Gombrowicz na nowo opisany.pdf

Gombrowicz na nowo opisany

«Redescribing Gombrowicz»

by Jerzy Jarzębski

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 3 / 2005, pages: 47, on www.ceeol.com .

Gombrowicz na nowo opisany

Ju¿ wiele lat temu zdawa³o siê, ¿e o Gombrowiczu trudno napisaæ co radykalnie

nowego. Gombrowiczologia sprawia³a wra¿enie nauki w zasadzie ustalonej,

maj¹cej ca³kiem solidne fundamenty w postaci autorskich interpretacji w³asnych tek-

stów a i nadbudowê piêknie rozwiniêt¹. Produkcja prac naukowych na temat Gom-

browicza nie ustawa³a bynajmniej pod koniec ubieg³ego wieku, ale albo mia³a cha-

rakter doæ przyczynkarski, albo dotyczy³a kwestii odbioru (jak ksi¹¿ki Stanis³awa

Bortnowskiego czy Krzysztofa £êckiego). Dopiero z pocz¹tkiem bie¿¹cego stulecia

zaczê³o przybywaæ tekstów dotycz¹cych interpretacji Gombrowicza, zapocz¹tkowa-

ny bodaj ksi¹¿k¹ Leszka Nowaka. Ale to wci¹¿ jeszcze nie oznacza³o znacz¹cej inwe-

stycji w jêzyk opisu dzie³a. Tu inspiracja przysz³a niespodzianie z Ameryki, w postaci

zbiorowej pracy pod redakcj¹ Ewy P³onowskiej-Ziarek Grymasy Gombrowicza .

Ksi¹¿ka ukaza³a siê wprawdzie ju¿ w roku 1998, ale prze³o¿ona zosta³a i wydana po

polsku trzy lata póniej. Zawiera³a artyku³y sytuuj¹ce Gombrowicza wobec teorii

genderowych, a przede wszystkim ujmowa³a jego twórczoæ w perspektywie queer u,

co okaza³o siê bardzo trafn¹ intuicj¹. W Gombrowiczu, g³ównie jako autorze

Trans-Atlantyku , badacze z Ameryki zobaczyli pisarza ujmuj¹cego siê za wszelkiego

rodzaju odmieñcami, ludmi wykluczonymi ju¿ to z powodu swej orientacji seksu-

alnej, ju¿ to z biedy czy z racji kulturowej i narodowej peryferyjnoci.

W tym samym czasie pojawi³a siê w Polsce ksi¹¿ka Janusza Margañskiego, t³uma-

cza Grymasów , zatytu³owana Gombrowicz wieczny debiutant . Margañski, od

wielu lat zafascynowany Gombrowiczem, nie by³ uczonym akademickim, posiada³

jednak wspania³¹ erudycjê filozoficzn¹ i literack¹, zdobyt¹ miêdzy innymi przez lata

praktyki w zawodzie t³umacza. Jego portret Gombrowicza ró¿ni³ siê wiêc znacznie

od tego wizerunku, który wykszta³ci³ siê jako wiedza paradygmatyczna, potwier-

dzana autorytetem podrêczników szkolnych i uniwersyteckich. Gombrowicz Mar-

gañskiego by³ przede wszystkim autorem uwik³anym w problemy filozoficzne, u¿y-

waj¹cym pojêæ z jêzyka Kartezjusza, Pascala czy Nietzschego niejako mimochodem,

nieostentacyjnie, tak i¿ owa praktyka umknê³a oczom interpretatorów. Jego intertek-

stualne dzia³ania obejmowa³y, pod³ug Margañskiego, tak¿e literaturê wiatow¹,

g³ównie francuskich klasyków, z których bra³ motywy i w¹tki, rozwi¹zuj¹c je po swo-

jemu.

Niejako w sukurs Margañskiemu przychodzi³a ksi¹¿ka Micha³a G³owiñskiego

Gombrowicz i nadliteratura , z³o¿ona z tekstów drukowanych na przestrzeni lat,

a powiêconych g³ównie intertekstualnym grom pisarza. Wydawa³o siê, i¿ teraz tylko

kwesti¹ czasu jest ponowna, niezwykle drobiazgowa lektura Gombrowiczowskich

tekstów, wykrywaj¹ca w nich ca³e pok³ady zapo¿yczeñ i aluzji literackich. G³owiñski

pokazywa³, ¿e ucieczka od kategorii narzucanych w odbiorze przez samego pisarza

(marzenie ka¿dego interpretatora) wiedzie przez lekturê erudycyjn¹, obna¿aj¹c¹

wszystkie chwyty prowadzonej przezeñ tajemnie miêdzytekstowej gry.

I kiedy zdawa³o siê, ¿e nowy paradygmat lektury Gombrowicza ju¿ siê ustala, wy-

znaczaj¹c badaczom zadania na kolejne dziesiêciolecia, pojawi³a siê ksi¹¿ka Mi-

cha³a Paw³a Markowskiego, wyra¿aj¹ca bardzo mocne zniechêcenie jej autora do

wizerunku Gombrowicza-gracza. W Czarnym nurcie Markowski, korzystaj¹c po

czêci z inspiracji Hanjo Beressema, który, podobnie jak on, interpretowa³ w wydanej

niedawno ksi¹¿ce Gombrowicza poprzez Lacana, postanowi³ zaj¹æ siê autorem Fer-

dydurke jako rzeczywistym, ¿ywym cz³owiekiem, odczuwaj¹cym mocno k³opoty doj-

rzewania, a nastêpnie swoje zderzenie ze wiatem i innymi ludmi. Jego utwory

mia³yby byæ zatem nade wszystko zapisem spotkania z Innoci¹, z Niesamowitym,

z tym wszystkim, co w wiecie dzikie, monstrualne, niepoddaj¹ce siê logicznym anali-

zom. Gombrowicz zosta³ w ksi¹¿ce Markowskiego niejako jeszcze raz rozmontowany

i ponownie z³o¿ony, tak aby siê nam ujawni³y jego emocje, lêki, stosunek do cia³a,

praktyki konstruowania sobie ja, zaskoczenie g³upot¹ i potwornoci¹ tego, co nas

otacza. Erudycja furda zajmijmy siê Gombrowiczem rozebranym do go³a? Nic

z tych rzeczy. Ksi¹¿ka Markowskiego jest nie mniej erudycyjna ni¿ praca Mar-

Wstêp

Jarzêbski Gombrowicz na nowo opisany

gañskiego, tyle ¿e owa erudycja wiedzie w inn¹ stronê. Markowski bowiem odszyfro-

wuje przede wszystkim tekst zachowañ Gombrowicza, ukryt¹ semantykê u¿ywanych

przezeñ motywów, a nie nawi¹zania miêdzytekstowe literackie b¹d filozoficzne.

Tak mo¿na by by³o zaprezentowaæ g³ówn¹ o, wokó³ której skupiaj¹ siê dzisiaj in-

terpretacje Gombrowicza. Ale daleko st¹d jeszcze do obrazu gombrowiczologii, jaki

wy³oni³ siê z obchodów i imprez roku jubileuszowego. Rok ów mia³ byæ, wed³ug nie-

których, okazj¹ do ob³o¿enia grobu pisarza stosownymi laurkami, które w odbiorze

jego twórczoci niczego nie zmieni¹. Tak siê jednak nie sta³o. Do gombrowiczologicz-

nego sto³u przyst¹pi³o nowe pokolenie badaczy, które po pierwsze zajê³o siê intensyw-

nie odkrywaniem nieznanych lub nie dosyæ znanych faktów z ¿ycia pisarza, po drugie

opracowaniem szczegó³owym pewnych niewystarczaj¹co dot¹d opisanych aspektów

jego twórczoci, wreszcie rewizj¹ zastanych s¹dów.

Dlaczego na pierwszy plan wysuwam poszukiwania natury biografistycznej? Bo

akurat w tej dziedzinie nast¹pi³o zdecydowane o¿ywienie i my naprawdê dzi wiemy

znacznie wiêcej o ¿yciu Gombrowicza ni¿ kilka lat wprzódy. Najpierw wymieñmy

Joannê Siedleck¹, która publikuje wci¹¿ kolejne, poszerzane systematycznie o nowe

materia³y wydania Janie Panicza . Tu¿ za ni¹ plasuje siê oparta na bogatych stu-

diach materia³owych ksi¹¿ka Agnieszki Stawiarskiej Gombrowicz w przedwojen-

nej Polsce . O ile Siedlecka korzysta z bardzo wielu relacji osób z Gombrowiczem

zwi¹zanych, o tyle Stawiarska daje syntezê tych i innych materia³ów, dokonuj¹c kry-

tyki róde³. Jeszcze ciekawsza, z uwagi na uwzglêdnienie zupe³nie dot¹d nieznanych

dokumentów, jest ksi¹¿ka Klementyny Suchanow Argentyñskie przygody Gom-

browicza , wzbogacona o bardzo dok³adne kalendarium zaoceanicznego okresu ¿ycia

pisarza i wielekroæ bogatsz¹ od wszystkich dot¹d istniej¹cych bibliografiê gombrowi-

czianów argentyñskich. Autorka tej pracy nie postêpuje utartymi drogami, ale rzuca

siê w argentyñsk¹ przygodê z wiar¹, ¿e uda siê jej dotrzeæ do jakich zupe³nie, zda siê,

zapomnianych ludzi, wymienionych gdzie tam w Dzienniku lub korespondencji pi-

sarza. I tu niespodzianka: ludzie ci ¿yj¹, mo¿na ich odnaleæ, oni z kolei prowadz¹

poszukiwaczkê do nastêpnych wiadków i do kolejnych archiwalnych zbiorów, prze-

chowywanych, jak siê okazuje, z wiêkszym od spodziewanego pietyzmem w bibliote-

kach obydwu kontynentów. Tak odkrywa siê przed nami co, co mia³o byæ ponoæ ju¿

na zawsze mroczne, przysypane kurzem mijaj¹cych dziesiêcioleci.

Klementyna Suchanow swoje poszukiwania prowadzi nadal, nale¿y wiêc czekaæ

na jej nowe sensacyjne odkrycia. Inaczej nieco o ¿yciu Gombrowicza pisze Margañski

w swojej drugiej ksi¹¿ce: Geografia pragnieñ. Opowieæ o Gombrowiczu . Jest to

luna, doæ gawêdziarska i pozbawiona przypisów opowieæ, w której jednak autor

stara siê bardzo interesuj¹co przedstawiæ kontekst kulturowy przygód Gombrowicza,

na przyk³ad to, co siê dzia³o we francuskiej nauce i filozofii w chwili, gdy pisarz po

raz pierwszy przebywa³ w Pary¿u.

W Gdañsku mieszkaj¹ kolejni autorzy ksi¹¿ek o pisarzu: Piotr Millati badacz

pogl¹dów Gombrowicza na sztukê, Ewa ¯ó³ko autorka pasjonuj¹cej historii insce-

nizacji Iwony w teatrze, wreszcie Ewa Graczyk która przedstawi³a interpretacjê

przedwojennej twórczoci autora Ferdydurke , zdominowanej wedle autorki przez

problem spo³ecznej nierównoci. Jeli doliczymy do tego obszerne dzie³o Mariana Bie-

leckiego, badaj¹ce metaliterackie i metakrytyczne pogl¹dy Gombrowicza, a tak¿e

wiele pomniejszych ksi¹¿ek wspomnieniowych, jeli odnotujemy ksiêgi referatów i nu-

mery specjalne licznych czasopism powiêcone pisarzowi, oka¿e siê, ¿e wbrew baga-

telizuj¹cym rok jubileuszowy opiniom wyg³aszanym tu i ówdzie o Gombrowiczu

naprawdê w ostatnim czasie mówi³o siê bardzo wiele i powiedziano o nim sporo rze-

czy ca³kiem nowych, a te¿, co nie mniej wa¿ne, ujêtych z zupe³nie nowej perspektywy

ju¿ to po prostu generacyjnej, ju¿ to metodologicznej.

Ale rok jubileuszowy, paradoksalnie, wci¹¿ jeszcze trwa, bo na wydanie czekaj¹

ksiêgi referatów z najwiêkszych Gombrowiczowskich konferencji, przede wszystkim

z krakowskiej (marzec 2004), która zgromadzi³a prawdziwy t³um uczestników

(74 uczonych z 16 krajów), a tak¿e warszawskiej organizowanej przez Instytut Ba-

dañ Literackich i Instytut Sztuki PAN oraz kilku jeszcze sesji zagranicznych (Pary¿,

Lille, Sztokholm, Amsterdam). U³amek zaledwie z dorobku tych zgromadzeñ przy-

nosi dzisiejszy numer Tekstów Drugich, w którym chcemy przypomnieæ pierwszego

sporód akademickich badaczy Gombrowicza, nie¿yj¹cego ju¿ chorwackiego slawistê,

Zdravko Malicia, pokazaæ reprezentatywne próbki nowego dyskursu na temat Ko-

smosu powieci najmocniej dzi intryguj¹cej interpretatorów, obok refleksji nad

Gombrowiczowskim jêzykiem, a tak¿e nad g³ównymi tematami organizuj¹cymi jego

wiatopogl¹d filozoficzny.

W wydanej niedawno po polsku ksi¹¿ce Witold Gombrowicz ou lathéisme

généralisé ( Witold Gombrowicz lub ateizm integralny ) Jean-Pierre Salgas

ustawia autora Ferdydurke w centrum europejskiej i wiatowej problematyki koñca

XX wieku, czyni go czym w rodzaju ró¿y wiatrów, punktem przeciêcia dróg myli,

które doprowadzi³y do zasadniczej przemiany kultury, przemiany dokonuj¹cej siê

w drugiej po³owie stulecia. Mo¿na siê z t¹ diagnoz¹ bardziej lub mniej zgadzaæ,

mo¿na cum grano salis wyci¹gn¹æ wniosek, i¿ Gombrowiczowska analiza kulturo-

wej Prowincji przeciwstawionej Centrum lada chwila czy wrêcz od dzisiaj ju¿ oka¿e

siê przydatna abdykuj¹cym ze swej wielowiekowej pozycji Francuzom, a wkrótce

ca³emu wiatu. W ka¿dym razie ten typ lektury wskazuje, ¿e Gombrowiczowi daleko

jeszcze do ustalenia siê w postaci zinterpretowanego do cna klasyka, a rewolucyjny

potencja³ jego tekstów jeszcze nas niejednym zadziwi, obruszy czy jak chcia³ Mi³osz

obrazi.

Jerzy JARZÊBSKI

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: