Gdzie rodza sie cyklony.pdf

Bohdan Kaznowski

GDZIE RODZĄ SIĘ CYKLONY

Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej

Warszawa 1985

Okładkę projektował: Marek Soroka

Redaktor: Wanda Włoszczak

Redaktor techniczny: Irena Chojdak-Rybarczyk

OBCIĘTA MAPA

Różnych pytań mógł się spodziewać inżynier Anatolij Gorolejczenko — bądź co bądź ponad miesiąc

był nieobecny w Zarządzie Głównym, a i zadanie, które w tym czasie wykonywał na tyłach wroga, też nie

należało do codziennych — lecz pytanie, jakie padło z ust urzędnika księgowości, doprawdy mogło

wprowadzić w osłupienie.

— Nie rozumiem, o co chodzi?

— Po prostu, chodzi o to, gdzieście byli, Anatoliju Władimirowiczu?

— Dlaczego chcecie to wiedzieć?

— Muszę wiedzieć. Jest takie zarządzenie, że trzeba tu wpisać, gdzieście byli.

— No to piszcie: w oddziale partyzanckim.

— To wiem. Ale gdzie, dokładnie?

Urzędnik nie dawał za wygraną. Zawsze był taki dociekliwy i pedantyczny, zawsze byle papierek

oglądał po dziesięć razy. Nie zmieniła go, jak się okazuje, nawet wojna.

— Jak wam tak bardzo zależy, spytajcie Jewgienija Fiedorowa.

— Co wy! On mnie z taką drobnostką nawet nie przyjmie. On jest zresztą chyba w Sztabie Generalnym.

Ma ważniejsze sprawy na głowie. Więc gdzieście byli?

— Iwanie Piotrowiczu — inżynier mówił wolno, ze źle skrywaną nutką zniecierpliwienia — gdybym

was nie znał tyle lat, pewnie bym spytał: „Jak myślicie, komu może zależeć na dokładnej lokalizacji naszych

baz partyzanckich? Komu chcecie przekazać tę wiadomość? A może pomówilibyśmy o tym w obecności

kogoś z kontrwywiadu?”

Księgowy zaniemówił na chwilę.

— Co wy, Anatoliju Władimirowiczu! Ja nie wiem, jak wam rozliczyć delegację. Bo jak byliście w

mieście, to należy się parę rubelków więcej. A jak byliście na wsi, to mniej. I ja to muszę wiedzieć. Ja się

muszę pod tym podpisać.

Gorolejczenko dawno nie śmiał się tak serdecznie i szczerze.

— Piszcie: w lasach Białorusi. Możecie to podciągnąć pod „wieś”? Bo w żadnym mieście nie byłem.

— Można podciągnąć.

W lasach Białorusi znalazł się inżynier konstruktor Gorolejczenko pewnej majowej nocy. Spadł pod

czaszą spadochronu nie opodal partyzanckiego obozowiska i, chociaż był to jego pierwszy skok w życiu,

mniej niepokoił się o własne lądowanie, niż o los dwóch walizek, które razem z nim wyleciały z Moskwy.

Zawierały aparaturę, w konstruowaniu której brał udział jeszcze przed wojną, gdy był pracownikiem Służby

Hydrologiczno-Meteorologicznej przy Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR. Meteorologom potrzebne były

stacje automatyczne, takie, które bez obsługi mogłyby rejestrować podstawowe dane i o określonej porze

przekazywać je przez radio do stacjonarnych punktów obserwacji. Miałoby to szczególne znaczenie na

bezdrożach Syberii i Dalekiej Północy, gdyż nie w każdym miejscu ogromnego terytorium ZSRR można

było budować stałe stacje z pełną obsługą.

Ten automat, mieszczący się w dwóch futerałach-walizkach, był prototypem opracowanym dla cywilnej

„służby pogody”. Lecz wybuchła wojna i wszystko się zmieniło.

Już w lipcu 1941 roku Służba Hydrologiczno-Meteorologiczna przekształcona została w Główny

Zarząd Hydrologiczno-Meteorologiczny Armii Czerwonej, który wszedł w skład Narodowego Komitetu

Obrony. Szefem zmilitaryzowanej, radzieckiej „służby pogody” został znany sprzed wojny Bohater Związku

Radzieckiego, badacz polarny, Jewgienij Fiedorow. Teraz, podlegał on bezpośrednio szefowi Sztabu

Generalnego. Militaryzacji wymagała komplikująca się sytuacja wojenna. Militaryzacja przewidziana była

zresztą w planach mobilizacyjnych.

Gorolejczenko nie został zmobilizowany, nie otrzymał munduru, lecz propozycję lotu na tereny objęte

działaniami partyzantów, gdzieś między Mohylewem a Witebskiem. Przyjął tę decyzję tak, jak żołnierz

przyjmuje rozkaz, zdając sobie sprawę z niezwykłego znaczenia misji. Był wszak nie tylko konstruktorem,

lecz również meteorologiem, głęboko rozumiejącym związek wojny z... pogodą. Czyż nie myślał o tym

jeszcze na studiach, czyż nie doszedł do wniosku, że wojownicy nawet w prehistorycznych czasach doceniać

musieli wpływ pogody na własne poczynania i uwzględniali go planując swoje prymitywne działania?

Musieli oni wiedzieć, że napaść na przeciwnika najlepiej jest w nocy, we mgle albo w deszczu. Śnieg

utrwala ślady, wiatr przenosi zapachy...

A cóż dopiero mówić o wojnie nowożytnej. Czołgi i samoloty, okręty nawodne i podwodne, ba, nawet

artyleria, nie mogą obejść się bez prognozy pogody. Wysokość i gęstość zachmurzenia, wiatr przy ziemi i na

wysokości, kierunek i wysokość morskiej fali, zmiany poziomu morza związane z odpływami i

przypływami, głębinowe prądy morskie, dryfujące pola lodowe, opady mgły i zawieje, widzialność pionowa

i pozioma, słowem dokładna znajomość wszystkich, bez wyjątku, zjawisk występujących aktualnie w

atmosferze stała się wręcz koniecznością. Zdobyciem różnorodnych i możliwie najdokładniejszych danych o

pogodzie zainteresowani są wszyscy ludzie biorący udział w wojnie. Artylerzysta musi znać siłę i kierunek

wiatru, gdyż ma on wpływ na tor lotu pocisku. Te same warunki pogody mogą bądź ułatwić, bądź utrudnić

działania bojowe. Niskie chmury przeszkadzają bombowcom, lecz sprzyjają szturmowcom w skrytym

podejściu do celu. Mgła nad lotniskiem nie pozwala na start i lądowanie własnym samolotom, lecz

jednocześnie chroni przed bombardowaniem wroga. W puszystych cumulusach łatwo ukryć się myśliwcom i

wyczekiwać dogodnej chwili do ataku, lecz gdy oddzielne chmury kłębiaste zaczynają łączyć się i powstaje

zachmurzenie burzowe typu cumulonimbus, samoloty muszą wracać do swoich baz.

Inżynier Gorolejczenko wiedział więc, ile zależy od powodzenia lub niepowodzenia jego wyprawy. Czy

szczegółowo tłumaczyć to partyzantom, wśród których się znajduje?

Nie musi. Oni wykonują rozkaz Sztabu Partyzanckiego. Dróżkami znanymi jedynie zwiadowcom

przyszli na to leśne wzgórze, aby rozpiąć antenę w koronach brzóz, dokonać połączeń, rozwinąć i włączyć

stację.

— Poczekamy, aż podejmie pracę — przerwał milczenie Gorolejczenko.

Nie odpowiedzieli mu ani słowem. Nie spotkał się ze zrozumieniem partyzanckich zwiadowców. Dla

nich ten kilkugodzinny marsz był czasem straconym.

Gdy wychodzili z obozowiska, oddział szykował się do akcji bojowej. Tymczasem ci trzej, wyznaczeni

do pomocy i zapewne ochrony inżyniera, nie biorą w niej udziału. Stąd rozgoryczenie. Siedzą na zwalonym

pniu, zaciągają się skrętami i wzruszają ramionami.

— Rozkaz, owszem, jest rozkazem, więc wykonaliśmy go — odezwał się wreszcie jeden z nich. — Ale

powiedzcie, o czym będzie meldowała ta stacja? Że ptaki śpiewają, że zające biegają, że słoneczko świeci?

Aż Moskwa musi o tym wiedzieć?

Trzeba im wyjaśnić. I to tak, żeby przestali dąsać się i boczyć, żeby zrozumieli, że to, co robią, jest

nieodzownie potrzebne, nawet ważniejsze niż akcja na niemiecki pociąg, w której nie biorą udziału. I tak

muszą tu zostać, dopóki stacja nie podejmie pracy, więc spróbuję.

— Będzie informować o stanie pogody. Co cztery godziny — powiedział Gorolejczenko.

— No i co z tego?

— Dobrze. Powiem, co z tego.

I oto dowiadują się o rzeczach, których istnienia nawet nie podejrzewali. Przede wszystkim o tym, że

już w pierwszym dniu wojny wszystkie dane meteorologiczne stały się ściśle tajne, a kody służące do ich

rozszyfrowania znalazły się za siedmioma pieczęciami. W biurze Gorolejczenki także w pierwszym dniu

wojny otwarto sejfy pancerne i złamano pieczęcie na kopertach zawierających tajne instrukcje.

Dotychczas było tak, że w dowolnym biurze synoptycznym co osiem godzin rozpoczynał pracę telegraf

i wyrzucał z siebie kombinację cyfr. Na przykład taką: 1509 27595 62204 97286 95813 09402 98409

00610... W międzynarodowym kodzie meteorologicznym depesza ta oznaczała: „Dziś, 13 maja, o godz. 9.00

czasu środkowoeuropejskiego na stacji hydrometeorologicznej Murmańsk zachmurzenie bez opadów, pół

godziny temu była mgła, dwie godziny temu opad deszczu. Ilość opadu 4/10 milimetra. W chwili obserwacji

8/10 nieba pokryte jest chmurami, przy czym 5/10 to zachmurzenie warstwowo-kłębiaste. Brak pierzastego.

Dolna podstawa chmur 600 metrów. Temperatura powietrza +15°C, punkt rosy +9°C. Ciśnienie

atmosferyczne sprowadzone do poziomu morza wzrosło o 0,2 milibara. Wiatr południowo-zachodni bez

porywów 4 m/s. Widoczność pozioma 10 km. Minimalna temperatura w nocy +9°C, na powierzchni ziemi

+6°C. Powierzchnia gleby szara, lecz bez szronu. Szczególnych zjawisk atmosferycznych nie ma”.

Te dane trafiały na stół meteorologa, gdzie już leżała mapa półkuli północnej z siatką geograficzną i

konturami kontynentów. Mapa ta pokryta jest także mnóstwem maleńkich kółeczek, z których każde ma

swój numer porządkowy. Kółeczka te, to stacje obserwacyjne.

— Podobne do tej, naszej. — Gorolejczenko wskazał na aparaturę. — Gdy zacznie nadawać, a Moskwa

odbierze meldunek, kółeczko to zostanie narysowane na mapie półkuli północnej.

Stacja podjęła pracę. Inżynier sprawdził czas i, stwierdziwszy, że zgadza się z zaprogramowanym,

zarządził odwrót.

W drodze powrotnej inżynier dalej opowiadał zwiadowcom, jak przystępują do pracy technicy, których

zadaniem jest dokładne opisanie mapy, przetłumaczenie pięciocyfrowych grup szyfru na język ogólnie

zrozumiały. Obok każdego kółeczka-stacji nadawczej pojawiają się rozszyfrowane liczby i umowne znaki,

określające temperaturę, ciśnienie, prędkość i kierunek wiatru...

Myśl człowieka prognozującego pogodę znajduje się w ciągłym ruchu, tak jak w ciągłym ruchu

znajduje się obiekt analizy — masy powietrza. Przyjmuje wciąż nowe i nowe dane. Z największą uwaga

studiuje mapę z poprzedniego okresu, aby dokładnie rozpoznać tendencję rozwoju procesu atmosferycznego.

Teraz zaczynają się przeliczenia prędkości ruchu mas powietrza, cyklonów i antycyklonów, dróg ich

przemieszczania, możliwych terminów pojawienia się nad konkretnymi rejonami chmur burzowych, mgieł i

innych fenomenów pogody.

Według tej zasady pracowały przed wojną wszystkie biura prognoz na świecie i każdy synoptyk,

przyjąwszy dane, mógł sporządzić mapę i według niej przewidzieć pogodę. Rysował zatem linie frontów,

czyli linie rozdziału między masami powietrza, łączył jedną linią punkty o jednakowym ciśnieniu, określał

obszary obniżonego ciśnienia — cyklony, i podwyższonego — antycyklony. Kolorem żółtym zaznaczał

występowanie mgły, zielonym — opady... Każdy synoptyk na świecie rozumie innego synoptyka. I Niemiec,

i Rosjanin, i Amerykanin, i Japończyk...

Zasłuchali się partyzanci. Nigdy nie słyszeli podobnego wykładu o wszechświatowej zgodzie narodów i

o międzynarodowym języku cyfr. Tymczasem z chwilą pierwszego wystrzału, oznaczającego wojnę, runęło

to wszystko, co zostało tak precyzyjnie pomyślane i uzgodnione przez ludzi zajmujących się

obserwowaniem i prognozowaniem pogody na kuli ziemskiej. Nie ma już tzw. Wielkiej Prognozy,

zestawianej dla całego kraju w Centralnym Instytucie Prognoz w Moskwie, ogłaszanej codziennie przez

radio i w prasie. Do dnia 22 czerwca do tego właśnie instytutu spływały informacje o pogodzie z tysięcy

radzieckich i światowych stacji obserwacyjnych. Teraz danych ze świata zabrakło.

Świat podzielił się na dwa obozy i synoptycy nie dysponują już pełnowartościową informacją o

światowej pogodzie. Każda z walczących stron od pierwszej chwili wojny liczyć może tylko na „własną”

pogodę. Niemcy na swoją, alianci na swoją. Każde państwo utworzyło własny, ściśle tajny, szyfr

meteorologiczny. Teraz przetłumaczenie informacji meteorologicznej na naturalny język synoptyczny stało

się możliwe jedynie za pomocą specjalnych tablic, szczególnie chronionych przed oczami obcych. Zatem —

podwójny kod. Ma on sprawić, że informacja o pogodzie będzie niedostępna dla przeciwnika. A ponadto

przy najmniejszym podejrzeniu, że wróg przechwytuje i rozszyfrowuje informację meteorologiczną, kod

natychmiast się zmienia.

Oto dlaczego radiotelegrafiści odbierający sygnały z niedawno zainstalowanej stacji automatycznej nie

mogą zrozumieć, jakie wiadomości ona podaje. A przecież odzywa się z regularnością zegarka. Bo też i

zegar jest wmontowany w jej mechanizm.

Po kilku dniach nadawania odezwała się Moskwa. Przyszło potwierdzenie, że automat Gorolejczenki

pracuje sprawnie i że informacje są wykorzystywane, jeszcze przez pewien czas inżynier musiał pozostać w

oddziale partyzanckim, aby doglądać swoją stację i sprawdzać, czy prawidłowo pracuje, aż wreszcie

przyszło polecenie powrotu do Moskwy.

Eksperyment udany. Tego rodzaju stacje można instalować wszędzie tam, gdzie działają radzieckie

oddziały partyzanckie. Owszem, pogratulował Gorolejczence szef radzieckiej „służby pogody” Jewgienij

Fiedorow, ale przecież stacja nie rozwiązała wszystkich problemów, nie usunęła rzeczywistych trudności.

Synoptycy wciąż byli niedoinformowani. Natomiast oni właśnie, przystępując do pracy, od razu mogli się

zorientować, którędy przebiega linia... frontu, nie atmosferycznego, lecz wojennego.

Do zimy przełomu lat 1941—42 wojska radzieckie cofały się pod naciskiem wroga. W miarę jak

oddziały, tocząc zacięte walki, odchodziły na wschód, coraz więcej miast dostawało się w ręce Niemców, a

prawie w każdym była przecież przed wojną stacja obserwacyjna „meteo”, przekazująca dane niezbędne do

skonstruowania Wielkiej Prognozy. Ze straconych terenów te wręcz bezcenne informacje przestały

napływać. Na część mapy synoptycznej nie można więc było nanieść owych liczb i symboli, z których

synoptyk wnioskuje o pogodzie.

„Obcięta mapa”. Tak ją nazywano. Mapa z wielką, białą plamą w miejscu krajów znajdujących się pod

hitlerowską okupacją. Niemal połowę półkuli północnej obejmował ten pozbawiony symboli obszar, na

którym tylko z rzadka pojawiały się cyferki, przekazywane nieregularnie przez oddziały partyzanckie z

Białorusi i Ukrainy lub z pokładów samolotów radzieckich, a czasami alianckich, przelatujących nad

terytorium zajętym przez wroga.

Dopiero w 1942 roku służba meteorologiczna otrzymała wydzielone pododdziały lotnicze, których

samoloty spełniały rolę radiosond, a w roku 1943 sformowany został pułk lotniczy dalekiego rozpoznania

pogody, którego załogi prowadziły systematyczne loty na dalekie tyły przeciwnika. Wszystkie te

przedsięwzięcia — stacje automatyczne Gorolejczenki, meldunki partyzantów, w miarę systematyczne loty

zwiadowcze — to były jednak zaledwie półśrodki, nie mogące w pełni zadowolić pracowników służby

meteorologicznej.

Wprawdzie radzieccy meteorolodzy mieli już pewne doświadczenie w pracy z „obciętą mapą”, ale nie

mogło ono zastąpić pełnej informacji, szczególnie teraz, gdy toczyły się walki i prawidłowa prognoza

pogody miała dla dowództwa i znajdujących się w polu oddziałów niebagatelne znaczenie. Poważne prace

badawcze i poszukiwania metodologiczne, związane z analizą mapy z niepełną informacją, prowadzono w

latach trzydziestych, a w czasie wojny z Finlandią, kiedy od państw związanych politycznie z tym krajem

przestały napływać informacje meteorologiczne do ZSRR, wyniki tych badań zastosowano w praktyce.

Doświadczenie zdobyte wówczas, teraz owocowało, lecz przecież nie można było opierać się jedynie na

domysłach lub rozumować wyłącznie na podstawie analiz teoretycznych. Dlatego musiała być wykorzystana

każda możliwość, nawet krótkotrwałego, napływu meldunków o pogodzie z zajętych przez wroga terenów.

Mimo tych wszystkich trudności synoptycy alianccy byli w znacznie lepszym położeniu niż niemieccy.

I to zawsze, niezależnie od fazy wojny. Niemcy bowiem, zajmując kolejne kraje Europy, rozszerzali

wprawdzie obszar, z którego czerpano dane o pogodzie, tworzyli gęstą sieć własnych posterunków

obserwacyjnych na podbitych terenach, lecz rozpoczynając wojnę Rzesza pozbawiona została danych z

najważniejszych obszarów. Natomiast alianci otrzymywali dane ze stacji położonych w głębi Eurazji i

Ameryki, a także ze znajdujących się na wyspach i archipelagach wszystkich oceanów globu, zwłaszcza zaś

północnego Atlantyku i Oceanu Lodowatego. Arktyczna „fasada” ziemskiego globu, jak często nazywano

północne wybrzeże Eurazji, północne wybrzeża Ameryki, wyspy otaczające dość ciasnym pierścieniem

centralną Arktykę i Biegun Północny, pozostawała przecież w rękach państw koalicji antyhitlerowskiej. A te

właśnie obszary, razem z tzw. islandzkim minimum, nieprzypadkowo nazwane zostały okołobiegunową

„kuchnią pogody”, ojczyzną zachodnich cyklonów i antycyklonów napływających nad Europę. W tej

właśnie „kuchni” w największej mierze kształtuje się pogoda europejska.

Niestety, poza sporadycznymi przypadkami, alianci, stosując własne szyfry i troszcząc się o zachowanie

danych w najgłębszej tajemnicy, nie wymieniali między sobą informacji w sposób zorganizowany. Tak więc

radzieccy meteorolodzy musieli wciąż pracować na „obciętej mapie”.

Tylko z jednego punktu w Europie informacja napływała przez pewien czas w sposób ciągły.

W miarę jak natarcie radzieckie przesuwało linię frontu na zachód, aktywizował się ruch oporu w

różnych krajach europejskich. Do obszarów, na których działania partyzanckie przybrały ogromne rozmiary,

należała Jugosławia. Związek Radziecki pomagał jugosłowiańskim oddziałom, zaopatrując je w broń,

amunicję i środki medyczne. Lotnicy radzieccy przeprowadzali regularne rejsy ponad linią frontu ze

zrzutami zaopatrzenia. Zwykle działo się to nocą, a więc w warunkach trudnych pod względem

nawigacyjnym, i na dalekich trasach. Zdarzało się, że przebywszy trudną trasę, często pod ogniem

niemieckiej artylerii przeciwlotniczej, i osiągnąwszy cel w górach Jugosławii, piloci mimo wszystko musieli

wracać razem z ładunkiem do bazy. Na dole, w górskich kotlinach i dolinach, leżała bowiem gęsta mgła,

przez którą nie mogły przedrzeć się światła sygnalizacyjnych ognisk. Dlatego sztab lotnictwa dalekiego

zasięgu poprosił o pomoc pracowników służby meteorologicznej. Do Jugosławii ze specjalnym zadaniem

wysłana została grupa zwiadowcza pod dowództwem majora Anatolija Karakasza.

Dotarł na miejsce przeznaczenia drogą niezwykłą i okrężną, przez Teheran, Kair i Brindisi, gdzie już

znajdowały się wojska sprzymierzonych. Zwiadowcy radzieccy znaleźli się w centrum ruchu

partyzanckiego, w zachodniej części kraju, w rejonie miasta Drwar w Górach Dynarskich. W tym trudno

dostępnym, wysokogórskim terenie udało się znaleźć stosunkowo dużą i równą łąkę, na której nie tylko

można było przyjmować ładunki, lecz nawet lekkie samoloty. Zwykle przylatywały one, aby zabrać rannych.

Właśnie to mikrolotnisko obsługiwał oddział Karakasza.

W dzień maskowano je, zarzucając krzakami, gałęziami i kamieniami, nocą zaś, gdy miał przylecieć

samolot, pole wzlotów oczyszczano szybko i sprawnie. Jednocześnie prowadzono tu regularne obserwacje

meteorologiczne. I cztery razy na dobę do radzieckiego sztabu lotnictwa dalekiego zasięgu, a stąd do

Centralnego Instytutu Prognoz w Moskwie szły dane o pogodzie, stając się jakże ważnym dopełnieniem

„obciętej mapy”.

Przebywając w partyzanckim kraju radzieccy meteorolodzy zauważyli charakterystyczne dla

obserwowanego obszaru zjawisko, o którym próżno szukać wzmianki w akademickich podręcznikach. Otóż,

jeżeli pod wieczór niebo przejaśniało się, to po kilku godzinach, w nocy, dolina bezwzględnie otulała się

mgłą. I odwrotnie, po zachmurzonym zmierzchu niebo nad doliną było czyste. I wtedy startowały samoloty

pułku dowodzonego przez Walentynę Gryzodubową, by zrzucić swój ładunek. A więc meteorolodzy,

działając na korzyść ogólnej prognozy, rozwiązywali także zadania doraźne, służące im samym, lotnikom

pułku Gryzodubowej i, oczywiście, jugosłowiańskim partyzantom.

Nie żyło się lekko w tych górach. Niemcy nieustannie prowadzili rozpoznanie lotnicze, pragnąc wykryć

i zlikwidować tajne lotnisko. Kilkakrotnie nawet bombardowali dolinę, lecz, na szczęście, radziecka stacja

meteorologiczna nie została zniszczona. Pracowała bez przerwy aż do ostatniego niemieckiego natarcia,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: