Dowodzenie faktyczne.pdf

(69 KB) Pobierz
Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW)
DOWODZENIEFAKTYCZNE (gr. › ti[hoti];łac. demonstratioquia —dowo-
dzenie: »ejest ) IWYJANIAJCE (gr.di “ ti[dioti];łac. demonstratiopropter
quid —dowodzenie: dlaczegojest )—czynno±¢polegaj¡canaukazywaniuba-
danegofaktuipodawaniujegokoniecznejprzyczyny.
ZarównoArystoteles,jaki±w.Tomaszwskazywalinazwi¡zekdowodzenia
(dedukcyjnego)zkonieczno±ciowymstanemrzeczy;zwi¡zektenujawniałsi¦
nawetwtakiejmierze,»esamesposobyorzekaniaistotnegouto»samiłysi¦
zorzekaniemprzezprzyczyny.
Di “ ti—propterquid(dlaczego,zjakiejprzyczyny)oraz › ti—quia(»ejest)
s¡nazwamid.wyja±niaj¡cego(di “ ti)orazd.dotycz¡cegofaktycznegostanurze-
czy( › ti).Terodzajedowodzeniastosujesi¦wnurciefilozofiiklasycznej(inspi-
rowanejuj¦ciamipoznawczymiArystotelesa),którauwgl¦dniakonieczno±cio-
westanybytowaniarzeczy,dlategoArystotelesowska,apó¹niejiTomaszowa
klasyfikacjarozumowanianieopierasi¦jedynienaformalnychwła±ciwo±ciach
rozumowania,aletak»enaanaliziestanówrzeczowych,konieczno±ciowych—
nawskazywaniuzale»no±cikonieczno±ciowychpomi¦dzystanamirzeczyujmo-
wanymiwpoznaniu.Skorowszystkiekonieczno±cioweirzeczowerelacjedadz¡
si¦wkoncepcjiArystotelesawyrazi¢wkategoriachprzyczyny,skutkuizwi¡zku
istniej¡cegomi¦dzynimi(niechodzitutajjedynieoprzyczyn¦sprawcz¡ijejsku-
tek,alewszystkietypyprzyczyn:zarównowewn¦trznych,jakizewn¦trznych),
wobectegomo»nabyłodokona¢wyró»nieniarozumowaniakonieczno±ciowego.
Wyró»nionodwatypyd.,zw.pó¹niej„demonstratiopropterquid”(d.wy-
ja±niaj¡ce)oraz„demonstratioquia”(d.faktyczne).Pierwszejestspełnieniem
zdaniarozkazuj¡cego:wyja±nij„jak”albo„dlaczegoxjest”!Drugiedowodze-
niejestspełnieniemrozkazu:udowodnij,»e„xjest”!Arystoteleszajmujesi¦
tymitypamidowodzeniawrozdz.13 Analitykwtórych (78a—79a),a±w.To-
maszomawiajewswoimkomentarzudotegodzieła:d.wyja±niaj¡ceprzez
poznaniewła±ciwychprzyczynjakiej±rzeczy:„demonstratioexcausisreipro-
ceditetprimisetimmediatis”( InAn.post .,lib.I,lect.23)(„dowodzeniepo-
chodzizpierwszychibezpo±rednichprzyczyndanejrzeczy”)—nazywasi¦
wła±nie„demonstratiopropterquid”.Wtymtypierozumowaniawiemynie
tylko,»eco±jest,»emasi¦takatak,alewiemyte»dlaczegoco±jesttakie,jakie
jest,czyliznamyrzeczowe¹ródładanegostanu,ujawnionegowprawdziwym
twierdzeniu.Ktowskazujenawła±ciw¡przyczyn¦jakich±skutków,wstosunku
dopoznaniafaktuegzystencjalnegoinaturydanychskutków,rozumujeaprio-
rycznie,idlategoka»derozumowaniewyja±niaj¡ce(demonstratiopropterquid)
jest—wtymsensie—rozumowaniemapriorycznym.Obokrozumowaniawyja-
±niaj¡cegopoprzezwskazaniewła±ciwychprzyczynjakiej±rzeczy(demonstratio
propterquid)wyró»niaStagiryta,azanimcałatradycjaperypatu,rozumowanie
faktyczne,stwierdzaj¡cefakty—demonstratioquia.
w.Tomaszwkomentarzudo Analityk wyró»niazaStagiryt¡dwarodzaje
demonstratioquia:a)zpoznaniazmiennychibezpo±rednichskutkówdocho-
dzisi¦dopoznaniaprzyczynyrzeczy—skutkis¡bowiemniekiedybardziej
znaneibardziejdost¦pnenaszemupoznaniu(zwł.zmysłowemu)ani»eliprzy-
czyna;b)zpoznaniadalszych,niebezpo±redniowła±ciwychprzyczyn—tego
rodzajurozumowaniewskazuje,»erzeczjaka±jest:je±lis¡skutki,toistnie-
jejaka±przyczyna,aleniewiemydlaczegofaktjaki±jestwła±nietaki,jakijest.
Dwaaspektyrozumowania„quia”wskazuj¡,»emo»eonoby¢iaposterioryczne,
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 1
dowodzeniefaktyczneiwyja±niaj¡ce
iaprioryczne:jestaposterioryczne,gdy»zeskutkówdochodzimydostwierdze-
niaprzyczynyjakiej±rzeczy,naturyktórejjednaknieznamy;jestaprioryczne,
gdy»zprzyczyndalszychiniewła±ciwychwnioskujemyoskutku—wówczas,
chocia»wskazujemyprzezprzyczynynaskutek,tojednak(poniewa»brakbez-
po±redniokonieczno±ciowychzwi¡zków)rozumowaniatakiegoniemo»naza-
liczy¢dod.przezpoznaniewła±ciwychprzyczyn(poznanieapodyktyczne,nie-
zawodne),idlategospadaonodorz¦duni»szego„quia”,aczkolwiekwswej
formiemo»eby¢rzeczywi±ciepoznaniemapriorycznym.
Niemo»nazatempostawi¢znakurówno±cipomi¦dzyd.„propterquid”
apoznaniemapriorycznymorazpomi¦dzyd.„quia”a„poznaniemaposterio-
rycznym”,istniej¡bowiemdwatypyd.„quia”—aposterioryczneiaprioryczne.
Podziałd.nawyja±niaj¡ce(propterquid)ifaktyczne(quia)uwa»anozarozł¡cz-
nyipoprawny.Istotnymmomentemrozł¡czno±citakpoj¦tegopodziałumaby¢
wskazanienabezpo±redni¡iwła±ciw¡,oraznaniebezpo±redni¡iniewła±ciw¡
przyczyn¦jakiego±stanurzeczy.
Winnychznanychstaro»ytno±ci,±redniowieczuiczasomnowo»ytnymty-
pachdowodzenia,np.aprioriiaposteriori,braktejrozł¡czno±ci,gdy»wza-
znaczonymwy»ejwypadku(apriorycznymiaposteriorycznymrozumowaniu)
istniejejeszczepo±rednityprozumowania,zw.„asimultaneo”—zkorelatu.Po-
dobnie,znanedowodzeniastanówrzeczowychzaktówpoznawczychniemog¡
wogóleuchodzi¢zadowodzeniesensustricto.Je±liwskazanerozumowania
byłybynajbardziejtypowymirodzajamidowodzenia,zadawanosobiepytanie:
jakijeststosunekdonaukitakichwła±nietypówdowodzenia?Obowi¡zywało
tu,oczywi±cie,postawioneprzezArystotelesakryterium,»epoznanienaukowe
tylkowtedyzasługujenaswemiano,gdywskazujenabezpo±rednieiwła±ciwe
przyczynyjakich±badanychstanówrzeczy.Idlategod.wyja±niaj¡ce(propter
quid)byłouwa»anezawiedzotwórcze.Arystotelesw Analitykachwtórych (75
a)twierdził,»ed.faktyczne(quia)dotyczyzasadniczoprzedwst¦pnychwarun-
kównauki,gdy»nieobejmujetłumaczeniaistotyrzeczy,atylkowskazujena
faktobecno±ciprzedmiotu.
Jednak,prawdopodobniepodwpływem±w.Tomaszaijegoaposterio-
rycznegosposobudowodzeniaBoga(zeskutków),pocz¦todochodzi¢do
przekonania,»erównie»d.faktycznejestnietylkojakim±dowodzeniem
przedwst¦pnym,aletak»ejestwiedzotwórcze,awi¦cnale»ydonauki—
„imperfecteparticipatrationemscientiae”(„niedoskonaleuczestniczywro-
zumieniunauki”)—gdy»dotyczytegosamegoprzedmiotu,cho¢poznane-
gowsposóbmniejlubbardziejdoskonały.Cowi¦cej,wTomaszowym
komentarzudo Analitykwtórych (c.13,lect.23)mo»naspotka¢zmian¦
d.„quia”na„propterquid”,chocia»wswejtre±cianijedno,anidru-
gierozumowaniefaktycznieniejestdowodem,mimo»eformalniespeł-
niawarunkisylogistykidedukcyjnej.Zaakcentowanied.faktycznegotypu
„quia”otworzyłodrog¦doprzyj¦ciawnaukach,zwł.przyrodniczych,in-
nychtypówdowodzenia,uznawanychprzezteori¦naukizarozumowanie
zawodne.
Współcze±nienast¡piłanobilitacjad.faktycznego;wnowychkoncepcjach
egzystencjalizmutomistycznego,którynawi¡zujedowyró»nionychdwóch
typówdowodzenia,akcentujesi¦to,»ed.wyja±niaj¡cezakładad.stwierdzaj¡ce
istnienierzeczy.Takjakkwestiaistnieniarzeczy(ansit)jestzawszewcze±niejsza
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 2
dowodzeniefaktyczneiwyja±niaj¡ce
odkwestiiwyja±nienia,czymrzeczjest—byłobybowiemczym±absurdalnym
tłumaczy¢istot¦tego,czegoniema(niebytu)—takd.faktycznejestwcze±niejsze
odd.wyja±niaj¡cego.
Faktistnieniamo»najednakrozpatrywa¢wdwojakimaspekcie;niebyłtego
±wiadomArystoteles,iniezawszekonsekwentnie(zwł.przyteoriidowodzenia)
podkre±lałTomaszzAkwinu.Pierwszyaspektfaktuistnieniatojakbywarunek
wst¦pny—obecno±¢realnarzeczyw±wiecie.Je±litenwła±niefaktstwierdzamy,
tojesttorodzajd.faktycznego,którejestwst¦pemdod.wyja±niaj¡cego.Akcen-
tujejednaksi¦drugiaspektistnienia,mianowicieistnieniejakonajdoskonalszy
aktrzeczywisto±ci,konstytuuj¡cysam¡bytowo±¢rzeczy.PozaAkwinat¡,nikt
niezdawałsobiedokładniesprawyztegowła±nieaspektuistnienia,aspektu,
którynazwałonwterminologiiarystotelesowskiej„formalerespectuomnium
quaeinresunt”( S.th. ,I,q.8,a.1)—„[istnieniejest]czym±formalnymwsto-
sunkudowszystkiegocojest”.Istnieniewkoncepcji±w.Tomaszapełnit¦sam¡
funkcj¦,jak¡formapełniwsystemieArystotelesa.
Takrozumianeistnienie,jakonajdoskonalszyaktbytu,jakoelementkon-
stytuuj¡cysambyt,pełniwbycieanalogiczn¡rol¦,jak¡pełniformawary-
stotelesowskiejkoncepcjibytu.JakuArystotelesaformatworzyistot¦rzeczy
ijestpodstaw¡zrozumieniabytu,takwTomaszowejkoncepcjibytut¦wła±nie
funkcj¦spełniaistnienie.IjakwsystemieArystotelesadociekanieprzyczynwła-
±ciwychistotytworzytypd.wyja±niaj¡cego,takwmetafizyceAkwinatydocie-
kanieprzyczynbytujakoistniej¡cegostanowitensamtypd.wyja±niaj¡cego
„propterquid”.
Niewieleprzykładówznale¹¢mo»nauArystotelesaczyjegokomentato-
równatzw.d.wyja±niaj¡ce(propterquid);wmetafizyceArystotelesad.wyja-
±niaj¡ce,wskazuj¡cenaprzyczyn¦wła±ciw¡rzeczy,chybaniewyst¦puje,gdy»
nieprzyjmujesi¦»adnychzdeterminowanychpoznawczoistot.Tymczasem,gdy
zwrócimyuwag¦,»eistnieniepełniwbycierol¦aktu—metafizykapotrafiwska-
za¢(swoi±cie)naprzyczyn¦wła±ciw¡takpoj¦tegoistnienia.Iwtymwła±nie
sensienatereniemetafizykiwyst¡piłobyd.wyja±niaj¡ce(propterquid).Wszyst-
kieanalizyprzeprowadzonenatereniefilozofiibytudotycz¡b¡d¹formowania
przedmiotumetafizykibytujakobytu(jakoczego±istniej¡cego),b¡d¹w±wietle
utworzonegopoj¦cianaanalizierealnieistniej¡cychbytówwobranychiuza-
sadnionychaspektach.Dowodzeniewfilozofiibytuzwi¡zkamikonieczno±cio-
wymi„propterquid”,wyja±niaj¡cymiostateczniebyt,niedokonasi¦,oczywi-
±cie,przezsylogizmapodyktyczny,aleprzezrozumowaniesprowadzaj¡cedo
absurdu,poprzezdowodzenieelenktycznelubdowodzenietzw.systemowe.
Wszystkietetypyrozumowaniawyst¦puj¡zazwyczajł¡cznie,wzajemniesi¦
dopełniaj¡c.
D.wyja±niaj¡ce„propterquid”,u»ytewsylogistycznejformieapodyktycz-
nej,jestbardzorzadkie.To,którepojawiłosi¦whistoriifilozofii,dotyczyłoalbo
niektórychklashierarchiinaturalnej,alboniektórychtypówmy±leniamatema-
tycznego.Nawetwstaro»ytnejmatematyce,gdziejeszczeniewyst¦puj¡poj¦cia
niesko«czono±ciowe,wtwierdzeniachEuklidesatrudnowykaza¢,»emamydo
czynieniazdoskonałymdowodemwyja±niaj¡cym.Klasyhierarchiinaturalnejs¡
topierwotne,przednaukoweuj¦ciapoznawcze,pozwalaj¡cerozró»nia¢przed-
mioty,aprzeztoumo»liwi¢posługiwaniesi¦nimiprzezczłowieka.Dlategona
tymetapieniemajeszczeujawnionychcechczyelementówrzeczy.Poznanie
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 3
dowodzeniefaktyczneiwyja±niaj¡ce
dalsze,naukowe,nierazkwestionujeto,cojawiłosi¦jakopewneiniepow¡tpie-
walnewprzednaukowej,spontanicznejabstrakcji,wwynikuktórejtworzymy
klasynaturalne.
Rozumowaniewyja±niaj¡cewnaukachprzyrodniczych—takie,jakiede
factowyst¡piłowteoriachArystotelesaczyjegokomentatorów—najcz¦±ciej
niedotyczyłopoznaniawła±ciwejibezpo±redniejprzyczynyrzeczy,alebyło
uchwyceniem(najcz¦±ciejniewła±ciwym)jakiej±cechy,któr¡uwa»anozaprzy-
czyn¦wła±ciw¡danegozjawiska.Fakttenniebyłjednaku±wiadomionyiudo-
wodniony.
Tendencjadosylogistycznego,apodyktycznegod.wszystkiegobyłarelik-
temnaukiPlatonaiwysokichwymaga«,jakiestawianonauce.Zbiegiemcza-
su,gdyprzekonanosi¦,»ewymaganiates¡zbytwygórowanei»eprzytakich
wymaganiachpadałynajcz¦±ciejargumentysłowne,anierzeczowe,zacz¦to
modyfikowa¢teori¦naukiidostosowywa¢j¡dowymaga«proporcjonalnych
dobadanychprzedmiotów.
Bibliografia: J.Salamucha, Poj¦ciededukcjiuArystotelesai±w.TomaszazAkwinu ,Wwa1930;
S.Mansion, Lejugementd’existencechezAristote ,Lv1946,1976 2 ;J.Owens, TheDoctrineofBeing
intheArystotelianMetaphysics ,Tor1951,1978 3 ;K.Ajdukiewicz, Klasyfikacjarozumowa« ,SL2
(1955),278–300;J.Anderson, OnDemonstrationinThomisticMetaphysics ,NSchol32(1958),476–
–494;S.Robert, OnPerfectDemonstration ,NSchol34(1960),190–203;Kr¡piecDzIV;Arystoteles,
Analitykipierwszeiwtóre ,Wwa1973;JohnofSt.Thomas, ArsLogica, Be1985;Arystoteles,
Metafizyka ,I–II,Lb1996.
MieczysławA.Kr¡piec
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 4
dowodzeniefaktyczneiwyja±niaj¡ce

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin