Edukacja żywieniowawykładysemestr V
Literatura podstawowa: - Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, B. Woynarowska, PWN, Warszawa, 2008 - Edukacja prozdrowotna. J. Gromadzka-Ostrowska, D.Włodarek, Z. Toeplitz, Wyd. SGGW, Warszawa, 2003- Podręcznik Polskiego Forum Profilaktyki. Tom I. red. P. Podolec. Wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków, 2007 - Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Tom 3. red Gawęcki J., Roszkowski W., PWN, Warszawa, 2009
Literatura towarzysząca: - Dietetyka, J. Hasik PZWL 1999 - Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka, H. Ciborowska, A. Rudnicka, PZWL 2000 - Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, pod red. J. Gawęckiego PWN 2000 - Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu, J.Gawęcki, T. Mossor-Pietraszewska PWN 2004- Promocja zdrowia. Wprowadzenie do zagadnień krzewienia zdrowia. red. A. Karski, Z. Słońska, B.W. Wasilewski. Wyd. IGNIS, Warszawa, 1992
Wyraz „zdrowie” pojawia się w codziennym życiu bardzo często: - Życzymy sobie nawzajem zdrowia, pijemy za zdrowie, pozdrawiamy się, powtarzamy, że „zdrowie jest najważniejsze", „obyśmy tylko zdrowi byli", - Wg badań dla 65% dorosłych Polaków „zdrowie” jest warunkiem udanego, szczęśliwego życia- Prośby o zdrowie własne i bliskich są najczęściej powtarzaną sekwencją w codziennych pacierzach lub modlitwach intencyjnych
Pochodzenie wyrazu „zdrowie”: - Postać pierwotna wyrazu „zdrów" to „dorw-", „derw" (drzewo) - stopniowe przejście znaczenia od „drzewa" na „siłę, zdrowie" - Zdrowie jest zatem podstawowym pojęciem w edukacji zdrowotnej
Hygeia i higiena: Personifikacją pojęcia zdrowie jest grecka bogini Hygeia, która według różnych źródeł była córką, siostrą lub żoną Asklepiosa, pierwszego legendarnego lekarza greckiego (ok. XII w. p.n.e.). Mity o Hygei i Asklepiosie symbolizują, istniejące od zamierzchłych czasów, dwa nurty medycyny. Hygeia symbolizuje cnoty zdrowego życia, w pięknym otoczeniu, ideał „zdrowy duch w zdrowym ciele", wiarę w to, że człowiek może być zdrowy, jeśli żyje zgodnie z rozumem. Od jej imienia pochodzi nazwa higieny - dyscypliny naukowej zajmującej się zachowaniem zdrowia i profilaktyką chorób.
Asklepios i medycyna naprawcza: Asklepios reprezentuje drugi nurt medycyny, nazywanej naprawczą. Wyraża zadania lekarza, który koncentrujące się głównie na leczeniu chorób i przywracaniu człowiekowi zdrowia. „O ile Asklepios jest tylko naprawiaczem Boskiego Dzieła, o tyle pogodny urok Hygei, w greckiej marmurowej rzeźbie, symbolizuje wzniosłą nadzieję człowieka, że będzie mógł kiedyś osiągnąć stan harmonii z sobą samym i otaczającym go światem" „Hygeia - jej symbolika i wizerunek” A. Magowska, 2006
Definiowanie zdrowia i choroby: Definiowanie zdrowia jest nierozłączne z definiowaniem choroby i trwa od ponad 2 tys. lat. W medycynie europejskiej rozpoczęło się od jej „ojca" Hipokratesa z Kos (460-377 p.n.e.), który uważał, że główna rola w stanach zdrowia i choroby przypada czterem płynom: krwi, śluzowi, żółci i czarnej żółci. Równowaga tych płynów (zwana „krazją", w odróżnieniu od zaburzeń równowagi, czyli „dyskrazji") decyduje o stanie zdrowia człowieka. Stworzona przez Hipokratesa koncepcja choroby jako zaburzenia czynności organizmu, z mniejszymi lub większymi modyfikacjami, przetrwała do XIX w. W tej medycznej (klinicznej) perspektywie zdrowie ujmowane było głównie jako niewystępowanie choroby i nadal takie ujęcie dominuje w potocznym (laickim) rozumieniu.
Definiowanie zdrowia profesjonalne i potoczne: „Zdrowie" należy do pojęć abstrakcyjnych, bardzo trudnych do zdefiniowania. Amerykański epidemiolog L.M. Levin przyrównał tworzenie jego definicji do „szuflowania dymu". Doliczono się ponad 300 definicji zdrowia, co wskazuje, że każda kolejna nie jest zadowalająca. Wśród różnych podejść do definiowania zdrowia, z punktu widzenia edukacji zdrowotnej, na uwagę zasługuje podział na jego definicje profesjonalne i potoczne (laickie). Rozbieżności między rozumieniem zdrowia przez profesjonalistów, w tym także edukatorów zdrowia, oraz doświadczaniem i rozumieniem zdrowia przez edukowanych mogą mieć wpływ na realizację programów edukacji zdrowotnej i ich skuteczność.
Profesjonalne definicje zdrowia: Zdaniem niektórych autorów, granicą oddzielającą medyczne ujęcie zdrowia od współczesnych jego koncepcji było opublikowane w 1941 r. sformułowanie G. Sigerista, który uznał, że zdrowie jest stanem nieograniczającym się tylko do braku chorób. „Zdrowym może być człowiek, który odznacza się harmonijnym rozwojem fizycznym i psychicznym i dobrze adaptuje się do otaczającego go środowiska społecznego. Całkowicie realizuje on swoje zdolności fizyczne i umysłowe, może dostosowywać się do zmian w otoczeniu, jeśli nie wykraczają one poza granice normy, i wnosi swój wkład w pomyślność społeczeństwa, odpowiednio do swoich możliwości i zdolności”. „Dlatego zdrowie nie oznacza braku chorób; to jest coś pozytywnego, to pełne radości i ochoty wypełnianie obowiązków, które życie nakłada na człowieka”. Propozycja G. Sigerista była podstawą definicji zdrowia, zawartej w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), przyjętej w 1946r.
Definicja zdrowia wg WHO: Zdrowie jest stanem pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego społecznego, a nie wyłącznie brakiem choroby lub niedomagania (ułomności).Nowe elementy definicji: - zdrowie postrzegane jest jako stan pozytywny (niektórzy autorzy w tłumaczeniu wyrazu well-being używają określeń: dobrostan lub stan pełnej pomyślności) - jego wielowymiarowość (aspekt fizyczny, psychiczny i społeczny) - znaczenie subiektywnej oceny (poczucia) zdrowia (samopoczucie).
Krytyka definicji zdrowia: Definicja ta jest jednak od wielu lat przedmiotem krytyki. Wśród „zarzutów” wymienia się m.in: statyczność - „stan" odnosi się do sytuacji chwilowej; brak aspektu duchowego zdrowia; nieprecyzyjność sformułowania „dobrostan"; pojmowanie zdrowia jako stanu idealnego jest „mirażem" i „utopią” osiągnięcie pełnego zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego jest praktycznie nie możliwe . Mimo tych zastrzeżeń definicja zdrowia, zaproponowana przez WHO jest nadal najczęściej cytowana na całym świecie. Zainicjowała liczne próby formułowania pozytywnych definicji zdrowia.
Definicja zdrowia - W ostatnich dekadach wzrosło zainteresowanie zdrowiem wśród przedstawicieli nauk społecznych, wyodrębniła się: psychologia zdrowia, socjologia zdrowia. Podjęto próby definiowania zdrowia z perspektywy zdrowia publicznego i promocji zdrowia. Zdrowie występuje także w doktrynie Kościoła katolickiego w wymiarze teologicznym (zdrowie jest darem Boga) i praktycznym (Kościół określa reguły postępowania człowieka wobec własnego ciała i wobec zdrowia bliźnich). Szczególny wpływ na współczesne definiowanie zdrowia miała pierwsza jego socjologiczna definicja, sformułowana przez Parsonsa (1969). „Zdrowie jest to stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji”.
Rozszerzona definicja zdrowia - Udział przedstawicieli różnych dyscyplin nauki rozszerzył dotychczasowy zakres biomedycznego ujmowania zdrowia o sferę psychospołecznego i duchowego funkcjonowania człowieka, ale równocześnie bardzo skomplikował jego definiowanie (różne podejścia, akcenty, terminologia). Współczesne definicje ujmują zdrowie w różnorodny sposób.
Wątpliwość co do możliwości sformułowania uniwersalnej definicji zdrowia wyraził już w latach 70. XX w. Pflanz (1976): „wiele można powiedzieć na temat różnych definicji zdrowia - są one pompatyczne, banalne, lub nic nie znaczące. Jednego tylko powiedzieć nie można, że przyjemnie intrygują. Wobec różnych punktów wyjścia socjologów, matematyków i lekarzy trudno się spodziewać, aby w ciągu kilku następnych lat powstała definicja terminu zdrowie zaspokajająca potrzeby teoretyczne i praktyczne".
Czynniki kulturowe a zdrowie: Przykładem wpływu czynników kulturowych na rozumienie zdrowia jest ewolucja „ideału" ciała kobiet. Trzysta lat temu książę de Maura pisał z obrzydzeniem o drugiej żonie Króla Hiszpanii Karola II Marii Annie: „za wysoka, ma śmiesznie długie nogi i cienia obfitości będącej urokiem kobiety i matki". Współcześnie lansowany jest taki „ideał", a dążenie do niego może mieć negatywne skutki zdrowotne.
Cel a definicja zdrowia: Wobec trudności w zdefiniowaniu zdrowia, specjaliści zdrowia publicznego proponują, aby w formułowaniu definicji zdrowia brać pod uwagę cel, któremu ma ona służyć. Na przykład w programach profilaktyki chorób lepiej wykorzystać definicję negatywną. W programach promocji zdrowia bardziej przydatne są definicje funkcjonalne (zdolności, potencjał człowieka).
Pojęcie zdrowia: Mimo porażek w sformułowaniu uniwersalnej, profesjonalnej definicji zdrowia, istnieje zgodność, że zdrowie jest: odrębną kategorią niż choroba; kategorią pozytywną, oznacza dobrostan, pełnię możliwości, sprzyja dobrej jakości życia i życiu twórczemu; pojęciem wielowymiarowym.
Różne podejścia do definiowania zdrowia: - zdrowie jako zdolność człowieka do: normalnego funkcjonowania (wykonywania zadań i pełnienia ról społecznych); - osiągania szczytu własnych możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych; - wszechstronnego rozwoju i stawiania sobie wymagań; - adaptacji w zmieniającym się środowisku; - zaspokajania własnych potrzeb, redukowania napięć - zdrowie jako potencjał fizyczny i psychiczny człowieka, dający możliwość rozwijania różnych aktywności (samorealizacji, twórczego życia) zdrowie jako równowaga i harmonia możliwości fizycznych, psychicznych i społecznychczłowieka; - dyspozycja do utrzymania równowagi między organizmem człowieka a wymogami środowiska;- proces równoważenia zasobów i obciążeń - zdrowie jako dobra jakość życia: dobre samopoczucie, szczęście, zadowolenie z życia, samorealizacja.
Potoczne rozumienie zdrowia - odnosi się do tego, jak rozumieją (definiują, opisują) zdrowie „zwykli ludzie" (laicy) w swym potocznym myśleniu, na podstawie doświadczeń z własnego codziennego życia i najbliższego otoczenia. To nieprofesjonalne rozumienie zdrowia zależy od wielu czynników, m.in. od: wieku, poziomu wykształcenia, statusu ekonomiczno-społecznego, doświadczeń życiowych zdobytych w określonych warunkach kulturowych. Każdy człowiek może rozumieć zdrowie na swój sposób.
Definiowanie zdrowia przez ludzi dorosłych - Uważa się, że większość ludzi dorosłych rozumie zdrowie jako przeciwieństwo choroby, czyli niewystępowanie jej objawów lub dolegliwości, dobre samopoczucie, stan niewymagający interwencji medycznej. Wyniki badań wskazują jednak, że w potocznym rozumieniu zdrowie jest pojęciem równie złożonym i wieloznacznym jak w rozważaniach profesjonalistów. Obok fizycznego (somatycznego) wymiaru zdrowia („brak choroby", „brak dolegliwości, bólu", „nie trzeba chodzić do lekarza"), w wypowiedziach ludzi pojawia się dobrostan psychiczny („chęć do życia", „zadowolenie z życia", „zrównoważenie psychiczne") oraz dobre funkcjonowanie w codziennym życiu („energia", „chęć do pracy", „dobra kondycja"). Określenia podawane przez ludzi dotyczą też zdrowia jako wartości i zdrowia jako działania.
Polimorfizm a zdrowie - Ludzie w różnych okolicznościach mogą pojmować zdrowie w nieco odmienny sposób, w zależności od tego, czy myślą o nim ogólnie, czy zwracają uwagę na własny stan zdrowia, czy czują się zdrowo, czy im coś dolega. Zmienność tę wyjaśnia, zdaniem Puchalskiego (1994), koncepcja polimorfizmu natury ludzkiej, zgodnie z którą jednostka, w swojej świadomości, internalizuje wiele znaczeń zawartych w szerokim pojęciu zdrowia. W polu jej uwagi znajdują się w danej chwili tylko te aspekty, które są związane z konkretną sytuacją. Zmieniona sytuacja (np. choroba) kieruje uwagę człowieka na inne elementy pojęcia zdrowie.
Istota zadawania prostych pytań - Ważne jest także to, jak formułujemy pytanie, gdy chcemy się dowiedzieć, jak ludzie rozumieją „zdrowie". Możemy zapytać: Co to jest zdrowie? Co oznacza dobre zdrowie? Co wskazuje, że zdrowie jest dobre/złe? Można też prosić o dokończenie zdania: „Zdrowy jest człowiek, który..." „Zdrowy jestem, gdy...".
Koncepcja zdrowia dzieci i młodzieży - Wielu badaczy uważa, że dzieci postrzegają zdrowie i chorobę odmiennie niż ludzie dorośli, a zmiany w rozumieniu zdrowia w dzieciństwie wyjaśnia teoria rozwoju poznawczego Piageta (1962). Zgodnie z tą teorią, w odpowiedzi na pytania: Co to jest zdrowie? Co to znaczy być zdrowym? Dlaczego ktoś jest chory?: - dzieci w stadium przedoperacyjnym (2-6 r.ż.) udzielają zwykle odpowiedzi ogólnych, niezróżnicowanych, egocentrycznych (odnoszących się do siebie), np. zdrowie umożliwia zabawę z rówieśnikami, wychodzenie z domu, bycie z rodziną; - dzieci w stadium operacji konkretnych (młodszy wiek szkolny) wymieniają specyficzne działania, zasady i sytuacje dotyczące utrzymania zdrowia lub uniknięcia choroby; podają je jednak w sposób nieuporządkowany, wymieniają także zewnętrzne oznaki zdrowia, np. zaróżowione policzki, ładna skóra; - młodzież w stadium operacji formalnych (myślenia abstrakcyjnego) potrafi uogólnić fakty dotyczące zdrowia, jego zachowania, zasad leczenia.
Rozumienie zdrowia a dzieci: Obecnie wielu autorów krytycznie odnosi się do wyjaśniania zmian w rozumieniu zdrowia w dzieciństwie jako efektu automatycznego przechodzenia przez kolejne stadia rozwoju poznawczego. Znacznie większą rolę przypisuje się wpływom społecznym, zwłaszcza doświadczeniu rodzinnemu, wpływom kulturowym i edukacji zdrowotnej. Trudności w określeniu różnic w postrzeganiu zdrowia przez dzieci i dorosłych oraz zmian w rozumieniu zdrowia w dzieciństwie spowodowane są m.in. stosowaniem w badaniach różnych narzędzi, w tym różnie sformułowanych pytań w kwestionariuszach.
Analiza wyników badań różnych autorów wskazuje, że: - młodsze dzieci uznają się za zdrowe lub chore, gdy ktoś im o tym powie, lub gdy pojawią się wcześniej już występujące objawy; zwykle też wymieniają objawy dotyczące zdrowia fizycznego;- u młodzieży w opisie zdrowia pojawia się dobre samopoczucie, różne stany emocjonalne, zdolność do wykonywania różnych czynności; - nastolatki (12-15 lat) tworząc własne koncepcje zdrowia i choroby wymieniają: komponenty fizyczne (ciało, organizm), psychiczne (uczucia i emocje), energetyczne (dynamika działania) i społeczne (interpersonalne i zadaniowe); - dzieci starsze bardziej precyzyjnie określają zdrowie i biorą pod uwagę różne jegoaspekty, co może także wynikać z ich bogatszego słownictwa oraz zasobu wiedzy; - dzieci częściej rozumieją zdrowie jako dobre samopoczucie niż jako brak choroby: dzieciom, podobnie jak większości dorosłych, zdrowie kojarzy się ze zjawiskami (sytuacjami) pozytywnymi, choroba z negatywnymi; - zmiany koncepcji zdrowia w dzieciństwie polegają na: przejściu od konkretnych przykładów z własnych doświadczeń do stopniowo wzrastającej zdolności do rozumienia zdrowia jako pojęcia abstrakcyjnego, uwzględniania jego fizycznego i psychicznego wymiaru oraz zrozumienia specyficznych pojęć, takich jak np. przyczyny chorób, sposoby utrzymania zdrowia; - z wiekiem koncepcja zdrowia dzieci upodabnia się do jego rozumienia przez matki.
Istota zadawania prostych pytań: Niektórzy autorzy sugerują, że dla zbadania, jak dzieci młodsze (do 10-12 roku życia) postrzegają zdrowie, należy zapytać o nie w kontekście doświadczeń z codziennego życia. Zamiast pytania: Co to jest zdrowie? lepiej zapytać: Czy robisz coś, aby być zdrowym, gdy jesz, ubierasz się, sprzątasz, idziesz spać, ćwiczysz, odrabiasz lekcje, masz czas wolny? Po czym możesz poznać, że kolega (koleżanka) ma dobre zdrowie? Czy jest konieczne robić coś, aby być zdrowym? Jeśli tak - Co należy robić? Co możesz robić, gdy jesteś zdrowy? Co zagraża zdrowiu dzieci?
Dziecięca koncepcja zdrowia - Przy takim podejściu okazuje się, że dziecięca koncepcja zdrowia, podobnie jak u dorosłych, jest wielowymiarowa i obejmuje trzy, podstawowe wymiary: - bycie sprawnym (zdolnym) do wykonywania różnych czynności (związanych z aktywnością fizyczną, przebywaniem poza domem, nauką w szkole); - zachowania sprzyjające zdrowiu (odpowiednie żywienie, aktywność fizyczna, sen); - zdrowie psychiczne, które dotyczy ogólnego samopoczucia i relacji z innymi (ten wymiar pojawia się już w wieku 5-6 lat).
Odczucie zdrowia - Na co dzień ludzie rzadko zastanawiają się nad tym, czym jest zdrowie. „Zdrowia się nie czuje, zdrowie jest swoistą „pustką”, jakimś „antystanem”.Kiedy jestem zdrowy, nie wiem o tym. Nie mówię sam sobie o tym. Kiedy jestem chory, mówię to sobie, mam tego świadomość. I wtedy wiem jak to jest, kiedy jestem zdrowy. Ale wtedy nie jestem zdrowy, więc wiem to tylko teoretycznie, mogę to sobie wspominać i wyobrażać. Tak jest z wieloma sprawami. [...] Być u siebie, być z kimś kochanym, żyć wygodnie - nie wiemy jak to jest, dopóki tak jest. To chyba dobrze wiedzieć, jak to właśnie jest. Szkoda, że trzeba to wcześniej stracić".
Poznanie, jak ludzie definiują, opisują zdrowie, pozwala lepiej zrozumieć ich: zachowania; gotowość do troski o swoje zdrowie, w tym kształtowania zachowań mu sprzyjających.
Zdrowie jako kategoria pozytywna...
Asmodeusz