Zygmunt Krasiński
Irydion
Wstęp Wacław Kubacki
Irydion ukazał się po upadku powstania listopadowego, obok Kordiana Słowackiego i III cz Dziadów Mickiewicza. Wszystkie trzy dzieła dotykały spraw przyczyn klęski, położenia ujarzmionego narodu, niepokojącej przyszłości Polski.
Dziady nazywamy umownie romantycznym dramatem metafizycznym czyli misteryjno – symbolicznym, Kordiana współczesnym dramatem psychologiczno-politycznym, a Irydiona – romantycznym dramatem historycznym,.
Wg autora wstępu romantyczny historyzm jest kluczem do właściwego rozumienia Irydiona. Historyzm – jako postawa ideowa i jako narzędzie artystyczne, jako literacka technika, przy pomocy której romantycy wypowiadali religijne, społeczne i polityczne problemy swych czasów.
Główne bodźce do napisania dramatu: medytacja historyczna nad upadkiem Rzymu, chrześcijaństwem i barbarzyństwem, współczesne paralele, wątek psychologiczno – miłosny (związek z Joanną Bobrową), związek tematu politycznego z motywem martyrologicznym, metafizyczna nadbudowa oraz zarys formalnej struktury dzieła..
DRAMAT HISTORYCZNY
Temat dzieła Irydion jak każde dzieło romantycznego historyzmu ma dwa plany, plan realny ( temat historyczny) i plan symboliczny (sfera współczesnych analogii).
Tematem Irydiona jest zarysowujący się upadek Rzymu w dobie cezariańskiej potęgi, bogactwa, blasku i zbytku.. na tle przemian w ustroju państwa i obyczajach gdy republika podbiła świat umieścił poeta spisek powiernika Heliogabala, Greka Irydiona. Bohater zamierza wykorzystać nowy układ sił społecznych i politycznych do zniszczenia Rzymu, pragnąc w ten sposób pomścić hańbe ojczyzny i krzywdy wszystkich uciemiężonych ludów. Rewolucyjny zamysł Irydiona chybił w wyrachowanym przez człowieka czasie. Wykonali go upatrzeni przez mściciela sprzymierzeńcy (chrześcijaństwo i barbarzyńcy północy) w dobie, gdy dojrzały do tego warunki.
W symbolicznej sferze dzieła mogą liczyć na oddźwięk wątki: despotyzm i dekadentyzm cezarów, niezadowolenie, sprzysiężenia u bunty ujarzmionych i wyzyskiwanych ludów, zapowiedź upadku starego świata, zwyrodnienie chrześcijaństwa, sojusz papiestwa z feudalnymi panami Europy., myśl o religijno – społecznej reformie ludzkości i nadzieja na odrodzenie świata.
Wielka paralela współczesna w Irydionie to rewolucyjne ruchy i powstania narodowe w czasach Świętego Przymierza. Powstanie listopadowe było bolesnym przeżyciem dla Krasińskiego, jednak znał on dobrze stosunki europejskie – dlatego paralela ta wykracza poza realia państwa polskiego, dotyczy całej Europy.
Świat katakumb w Irydionie stanowi nie tylko moralny i kulturalny kontrast pogańskiego Rzymu, ale także kontrast społeczny, ujęty w duchu romantycznego katolicyzmu. W Chórze Młodzieńców i Chórze starców w katakumbowej scenie Irydiona można widzieć zarówno ogólne romantyczne przeciwstawienie zapału i porywu pseudoklasycznej zasadzie rozsądku i umiaru, jak aluzję do dwóch stronnictw, które zwalczały się wzajemnie w czasach powstania listopadowego – zwolenników walki zbrojnej i czcicieli Opatrzności.
Tworzywo historyczne O upadku Rzymu refleksje snuli m.in. św Augustyn, Niccolo Machiavelli, Monteskiusz Wolter i Gibbon, Herder, Shlegel i Hegel. Niektórych z nich pisma wywarły wpływ na wizje Krasińskiego.
Kwestia źródeł główne źródła Krasińskiego: ‘Studia lub roztrząsania historyczne nad upadkiem imperium rzymskiego’ Chateaubrianda, ‘Historia rzymska’ i ‘Wstęp do dziejów powszechnych’ Micheleta oraz trzy dzieła Sismondiego: m.in. ‘Historia upadku imperium rzymskiego’
Historyczność i historyzm Irydiona. Nie można mówić p jakimś jednym ściśle opisanym systemie historiograficznym dzieła, który stanowiłby teoretyczną,. Poznawczą i ideową podstawę utworu. W dramacie znalazły odbicie rozmaite historiograficzne tendencje epoki, np.:
W pogańskiej, starożytnej partii Irydiona światem rządzi los i przeznaczenie, Fatum. O cezariańsko – stoickiej koncepcji losu, przeciw której buntuje się bohater dramatu, świadczy monolog na temat samobójstwa. Po czasach pogaństwa wiarę w fatum zastąpiła wiara w Opatrzność.
W Irydionie poza dramatem historycznym rozgrywa się dramat metafizyczny. Scena ziemska jest tylko małym wycinkiem odwiecznych zapasów, jakie toczą ze sobą niebo i piekło. Koncepcja ‘szatana historii’ nie mieści się wszakże w ramach kościelnego prowidencjalizmu, a pakt bohatera z diabłem należy do ludowych wierzeń i świadczy o romantycznej konwencji literackiej.
Ważna role odegrała w koncepcji dzieła organiczna teoria rozwoju dziejów (schemat dzieciństwa, młodości, dojrzałości, starości i śmierci). Wstęp rozpoczyna się od obrazu ‘zgrzybiałości’ świata.
Spisek Irydiona jest fantazją Krasińskiego, nie ma potwierdzenia w historii – a przecież stanowi kamień węgielny historiozoficznej konstrukcji Krasińskiego. Jednak Krasiński w budfowie dramatu nie opierał się na praktyce romantycznej swobody w przetwarzaniu historii, ale na żywej jeszcze w epoce praktyce historyzmu pseudoklasycznego, która to konwencja pozwalała na dowolność w traktowaniu dziejów. Cel polityczny osiągano przy pomocy aluzji.
Pierwiastki pseudoklasyczne w Irydionie to: swoboda w traktowaniu faktów historycznych, dowolność w kształtowaniu głównych postaci, podporządkowanie dzieła apriorycznej koncepcji, aluzyjność.
Aluzja polityczna w Irydionie to przede wszystkim nieudany zamach stanu. Poddał Krasiński krytyce także historyczną role Kościoła.
Sprawa Polska w Irydionie doszła do głosu niejako ubocznie, dzięki pseudoklasycznej aluzji. Problematyce europejskiej służy głównie narzędzie romantycznego historyzmu – paralela. Jej członem historycznym jest obraz Rzymu w czasach pierwotnego chrześcijaństwa, członem współczesnym – sytuacja polityczna, społeczna i kulturalna epoki: powszechne niezadowolenie, poczucie niepewności, niepokój o przyszłość świata.
Szatan i Opatrzność to tradycyjna ‘machina’ chrześcijańska, rządząca światem. Przy czym szatan w dramacie nosi cechy zarówno teologicznie poświadczonej sily jak i ludowych wyobrażeń. Dramat romantyczny przejął tę machinę z epiki i misterium.
KSZTAŁT ARTYSTYCZNY
Forma dzieła wstęp ma postać poematu, reszta jest dramatyczna. Koniec – obudzenie bohatera – jest balladą ß tak mówił o Irydionie sam Krasiński
Współcześnie ujmujemy Irydiona jako dramat gatunku historycznego, z wstępem i epilogiem. Wstęp dla akcji dramatu jest obojętny, dokończenie służy tylko dydaktyzmowi. Współcześnie wstęp i dokończenie wysuwają się na pierwsze miejsce, jako medytacja historiozoficzna poety. Jest to dzieło oryginalne, w epicko-dramatyczno-balladowej formie. Wszystkie trzy części są jednakowo ważne.
Wstęp, czyli poemat we wstępie i Dokończeniu przedstawia poeta misterium dziejów, w samym zaś dramacie – beznadziejna walkę człowieka. Wstęp Irydiona nie przedstawia wyraźnego typu gatunkowego i nie posiada jednakowego charakteru stylistycznego, został napisany proza, ale jego wygląd zewnętrzny nie przypomina typowego utworu prozaicznego, raczej dzieło romantycznej epiki, poemat lub powieść poetycką. Możemy w poszczególnych częściach wstępu odnaleźć: cechy poematu (nastrojowość, wyznanie autorskie) w pierwszej części, elementy epickie (inwokacja, pytania epickie w drugiej części). W części drugiej opowiadanie o pradziejach bohatera – to fragment wybitnie epicki. Cześć trzecia przedstawia sagę rodu Irydiona – stylizacja na skandynawska sagę (pieśni Osjana). Znaleźć można u Krasińskiego echo modnej w epoce myśli o ‘człowieku północy’, jako wojowniku z natury i umiłowania (matka Irydiona, Grymhilda – porównaj Krymhildę z „Nibelungów”). Nota bene wizja Grymhildy, w utworze pełniącej role prorokini, ma charakter apokaliptyczny.
Odnajdujemy także typy prozy poetycko – rapsodycznej (forma Skandynawwska „voluspa”, pokrewna odzie – cechują ją wykrzykniki, wołacze, wyliczenia, pytajniki etc)
Część dramatyczna Krasicki podzielił Irydiona na cztery części, rezygnując z aktor i scen. Część pierwsza uderza bogactwem dramatycznego materiału o jednorodnym charakterze. Mamy tutaj zwartą, dynamiczna rekapitulację przewodnich momentów Wstępu, ekspozycję głównych tematów dzieła, wprowadzenie głównych postaci, charakterystykę pałacowego środowiska i zawiązanie podstawowych intryg. Pogwałcił w tej części Krasiński zasadę trzech jedności, a jednak to najbardziej klasyczna część Irydiona.
Część druga to silny kontrast do części poprzedniej, najbardziej romantyczna partia dzieła. Umieszczona w katakumbach. W tej nastrojowej scenerii rozgrywają się trzy podstawowe, ciasto z sobą splątane wątki dramatu: polityczny, psychologiczno – miłosny i metafizyczny
Część trzecia to górujący moment w dramacie politycznym i psychologicznym. Bunt w obozie pretorianów, Irydion namiestnikiem cesarskim, wybuch powstania i pierwsi gońcy z pola klęski (Aleksander panem pałacu cesarskiego, śmierć Heliogabala i samobójstwo Elsinoi). Najdotkliwszy cios spotyka bohatera w scenie katakumbowej: zawód ze strony chrześcijan, utrata Kornelii, wyklęcie przez biskupa Wiktora.
Część czwarta przynosi rozwiązanie tematu politycznego, zarysowuje wyraźne paralelę historiozoficzną (krytyka chrześcijaństwa), odkrywa zagadkę Masynissy (pakt Irydiona z Szatanem) i zapowiada „Dokończenie”.
Trzy typy teatru w Irydionie: klasycystyczna tragedia antyfeudalna, psychologiczno-polityczny dramat szekspirowski, romantyczne misterium
Irydion – stoik – myśliciel to klasyczny temat antyfeudalnej tragedii – postać posągowa, bez szczegółowego rysunku psychologicznego, opanowana jedną myślą i pędzona jedną pasją. Podobną jednolitość okazuje Elsinoe. Cechą charakterystyczną antycznej partii Irydiona jest statyka, rozmowy o funkcji opisowo – informacyjnej, ideowe dialogi, częste sprawozdania ‘gońców’, klasyczne figury poetyckie: zamiennie, hiperbole, apostrofy
W strukturze szekspirowskiej znajduje się chrześcijańsko – katakumbowa część dzieła; teatr namiętności i moralno-politycznych konfliktów, miłość i walka o władzę
Elementy dramatu misteryjno-romantycznego – występuja pod koniec części drugiej (motyw eschatologiczny i demonologiczny_ i czwartej (pakt Irydiona z szatanem).
Dokończenie w postaci ballady medytacja poetycka, cechuje ją melancholijny krajobraz, romantyczny temat, liryczny styl, to gatunek opisowo- refleksyjnej poezji. Krasiński zaczyna od wyznania-inwokacji („O myśli moja!”)
Balladowym tematem jest pakt z szatanem, magiczne uśpienie Irydiona i niezwykłe obudzenie po upływie wieków.
Motywem baśniowym jest wejście Irydiona i Massynisy do Rzymu, na prawach duchów czy cieni. Typowo balladowy jest lęk Massynisy przed świtem
IRYDION
Poprzedzone dwoma mottami po łacinie: I z pieśni Horacego „Padł w proch okrąg świata ogromny, II z Eneidy „W sercu zbolałem wre wstyd, żałość ze ślepym pomieszana szałem, zraniona miłość z męstwem nieugiętym zgoła”
Poświęcone Marii na pamiątkę dni jedynych i zbiegłych. Tak głos znajomy wróci do niej po latach wielu (Dante) (Joanna Bobrowa)
WSTĘP
Rozpoczyna się „Już się ma pod koniec starożytnemu światu” – powieść rozgrywa się w III w.n.e.
Świat się rozprzęga. Fatum patrzy na to obojętnie. Na Wschodzie wstaje nowy świt. Podmiot pyta o świetna przeszłość Rzymu – gdzie ona się podziała, gdzie podziali się mówcy, żołnierze, ojcowie rodzin, westalki. Miasto przeobraża się – rządzą nim teraz niskie żądze, walki gladiatorów, puste zabawy ludu. ‘Motłoch i Cezar – oto jest Rzym cały’. Podmiot zachęca ludzi, by krzyżowali swe drogi, nie będzie dla nich miejsca, nadejdzie ich zmierzch.
W drugiej części poeta przyzywa syna zemsty. Ze świata duchów wywołał cienie umarłych, stanął senat na forum romanum i nie było tam syna zemsty. Nie ujrzał go też na Palatynie, gdzie panowie świata płynęli pred jego oczyma, wszyscy ze znakiem potępienia na czołach. Nie znalazł go wśród Gladiatorów.
Słyszal śpiewy męczenników Chrystusa dochodzące z katakumb – był tam jeden głos piękniejszy od innych.
Ponownie wezwanie syna zemsty do zmartwychwstania i działania. Nadeszła godzina, bo tam, gdzie kiedyś był Rzym, teraz SA ruiny i pełzający lud.
W marmurowej kaplicy ON rozciągnięty na marmurowym łożu czeka na przebudzenie. Opisuje śpiącego. Jest on zawieszony między ostatnią myślą, z którą zasnął, a pierwszą, z jaką się zbudzi po wiekach, między potępieniem ziemskim a wiecznym.
Następuje część III – saga rodu Irydiona. Jego przodek pochodził ze Skandynawii, przybył stamtąd, choć miał grecka mowę i wygląd. Opisuje go jako „męża Północy”, odważnego, dzielnego, pierwszego do boju i biesiady. Matka Grymhilda z polecenia przodka miała wyzwolić lud Syguarda. Była wieszczką. Pod posągiem Odyna wróżyła, że jej lud ma ruszyć na południe by podbijać ludy. Przepowiedziała pożar miasta na siedmiu wzgórzach. Widzenie skończyło się, zanim Grimhilda wypowiedziała imię tego, który miał dokonać tych czynów. Ten, który obiecał jej inną ojczyznę, odważył się wejść za zaklęty kamień, za który mogła wejść tylko kapłanka i przywrócił ja do życia krzycząc trzykrotnie „Roma”.
Czwarta część. Dziewczyna płynie ze swoim przeznaczonym do Hellady, o której opowiada jej Hermes. Jest oburzony tym, co z Helladą uczynili Rzymianie. Hermes cieszy się, że jego żonie Odyn objawił upadek Rzymu. Hermes opowiada Grimhildzie o dawnych greckich bogach, teraz zaś on sam wierzy w tylko jednego boga – Przeznaczenie.
Przemowa Grimhildy do Irydiona – przypomina mu wyspę Chiarę, na której wychował się z siostrą Elsinoe, wyprawy morskie ojca,. Opowiada o ojczyźnie dziada, ‘ziemi srebrnej’. Zastanawia się gdzie jest Hermes i czy powróci żywy. Wspomina jak Hermes uczył swe dzieci nienawiści do Romy.
Minęło trzynaście lat odkąd Grimhilda odeszła z ojczyzny, tęskni za nią i swoje obłąkanie ukrywa tylko w obecności Hermesa. Wspomina wyspę na krańcu świata, Islandię. Wieszczka przeczuwa swoją śmierć, twierdzi, że olbrzym śmierci już wyciąga rękę by wrzucić śnieżynkę jej życia do wulkanu.
Kolejne przejście: Hermes, wódz grecki, stoi nad umierającą na łożu zona, która wypiła puchar trucizny. Umiera dla swoich dzieci. W nocy widziała olbrzyma śmierci jak stał nad ich łóżkami. Umierając prorokuje upadek Rzymu z ręki północnych ludów. Amfiloch (nie wiem w końcu, czy to Hermes czy Amfiloch) wziął topór i rozwalił posąg boga Grimhildy.
...
Marudziara