości występowania i rozpowszechnienia chorób związanych z nieprawidłowym żywieniem; - wyniki badań z zakresu epidemiologii żywieniowej znajdują również zastosowanie przy opracowaniu norm i zaleceń żywieniowych.
Praktycznym celem epidemiologii żywieniowej - jest uzyskanie wiedzy, dzięki której prawidłowe żywienie może się stać elementem profilaktyki zdrowotnej, adresowanej szczególnie do grup ryzyka, takich jak dzieci i młodzież, kobiety w ciąży i karmiące oraz osoby starsze. Podstawowa wiedza z zakresu epidemiologii żywieniowej jest niezbędna nie tylko dla osób związanych profesjonalnie z ochroną zdrowia oraz żywnością i żywieniem, ale również dla naukowców z innych dziedzin, dla administracji centralnej i samorządowej oraz dla dziennikarzy zajmujących się tą tematyką.
OCENA WIELKOŚCI SPOŻYCIA ŻYWNOŚCI - podstawą oceny żywieniowych czynników ryzyka wpływających na stan zdrowia jest określenie wielkości spożycia żywności i zawartych w niej składników, dlatego jednym z istotnych zadań epidemiologii żywieniowej jest ocena sposobu żywienia dostarczająca informacji m.in. o tym, co i w jakiej ilości się spożywa. informacje o spożyciu są zbierane na poziomie indywidualnym, na ich podstawie oceniany jest rozkład określonej cechy w badanej próbie, a wyniki tej oceny są przenoszone z pewnym prawdopodobieństwem błędu na populację generalną. Dane o spożyciu na poziomie indywidualnym można zbierać różnymi metodami. Wybór metody zależy przede wszystkim od celu badania, a także od możliwości finansowych i organizacyjnych badającego. W ostatnich kilkunastu latach obserwuje się duży postęp w rozwoju metod badania spożycia żywności i zawartych w niej składników odżywczych oraz energii. Postęp ten dotyczy nie tyle wprowadzenia nowych metod badawczych, które dokładniej określałyby wielkość spożycia niż metody dotychczas stosowane, ile zmierza do oszacowania i ograniczenia błędów w dotychczasowym postępowaniu metodycznym. Takich błędów, powstających na różnych etapach oceny spożycia, może być wiele.
Błędy w badaniach żywieniowych: - nieprawdziwe odpowiedzi osób ankietowanych (świadome lub nieświadome), związane z pomijaniem spożycia alkoholu lub tzw. niezdrowych produktów typu: słodycze, chipsy, słodzone napoje gazowane itp., brakami pamięci, zwłaszcza u osób starszych, czy nieprawidłową oceną wielkości racji pokarmowych; - błędy ankietera, np. zmiana treści pytania lub jego opuszczenie, zapisywanie tylko części odpowiedzi lub jej zniekształcanie, wywieranie wpływu na sposób odpowiedzi; - ignorowanie spożywania suplementów zawierających składniki odżywcze i nieuwzględnianie wzbogacania żywności. Dane o wielkości spożycia produktów spożywczych często przelicza się na energię i składniki odżywcze zawarte w tych produktach. Przeliczenia dokonuje się na podstawie tabel składu i wartości odżywczych, co ma istotny wpływ na dokładność oceny spożycia. Dane w tabelach mogą być mało dokładne z powodu niskiej wiarygodności metod analitycznych stosowanych przy oznaczaniu składników odżywczych, np. braku użycia materiałów referencyjnych. Stosowane współczynniki przeliczeniowe używane do wyliczeń zawartości w produktach spożywczych węglowodanów (zwykle wyliczanych jako reszta po odjęciu zawartości w produkcie wody, białka tłuszczu i popiołu), czy niektórych witamin (z uwzględnieniem form o różnej aktywności biologicznej) są mało precyzyjne. Powstają też błędy spowodowane niejednoznaczną nazwą produktów spożywczych, np. chleb zwykły, olej uniwersalny, tłuszcze mieszane itp. Istotną przyczyną ograniczającą dokładność oszacowań wartości odżywczej za pomocą tabel jest duża zmienność produktów na rynku z racji wprowadzania nowych technologii lub nowych surowców, a także wskutek wzbogacania żywności, czego tabele, wydawane w odstępach kilkuletnich, nie są w stanie uwzględnić. Korzysta się wtedy z zamienników - czyli produktów o zbliżonym składzie lub tabel opracowanych w innych krajach. Jest to źródłem kolejnych błędów. Tabele nie uwzględniają też biodostępności składników mineralnych i zawartości substancji antyodżywczych, które mogą mieć istotny wpływ na wykorzystanie składników odżywczych z danego produktu. Stosunkowo najmniejszą precyzją charakteryzują się umieszczone w tabelach dane dotyczące zawartości składników odżywczych w tych produktach, które zawierają dużo wody, np. warzyw i owoców, a stosunkowo większą - dane odnoszące się do produktów, w których wody jest mało, np. produkty zbożowe i ich przetwory. Przeciętnie można przyjąć, że błąd przy przeliczaniu spożycia produktów na energię nie powinien przekraczać około 10%, a w przypadku białka około 7%. Większe błędy mogą powstawać przy wyliczaniu spożycia tłuszczu i energii na podstawie spożycia mięsa i jego przetworów, gdyż w tych produktach zawartość tłuszczu waha się w dość dużych granicach. Wyliczenie zawartości witamin i składników mineralnych jest obarczone większymi błędami ze względu na dużą zmienność ich zawartości w produktach zależnie od miejsca pozyskania surowców i zróżnicowanie formy chemicznej, w której występują, co ma wpływ na ich biodostępność. Jeszcze innym rodzajem są błędy, które mogą powstawać przy stosowaniu współczynników przeliczeniowych, w różnym stopniu uwzględniających straty składników odżywczych w procesach kulinarnych i technologicznych oraz z powodu różnych receptur potraw.
Czynniki ryzyka - W badaniach epidemiologicznych szeroko stosowane jest pojęcie czynnik ryzyka choroby. Czynnik ryzyka jest to czynnik dotyczący zachowania się, stylu życia, narażenia środowiskowego lub odziedziczonej cechy, który odgrywa jakąś rolę w powstawaniu choroby. Czynnik ten jest ważny ze względu na jego powiązanie ze zdrowiem, a także z punktu widzenia zapobiegania chorobie.
Rodzaje badań epidemiologicznych
Klasyfikacja badań epidemiologicznych - W celu zbadania wpływu czynnika ryzyka, jakim w epidemiologii żywieniowej jest sposób żywienia, na występowanie chorób dietozależnych w populacji, przeprowadza się odpowiednie badania epidemiologiczne. W badaniach prowadzonych na dużych populacjach mają zastosowanie różne strategie postępowania, które najczęściej klasyfikuje się następująco jako: - Badania opisowe (descriptive study), które przedstawiają częstość występowania choroby w populacji w zależności od cech demograficznych i środowiskowych, np. występowanie niedoborów jodu w różnych rejonach Polski; - Badania analityczne obserwacyjne (etiologiczne) (analytical study), wśród których w zależności od punktu wyjścia wyróżnia się: - badania przekrojowe (cross-sectional study) polegające na badaniu czynników ryzyka występujących równocześnie z chorobą, - badania kliniczno-kontrolne (case-control study) wychodzące od choroby i szukające czynnika ryzyka w przeszłości , - badania kohortowe (prospektywne) (cohort study) rozpoczynające się od pomiarów czynnika ryzyka i poszukiwanie w obserwacji długofalowej odpowiednich dla nich skutków zdrowotnych; - Badania eksperymentalne (interwencyjne) (experimental, intervention study), które polegają na wywołaniu zmiany stanu zdrowia w sztucznych, ściśle określonych warunkach poprzez kontrolowanie czynników ryzyka, np. modyfikację składu lub częstotliwości podawania posiłków; - Badania przesiewowe (screening study}, służące wykryciu wczesnych stadiów choroby w dużych populacjach za pomocą prostych i tanich testów.
Każde z wymienionych rodzajów badań ma swoją specyfikę i służy do realizacji innych celów. W badaniach opisowych chodzi o ustalenie relacji miedzy częstością występowania choroby a określonymi uwarunkowaniami. Badania analityczne zmierzają do interpretacji obserwowanych zależności w kategoriach przyczynowo-skutkowych. Wykładnikiem liczbowym bezwzględnego ryzyka występowania choroby w danej populacji jest współczynnik zapadalności. Informuje on o prawdopodobieństwie pojawienia się choroby w tej populacji. W badaniach zmierzających do wyjaśnienia etiologii choroby bardzo ważne jest określenie, czy ryzyko wystąpienia choroby jest wyższe w grupie osób narażonych na domniemany czynnik ryzyka, niż w grupie osób nienarażonych. Stosowaną miarą liczbową jest ryzyko względne (ang. relative risk). W badaniach kohortowych i eksperymentalnych oceny ryzyka względnego dokonuje się w sposób bezpośredni, porównując współczynniki zapadalności w grupie narażonych i nienarażonych, natomiast w badaniach kliniczno-kontrolnych, w których nie można obliczyć współczynników zapadalności, ryzyko względne szacuje się na podstawie tzw. ilorazu szans (ang. odds ratio).
DOBÓR PRÓBY l OBLICZENIE NIEZBĘDNEJ JEJ LICZEBNOŚCI - W badani...
Asmodeusz