Edukacja żywieniowawykładysemestr V
CZYNNIKI WARUNKUJĄCE ZDROWIE I DBAŁOŚĆ O ZDROWIE
Zdrowie i determinanty zdrowia - Drugim obok zdrowia, podstawowym pojęciem w edukacji zdrowotnej są czynniki warunkujące (wpływające, determinujące) zdrowie. Na wiele z nich jednostka nie ma bezpośredniego wpływu, ale od tego, czy ludzie rozumieją, od czego zależy ich zdrowie i czy biorą to pod uwagę w codziennym życiu, zależą w dużym stopniu ich działania na rzecz zdrowia.
Czynniki warunkujące zdrowie i zmiany w ich postrzeganiu: - Zdrowie jednostki i zbiorowości we wszystkich kulturach zależy od wielu różnorodnych czynników. - Rola i hierarchia ważności poszczególnych czynników może być różna i zmieniała się wraz ze zmianą modelu zdrowia. - W biomedycznym modelu zdrowia szczególną rolę przypisywano opiece medycznej. - W wieku XX, dzięki dynamicznemu rozwojowi nauk medycznych, zwiększyły się możliwości diagnozowana i leczenia wielu chorób, rozwinięto nowe technologie medyczne. - Okazało się jednaki że postęp nauk medycznych i wzrastające nakłady na działania naprawcze nie przyniosły oczekiwanej poprawy zdrowia społeczeństwa.
Determinanty zdrowia - Momentem przełomowym dla zmiany postrzegania czynników warunkujących zdrowie ludzi, z przeniesieniem akcentów z działań medycznych na szerszy kontekst społeczny, był raport ministra zdrowia Kanady Marka Lalonde (1974) który stanowił podstawę polityki zdrowotnej państwa. Lalonde zaproponował w nim koncepcję „pól zdrowia", w której wyróżnił cztery grupy czynników warunkujących zdrowie.
Czynniki warunkujące zdrowie jednostki w koncepcji „pól zdrowia”, wg Lalonde, 1974
Determinanty zdrowia: - Styl życia - zbiór decyzji (działań) jednostki, które wpływają na jego zdrowie i które jednostka może w mniejszym lub większym stopniu kontrolować (ok. 50 -52% ogółu wpływów). - Środowisko - wszystkie jego elementy, zewnętrzne w stosunku do ciała ludzkiego, na które jednostka nie ma wpływu lub jest on bardzo ograniczony (ok. 20%). - Biologia człowieka - wszystkie cechy związane z biologią organizmu ludzkiego, w tym czynniki genetyczne, wiek, płeć (ok. 20%). - Organizacja opieki medycznej - dostępność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki medycznej (ok. 10-15%).
Koncepcja pól zdrowia Lalonde’a - Koncepcja „pół zdrowia" (zwana też „kołem Lalonde'a") miała wpływ na rozwój społeczno-ekologicznego modelu zdrowia i zmianę polityki zdrowotnej na świecie oraz stworzyła podstawy do rozwoju promocji zdrowia. Uświadomiła ludziom, że w znacznym stopniu na ich zdrowie wpływa styl życia i przez jego zmianę (w kierunku sprzyjającym zdrowiu), można stan zdrowia poprawić. Uaktualniła znane już pojęcie „twoje zdrowie w twoich rękach". Ujawniła też czynniki społeczno-ekonomicznych, które wpływają na styl życia jednostki i są od niej niezależne. Koncepcja ta jest nadal użyteczna z perspektywy zdrowia jednostki, ale zbyt uproszczona z perspektywy zdrowia populacji. Po 20 latach (1994) od wydania raportu M. Lalonde w strategii „Inwestycja dla zdrowia Kanadyjczyków” wymieniono kolejne czynniki, od których zależy zdrowie społeczeństwa.
Strategies for Population Health Investing in the Health of Canadians, Ottawa, 1994: - zarobki i status społeczny - uważane za najważniejszy, pojedynczy czynnik determinujący zdrowie: im wyższe zarobki i status, tym lepsze zdrowie; - sieci wsparcia społecznego - wsparcie ze strony rodziny, przyjaciół, w społeczności lokalnej zmniejsza ryzyko wielu chorób i zachowań ryzykownych; - edukacja - wyższy jej poziom zwiększa możliwości ludzi kierowania swoim życiem i kontrolowania swego zdrowia, stwarza szansę na uzyskanie pracy (a tym samym zarobków); - zatrudnienie i warunki pracy - bezrobocie wiąże się z występowaniem wielu problemów zdrowotnych, w tym zwłaszcza depresji, lęków, z ograniczeniem aktywności życiowej; niekorzystne warunki w środowisku pracy są przyczyną urazów i wielu chorób; - środowisko fizyczne - naturalne (stan powietrza, wody, gleby) i stworzone przez człowieka (mieszkania, bezpieczeństwo w miejscu pracy, miejscu zamieszkania, w ruchu drogowym);- biologia i wyposażenie genetyczne - potencjał genetyczny jednostki, funkcje poszczególnych układów organizmu, płeć (biologiczna i „skonstruowana" społecznie), wiek; - zachowania zdrowotne i umiejętności radzenia sobie – bezpośrednio wpływają na zdrowie jednostki, ale są zależne od czynników społecznych, a także wiedzy i umiejętności dokonywania właściwych wyborów; - prawidłowy rozwój w dzieciństwie - począwszy od okresu płodowego i we wczesnym dzieciństwie ma podstawowe znaczenie dla zdrowia i samopoczucia w dalszych latach życia; - służba zdrowia - szczególnie działania ukierunkowane na utrzymanie i doskonalenie zdrowia oraz zapobieganie chorobom.
Model czynników warunkujących zdrowie „tęcza czynników (polityki) zdrowia” (Dahlgren, Whitehead, 1991)
Cel edukacji zdrowotnej - Ważnym celem edukacji zdrowotnej powinno być umożliwienie ludziom dokonania identyfikacji czynników wpływających na ich zdrowie: pozytywnych, negatywnych.1) Narysowanie własnego „koła pól zdrowia” lub „tęczy czynników zdrowia” albo innego własnego modelu tych czynników
Czynniki ryzyka i czynniki chroniące - Termin ryzyko jest określany w słownikach języka polskiego jako możliwość szkody. straty, niekorzystnego lub niepożądanego zdarzenia, skutków lub jako działanie, które powoduje zagrożenie dla czegoś wartościowego. Termin czynniki ryzyka odnosi się do tych czynników (zmiennych), które zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju choroby, niepełnosprawności, zaburzeń rozwoju lub innych niepożądanych (negatywnych) stanów.
Czynniki ryzyka - Same czynniki ryzyka nie są jednak bezpośrednią przyczyną wystąpienia choroby. Prawdopodobieństwo jej wystąpienia zwiększa się przy współistnieniu wielu czynników ryzyka lub ich specyficznej konstelacji, a także istnieniu dodatkowo tzw. czynników podatności lub wrażliwości, zwanych także markerami podatności. Są to cechy (właściwości) jednostki, które nasilają negatywne wpływy sytuacji lub środowiskowych czynników ryzyka. Na przykład wśród dzieci żyjących w ubóstwie i zwiększonej wrażliwości na jego skutki jest płeć męska (Luthar, Cicchetti 2000). Identyfikacja czynników ryzyka i eliminowanie lub redukowanie ich wpływu jest podstawą profilaktyki wielu chorób oraz innych problemów zdrowotnych i społecznych. Podejście to było szczególnie przydatne i skuteczne w zapobieganiu chorobom zakaźnym. Wiele doświadczeń wskazuje, że nie jest ono jednak wystarczające w profilaktyce chorób przewlekłych, uwarunkowanych niedostatkami w stylu życia ludzi. Podejście zorientowane na uświadamianie ludziom zagrożeń, związanych z występowaniem różnych czynników ryzyka (np. palenia tytoniu, spożywania nadmiernych ilości tłuszczów zwierzęcych) jest często wykorzystywane w edukacji zdrowotnej.
Czynniki chroniące - Przeciwwagą dla czynników ryzyka są czynniki chroniące lub ochronne, określane jako „właściwości jednostek lub środowiska społecznego, których występowanie wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny człowieka i zwiększa jego odporność na działanie czynników ryzyka” (Ostaszewski 2003). Czynniki chroniące modyfikują działanie czynników ryzyka w pozytywnym kierunku. Przyjmuje się dwa hipotetyczne modele wpływu czynników chroniących: - równoważenie ryzyka - czynniki chroniące wpływają bezpośrednio na zachowania człowieka;- redukcja ryzyka - czynniki chroniące wchodzą w interakcję z czynnikami ryzyka i zmniejszają (redukują) ich wpływ na zachowanie tworząc rodzaj buforu lub tarczy ochronnej. Wyodrębnienie czynników chroniących jest związane z pozytywnym podejściem do zdrowia i jego uwarunkowań. Jest zbieżne z koncepcją salutogenezy, w której odpowiednikami czynników chroniących są zasoby odpornościowe i silne poczucie koherencji. Badania nad czynnikami chroniącymi zapoczątkowały także rozwój nowej koncepcji zwanej resilience.
Koncepcja resilience - Termin resilience pochodzi z języka angielskiego i nie ma w języku polskim dobrego odpowiednika, oddającego istotę tej koncepcji (konstruktu). Za jej pionierów uważa się amerykańskich i brytyjskich psychologów i psychiatrów, którzy prowadzili długofalowe (10-30 letnie) badania różnych grup dzieci, żyjących w bardzo niekorzystnych warunkach społeczno-ekonomicznych. Mimo wielu czynników ryzyka wśród badanych była grupa dzieci (nawet 1/3 badanych), które wyrosły na dobrze funkcjonujących, zdrowych ludzi i nie powielili „złego losu" swoich rodziców. Badania nad resilience są nadal prowadzone w wielu krajach, w różnych grupach dzieci i młodzieży, żyjącej w warunkach niekorzystnych dla ich rozwoju. Nie udało się jednak dotychczas uzgodnić podstawowych kwestii dotyczących terminologii, definicji, metodologii badań itd. Większość autorów uznaje resilience za: „wieloczynnikowy proces pozytywnej adaptacji, w którym czynniki chroniące kompensują lub redukują wpływ czynników ryzyka" (Ostaszewski, 2005a). Resilience nie jest więc cechą osobowości, ani inną indywidualną właściwością jednostki lecz jest dynamicznym procesem, w którym mamy do czynienia z dwoma zjawiskami (Luthar, Cicchetti, 2000):1) Jednostka jest narażona na ryzyko, negatywną sytuację życiową („niedolę"), o której wiadomo (na podstawie badań empirycznych), że wywołuje trudności w przystosowaniu się; 2) Istnieją oznaki pozytywnej adaptacji jednostki, która może się przejawiać jako: - kompetencje społeczne - u młodszych dzieci rozwój bezpiecznej więzi z matką lub innym opiekunem; w wieku szkolnym dobre wyniki w nauce, pozytywne relacje z rówieśnikami i nauczycielami, - realizacja zadań rozwojowych, - niewystępowanie zaburzeń emocjonalnych lub zaburzeń zachowania. Istotą (osią) koncepcji resilience są czynniki chroniące, które modyfikują skutki wysokiego ryzyka. Na podstawę wielu badań zidentyfikowano czynniki chroniące, które najsilniej wspomagają procesy resilience. Pochodzą one z trzech poziomów, W działaniach w celu wzmacniania procesów resilience należy wykorzystywać każdy z tych poziomów zarówno w sytuacjach kryzysowych, jak i w profilaktyce różnych zaburzeń i problemów społecznych u dzieci i młodzieży.
Poziom 1) - zasoby indywidualne: - Zdolności poznawcze (wysokie IQ, zdolności uczenia się, zdolności werbalne, umiejętności planowania) - Temperament (towarzyskość, zdolności adaptacyjne) - Mechanizmy samokontroli (radzenie sobie z negatywnymi emocjami, samokontrola impulsów) - Optymizm i pogoda ducha - Umiejętności społeczne (porozumiewania się, nawiązywania i utrzymywania przyjaźni, rozwiązywania konfliktów) - Pozytywny obraz siebie (wysoka samoocena, wiara w swoje możliwości, poczucie własnej skuteczności) - Procesy motywacyjne (posiadanie planów i celów życiowych, aspiracje edukacyjne)
Poziom 2) – zasoby wynikające z relacji z osobami z najbliższego otoczenia: - Relacje rodzice - dziecko (wieź z rodzicami, wsparcie rodziców, zasady rodzinne, jasne oczekiwania rodziców, zaangażowanie rodziców w szkolne sprawy dziecka) - Konstruktywni rówieśnicy (akceptujący normy, z aspiracjami edukacyjnymi, prospołeczni) - Dobrzy i kompetentni dorośli (oparcie w zaufanej osobie dorosłej, np. trenerze sportowym, nauczycielu)
Poziom 3) -zasoby środowiska lokalnego: - Dobra szkoła (pozytywny klimat społeczny szkoły, wsparcie ze strony nauczycieli) - Zaangażowanie w konstruktywną działalność (kluby młodzieżowe i sportowe, wspólnoty religijne, wolontariat) - Przyjazne i bezpieczne sąsiedztwo (dostęp do ośrodków rekreacji, klubów, poradni, ośrodków interwencji kryzysowej).
Koncepcja resilience - Koncepcja resilience, zdaniem wielu autorów, stwarza nowe możliwości zarówno w sytuacjach kryzysowych, jak i w profilaktyce różnych zaburzeń i problemów społecznych, w tym także zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży. Umożl...
Asmodeusz