Diagnoza psychopedagogiczna_2.pdf

Rozdział 2

UWARUNKOWANIA

PROCESU DIAGNOSTYCZNEGO

Proces diagnostyczny odbywa się w sytuacji swoistej niepewności, której doświadczają obie strony

relacji (badany i diagnosta), jednakŜe odpowiedzialność za przebieg tego procesu spoczywa na osobie

dokonującej rozpoznania. Problemy, które musi pokonać profesjonalnie prowadzący rozpoznanie

diagnosta, wyznaczają zarówno czynniki podmiotowe, dotyczące charakterystyki diagnosty (jego wiek,

wykształcenie, wiedza i doświadczenie), jak i przedmiotowe, dotyczące zebranego materiału

diagnostycznego (Kułakowska 1998). Ponadto twórcze i innowacyjne stosowanie strategii adekwatnych

do diagnozowanej sytuacji wiąŜe się ze specyficznymi kompetencjami diagnozującego.

Warto więc zastanowić się nad waŜnymi z punktu widzenia prawidłowości rozpoznania dyspozycjami

diagnosty i potencjalnymi kategoriami błędów, jakie moŜe popełnić, analizując złoŜony układ czynników,

składających się na sytuację wychowawczą jednostki i ocenę jej indywidualnych cech. Jest to istotne w

kontekście odpowiedzialności, jaką nakłada na badającego poznawczo-decyzyjny charakter dokony

wanej diagnozy.

Wśród dyspozycji podstawowych wyróŜnić naleŜy zatem:

- wiedzę merytoryczną - o procesach myślenia, pamięci, procesach

emocjonalnych, rozwiązywaniu problemów, mechanizmach społecznego funkcjonowania jednostki i

właściwościach funkcjonowania podstawowych środowisk wychowawczych: rodziny, szkoły i grupy ró-

wieśniczej;

- zdolność do jej wykorzystania, a więc umiejętność logicznego myślenia, pozwalającego twórczo

zestawiać ze sobą rózne informacje;

- podstawową umiejętność obserwowania i prowadzenia rozmowy, co wiąŜe się ze zdolnością do

pozyskiwania potrzebnych informacji, determinowaną przez wiele kompetencji podstawowych, po-

zwalających nawiązać kontakt diagnostyczny i twórczo go budować(Sztander 1999);

- określone sprawności techniczne, czyli zasób dostępnych technik diagnozowania, który w róŜnych

obszarach diagnozy jest zróŜnicowany; niezbędna jest tu zatem umiejętność adekwatnego doboru techniki

do rozpoznawanych problemów, specyfiki sytuacji i szczególnych cech obiektów diagnozy oraz

twórczego konstruowania lub prawidłowego stosowania podstawowych technik diagnostycznych; waŜna

jest takŜe umiejętność łączenia róŜnych technik w celu uzyskania pogłębionego i kompleksowego obrazu

diagnostycznego, co wiąŜe się z komplementarnym łączeniem metod tzw. obiektywnych, psycho-

metrycznych (skale, inwentarze, kwestionariusze, testy) i subiektywnych, klinicznych (wywiad, rozmowa,

obserwacja, analiza wytworów) oraz technik projekcyjnych.

Proces diagnostyczny dokonuje się w specyficznego rodzaju kontakcie, który róŜni się od zwykłego

kontaktu interpersonalnego. Jest to szczególny rodzaj interakcji między diagnostą a badanym, przy czym

mniej w tym kontekście interesuje nas treść i rezultat tej interakcji, zaś bardziej istotne są tu warunki jej

przebiegu. Jednym z waŜnych wyznaczników relacji diagnostycznej w tym ujęciu jest komunikacja nie-

werbalna między jej stronami, a w tym tzw. komunikacja proksemiczna, czyli polegająca na aranŜacji

przestrzeni - odległości i pozycji przestrzennej uczestników interakcji, która powinna być organizowana z

uwzględnieniem wielu kryteriów - bliskości kontaktu, treści rozmowy, płci, wieku i specyficznych

wymogów sytuacji, czy teŜ cech osobowych partnerów relacji, co zawsze odbywać musi się w sposób

zindywidualizowany i wymaga sporego doświadczenia, wraŜliwości i wiedzy diagnosty (Bartkowska-

Nowak 1988). WaŜne jest jednak takŜe to, co diagnosta przekazuje badanemu (treści przekazu), a

szczególnie, w jaki sposób formułuje komunikaty werbalne.

PoniewaŜ jedną z podstawowych technik diagnostycznych zawsze stanowi rozmowa i wywiad (choć

najczęściej towarzyszy im stosowanie innych technik pozyskiwania informacji), zostaną tu przedstawione

podstawowe problemy, zjawiska, które wpływają na ich efektywność.

Rozmowa i wywiad w swej klasycznej postaci, a taki jest najczęściej potrzebny w praktyce

psychopedagogicznej, odbywa się prawie zawsze w kontakcie diagnostycznym, będącym odmianą

kontaktu interpersonalnego (wywiad dla celów badań empirycznych, czyli czystego poznania odbywa się

w nieco mniej rygorystycznych warunkach i w innego rodzaju kontakcie). Trzeba mieć teŜ na uwadze, iŜ

dla celów diagnostycznych często niezbędne jest uzyskanie informacji dotyczących osobistego Ŝycia

badanego czy jego sposobu przeŜywania waŜnych sytuacji, a takŜe o jego potrzebach, motywach, jak

równieŜ traumatycznych doświadczeniach. Są to zawsze informacje intymne, skrywane często nawet

przed najbliŜszymi, stąd by je uzyskać, konieczne jest stworzenie odpowiednich warunków, w których

badany będzie mógł i chciał się otworzyć.

2.1. Kontakt diagnostyczny - podstawowe wyznaczniki, cechy i techniki budowania

kontaktu

Wanda Sztander (1991) opisując kontakt diagnostyczny, skupiła się na jego podstawowych cechach,

wskaźnikach pozwalających ocenić jego jakość, technikach nawiązywania, budowania i podtrzymywania

tegoŜ kontaktu oraz technikach pozwalających eliminować jego zaburzenia (opór).

Prawidłowy kontakt diagnostyczny, czyli charakter relacji między osobą badaną a diagnostą, moŜemy

zdefiniować jako. sytuację, w której spełnione są warunki pozwalające na otwarte i szczere wyraŜanie

myśli, uczuć i eksplorację treści waŜnych dla rozpoznania diagnostycznego, w odróŜnieniu od sytuacji,

gdy warunki te nie są spełnione, gdyŜ wówczas mówi się o zaburzeniach tego kontaktu, które wiąŜą się ze

zwiększonym prawdopodobieństwem błędnej diagnozy problemu osoby badanej.

Podstawowe cechy kontaktu diagnostycznego, w odróŜnieniu od zwykłego kontaktu

interpersonalnego, stanowią - zdaniem Wandy Sztander (1991) - cechy teoretycznie dosyć oczywiste,

jednak w praktyce często umykające z pola świadomości diagnosty. Są nimi:

- asymetria ról, co wiąŜe się z kontrolą przebiegu wywiadu ze względu na jego cel (narzucenie ram

tematycznych) i tworzeniem atmosfery dającej szansę otwarcia się badanemu, co naleŜy do pod-

stawowych wyznaczników roli diagnosty; osoba badana w pewnym stopniu się temu poddaje, co nie

oznacza, iŜ traktowana jest przedmiotowo, gdyŜ to ona określa, co ma dla niej znaczenie (podjęcie lub

niepodjęcie tematu);

- asymetria komunikacji, co wiąŜe się z tym, Ŝe badany głównie mówi, a diagnosta głównie słucha,

choć nie oznacza to, Ŝe nie ma wpływu na przebieg i ukierunkowanie rozmowy;

- asymetria funkcji badania, która oznacza respektowanie etycznej zasady dokonywania rozpoznania

wedle reguł wyznaczających bezpośrednio dobro badanego, zaś uzyskiwanie osobistych gratyfikacji przez

diagnostę ma wymiar jedynie pośredni, wynikający z np. zdobywanego doświadczenia i umiejętności

(Geller, Król 1991).

Podkreślić tu naleŜy, iŜ kontakt diagnostyczny spełnia specyficzną rolę i funkcję dla obu podmiotów

relacji. Dla osoby badanej wiąŜe się to z akceptacją typu diagnostycznego, co jest wysoce nagradzające i

wzbudza motywację badanego, a takŜe wiarę, Ŝe jest szansa na rozwiązanie problemu, co wzmaga

koncentrację na sobie, uświadamiając jednostce rzeczy, o których wcześniej nie myślała. Akceptacja

ponadto wzmaga przekonanie, Ŝe problemy, z którymi jednostka nie daje sobie rady, są istotne i waŜne, Ŝe

ona sama jest teŜ waŜna. Dla diagnosty oczywistością jest, Ŝe dobry kontakt warunkuje

prawidłowądiagnozę, gdyŜ wiąŜe się to z ograniczeniem hipotez samopotwierdzających ("jeśli załoŜę,

czego się dowiem, tego właśnie się dowiem"), zaś emocjonalne zaangaŜowanie w sprawy badanego

uruchamia tzw. proces recypatii, czyli zdobywanie informacji na temat tego, jak osoba badana moŜe być

odbierana w swoim otoczeniu, co wskazuje pośrednio drogi zaradzenia temu i włączenia środowiska w

działalnośćinterwencyjną.

Chcąc kontrolować własne postępowanie w relacji z osobą badaną, diagnosta musi umieć dokonywać

samoobserwacji, a takŜe obserwacji zachowań osoby badanej. Dlatego teŜ warto uświadomić sobie, co

wskazuje na "dobry" kontakt diagnostyczny, co zaś moŜe wskazywać na jego zaburzenia, czyli

zafałszowanie - "pozorny" kontakt diagnostyczny. Wskaźniki te mają charakter behawioralny, wówczas

łatwiej je zaobserwować, lub introspekcyjny, wówczas diagnosta musi wykazać się szczególną uwagą,

wraŜliwością i empatią. Wskaźniki introspekcyjne i behawioralne dobrego i "pozornego" kontaktu diagno-

stycznego zostały zestawione w tabeli 1.

Tworzenie prawidłowej atmosfery kontaktu jest szczególnie istotne w przypadku wywiadu czy

rozmowy, której celem głównym jest diagnoza dla celów praktycznych, czyli pomoc osobie badanej w

rozwiązaniu jej problemów (terapia). W wywiadach czy rozmowach, których cel jest bardziej teoretyczny,

poznawczy, warunki te nie muszą być przestrzegane tak rygorystycznie. JednakŜe niezaleŜnie od celu

badania, efektywność procesu diagnostycznego zawsze uzaleŜniona jest od charakteru relacji pomiędzy

obu podmiotami (badany - badający), czyli cech kontaktu diagnostycznego, który wyzwala w jednostce

badanej gotowość do współpracy i ułatwia szczere udzielenie informacji. Warto teŜ zwrócić uwagę na to,

Ŝe jakość kontaktu ma znaczenie takŜe wówczas, gdy stosowane są inne techniki diagnozy, czyli zbierania

informacji o człowieku i jego otoczeniu, gdyŜ zawsze musimy przekonać badanego, Ŝe warto udzielić

informacji, Ŝe ma to swój cel i Ŝe jest to dla niego bezpieczne.

Tabela 1. Wskaźniki introspekcyjne i behawioralne prawidłowego i "pozornego" kontaktu diagnostycznego

Wskaźniki prawidłowego kontaktu

Wskaźniki kontaktu pozornego

- diagnosta jest autentycznie zaintereso-

- informacje, których udziela osoba ba-

wany wypowiedziami osoby badanej,

dana, są zbyt konwencjonalne, stereo-

chce ją zrozumieć, a nie ocenić; jest

typowe, np. takie, jak ogólnie powin-

w stanie zaakceptować treść wypowiedzi;

na funkcjonować osoba w danym

(nie znaczy to, Ŝe uznaje je za sluszne, ale

wielu, roli i sytuacji Ŝyciowej

Ŝe jednostka ma do nich prawo), ma po-

czucie, Ŝe rozumie osobę badaną po-

- forma wypowiedzi jest nieadekwatna

znawczo i emocjonalnie

do treści (z wyjątkiem sytuacji, gdy

stanowi to formę obrony przed trau-

matycznymi doświadczeniami)

Wskaźniki prawidłowego kontaktu

Wskaźniki kontaktu pozornego

- osoba badana ma poczucie, Ŝe kaŜda jej

- rola diagnosty w zbieraniu informa-

wypowiedź, niezaleŜnie od treści, spo-

cji jest nadmierna ("wyciąganie in-

tka się z akceptacją, Ŝe diagnosta jest

formacji" przez diagnostę) lub zni-

zainteresowany poruszanymi proble-

koma ("zalew, potok słów" ze

mami, Ŝe nie wykorzysta udzielonych

strony badanego)

mu informacji niezgodnie zjej interesa-

mi, a takŜe, iŜ w sposób niezniekształco-

- we wszystkich wypowiedziach bada-

ny rozumie treść i poznawczo-e mocjo-

nego zauwaŜalny jest wspólny mia-

nalne konsekwencje wypowiedzi, a więc

nownik, np. przedstawianie się w lep-

osoba badana powinna mieć poczucie,

szym świetle, wzbudzanie

Ŝe moŜe mówić, Ŝe warto mówić i Ŝe

współczucia, konstruowanie wypo-

ma prawo bezkarnie odsłonić nawet

wiedzi zbyt logicznie i konsekwentnie

bardzo kontrowersyjne z ogólnego

- historia opowiedziana w sposób kla-

punktu widzenia fakty i postawy

syczny, standardowy

- osoba badana nie przejawia oznak opo- - diagnosta odczuwa znuŜenie, które

ru, a więc udziela odpowiedzi, nie mil- nie wynika z zewnętrznych przy-

czy, nie odpowiada zdawkowo, co nie czyn, co wskazuje na brak szczero-

oznacza jeszcze, Ŝe nie przeŜywa nie- ści badanego, gdyŜ znuŜenie diagno-

pokoju, lęku, winy

sty moŜe stanowić wynik braku

autentyzmu badanego, a diagnosta

- osoba badana przejawia adekwatne reak -

ma poczucie, Ŝe sytuacja zamknęła

cje emocjonalne w stosunku do tego, co

się w kręgu spraw oczywistych

mówi, ajej informacje wydają się być

wiarygodne (np. trudno uwierzyć, Ŝe

- diagnosta ma poczucie, Ŝe doskonale

nigdy nie przeŜywała uczucia złości wo-

wie, co za chwilę powie osoba ba-

hec jakiejś bliskiej osoby), co oznacza, Ŝe

dana, co wskazuje, iŜ przedstawia

nie ma tendencji do przedstawiania siebie

własną sytuację standardowo, kieru-

w lepszym świetle, zaś w konsekwencji

jąc się zmienną aprobaty społecznej,

wskazuje, Ŝe kontakt diagnostyczny jest

stosuje idealizację lub normalizuje

na tyle dobry, iŜ osoba badana jest w sta-

swoje doświadczenia

nie być szczera i otwarta

- diagnosta ma poczucie zrozumienia

- w stosunku wypowiedzi spontanicz-

poszczególnych wypowiedzi, bez zro-

nych do udzielanych na wyraźne Ŝąda-

zumienia calości sytuacji, co wskazu-

nie diagnosty zachwianie proporcji

je, iŜ nie ma ona swojej naturalnej,

w kierunku większej ilości wypowie-

wewnętrznej logiki, gdyŜ przedsta-

dzi spontanicznych jest wskaźnikiem

wiane treści są wzajemnie sprzeczne

dobrego kontaktu

(części nie przystające do siebie)

Źródło: oprac. własne (na podstawie Geller, Król 1991)

Dynamika kontaktu wyznaczana jest właściwościami i zachowaniem podmiotów relacji

diagnostycznej oraz cechami sytuacji, w której ta interakcja zachodzi. W przebiegu relacji jest wiele

momentów krytycznych, począwszy od jej nawiązania, przez jej rozwój, eliminowanie zakłóceń

pojawiających się w trakcie wzajemnych interakcji, do ich zakończenia, czyli wyjścia z relacji. WaŜne jest

tu umiejętne stosowanie podstawowych technik nawiązywania, budowania i podtrzymywania kontaktu.

1. Technika nawi ą zywania kontaktu. Niezmiernie istotna jest tu rola pierwszego wraŜenia, tzw. hallo

efekt - wyrabianie sobie opinii o drugim człowieku na podstawie pierwszego wraŜenia, co ma daleko idą-

ce konsekwencje dla dalszego przebiegu kontaktu (dotyczy obu stron kontaktu diagnostycznego).

Kolejny problem stanowi zachowanie prawidłowego dystansu psychologicznego między partnerami

relacji diagnostycznej. Diagnosta powinien być tu partnerem, nie zaś osobą zaznaczającą wyŜszość wła-

snej pozycji, gdyŜ zwiększa to dystans, utrudniając otwarcie się i szczerość osoby badanej. Równość

pozycji jest tu co prawda kwestią dyskusyjną, gdyŜ to diagnosta kieruje przebiegiem kontaktu, co jest

naturalną cechą tej relacji. Nie naleŜy tego jednakŜe sztucznie powiększać, np. przez fizyczne wskaźniki

dystansu (jedna osoba stoi - druga siedzi, jedna siedzi wyŜej - druga niŜej, jedna za biurkiem w

wygodnym fotelu - druga na twardym krześle) czy formalizm kontaktu, np. waŜna jest tu kwestia

przedstawienia się, własnej roli i zadań oraz okazywanie zainteresowania osobą badaną (zainteresowanie

badanym nie moŜe być okazywane teŜ zbyt nachalnie).

Bardzo istotna jest dla nawiązania kontaktu rola pierwszych pytań, które występują głównie w funkcji

wzbudzania motywacji, stąd naleŜy zadawać pytania ogólne, które są mniej formalne i mniej zagraŜające

dla osoby badanej. W dalszym toku kontaktu diagnostycznego moŜemy dopiero stopniowo je

uszczegóławiać i konkretyzować.

W tym kontekście do najwaŜniejszych czynników utrudniających nawiązanie kontaktu naleŜą: a) zbyt

obcesowe i szybkie przejście do pytań, które mogą być odebrane przez badanego jako zagraŜające, b)

zadawanie pytań, które nawet bardzo pośrednio zawierają ocenę, a takŜe c) nadmierna i nienaturalna

ekspresja pozytywnego ustosunkowania do badanego.

2. Technika podtrzymywania kontaktu. WiąŜe się ona z umiejętnością radzenia sobie z naturalnie

występującym w relacji diagnosta badany oporem, który moŜe wynikać z niepokoju, wstydu lub poczucia

winy badanego, stanowiących pochodną treści rozmowy. Dlatego niezmiernie waŜne jest

minimalizowanie poczucia zagroŜenia badanego przez proste teoretycznie, lecz w praktyce umykające z

pola uwagi diagnosty zachowania.

Jednym z nich jest sygnalizowanie akceptacji, zrozumienia i zainteresowania, które przybiera formę

werbalnych i niewerbalnych komunikatów przekazywanych w sposób naturalny, wynikający z kontekstu

sytuacyjnego. WaŜne jest, by były one zmienne w formie, a nie zafiksowane na jednym przejawie, gdyŜ to

sugeruje ich automatyzm. Ponadto konieczna jest tu wewnętrzna zgodność przekazu werbalnego i nie-

werbalnego, bowiem próby fałszowania naturalnych reakcji diagnosty są natychmiast wychwytywane

przez badanego, który jest szczególnie wyczulony na jego zachowanie.

Bardzo waŜną reakcją diagnosty dynamizującą kontakt jest prośba o rozwinięcie tematu połączona z

parafrazą, którą stosuje się jeśli kontakt ulega zakłóceniu (np. milczenie) lub dla lepszego zrozumienia czy

uświadomienia badanemu jego problemu bądź teŜ dla uzgadniania znaczeń, czyli potwierdzenia

zrozumienia istoty problemu.

Niezmiernie waŜne jest tu takŜe wyraŜanie akceptacji i odzwierciedlanie uczuć osoby badanej,

polegające na potwierdzaniu akceptacji dla emocjonalnego przeŜywania przez badanego danej sytuacji, co

nie oznacza, Ŝe diagnosta stwierdza, iŜ sam czułby podobnie, a jedynie, Ŝe badany ma prawo tak czuć i

jest to zrozumiałe.

Paradoksalną techniką podtrzymywania kontaktu jest milczenie, które występuje tu w funkcji

wyraŜania szacunku dla przeŜyć "tu i teraz" osoby badanej. Stosuje się je w sytuacjach trudnych emocjo-

nalnie dla badanego, czyli powtórnego doświadczania traumy w momencie dotykania spraw bolesnych w

trakcie rozmowy. Wówczas milczenie diagnosty jest wskaźnikiem zrozumienia osoby badanej i szacunku

dla jej przeŜyć.

2.2. Opór jako przejaw zaburze ń w kontakcie diagnostycznym - objawy, ź ródła i techniki

radzenia sobie z oporem

Opór osoby badanej stanowi z jednej strony waŜny wskaźnik jakości kontaktu diagnostycznego, zaś z

drugiej strony jest naturalnym zjawiskiem pojawiającym się w sytuacjach trudnych, a do takich naleŜy

relacja między diagnostą a badanym. Opór moŜna zatem zdefiniować jako świadome lub nieświadome

unikanie przez badanego penetracji pewnego obszaru treściowego, które moŜe wynikać z

uświadomionego lub nieświadomego poczucia zagroŜenia (Geller, Król 1991).

Opór moŜe być zakamuflowany w postaci kontaktu pozornego, ale teŜ moŜe przybrać formę

całkowitego zerwania kontaktu.

2.2.1. Sygnały oporu

Sygnały oporu, czyli wskaźniki jego pojawienia się mogą być na

stępujące:

- przedłu Ŝ aj ą ce si ę milczenie - moŜe oznaczać, Ŝe osoba badana przeŜywa emocje, które

uniemoŜliwiają jej udzielenie odpowiedzi, wskazując, iŜ jest to dla niej temat trudny, a więc waŜny z

punktu widzenia dokonywanego rozpoznania;

- zmiana tematu rozmowy - jest wynikiem działania mechanizmów obrony przed zagroŜeniem

wypływającym z poruszanych w rozmowie treści;

- intelektualizacja - polega na tym, iŜ badany obronnie w kontekście określonych treści opowiada o

tym, jak być powinno bądź jak zwykle bywa;

- racjonalizacja - dotyczy przeŜywanych emocji, ich usprawiedliwiania, co moŜe przyjąć formę

podpierania się abstrakcyjnymi zasadami;

- bezosobowa forma przedstawiania do ś wiadcze ń - przedstawianie treści w taki sposób, jakby

dotyczyły one osób trzecich lub nikogo konkretnego, czyli wszystkich;

- zmniejszenie gł ę boko ś ci i konkretno ś ci wypowiedzi - polega na zauwaŜalnej zmianie w

kontekście zawartości wcześniej formułowanych wypowiedzi, zarówno w odniesieniu do ilości

podawanych informacji, jak i sposobu ich wyraŜania, czyli - prosto rzecz ujmując ich ogólnikowość;

- zmiana sposobu mówienia - związana jest z niewerbalnym przekazem informacji, a więc moŜe

przejawiać się tonem głosu, intonacjączy natęŜeniem przekazu werbalnego;

- zapominanie pytania - stanowi pochodną włączenia się mechanizmu obronnego przed

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: