W kwestii autentyczności tzw. Ossuarium Jakuba z kolekcji w Tel Awiwie.pdf

Studia Judaica 5: 2002 nr 2(10) – 6: 2003 nr 1(11), s. 151-163

A r t y k u ‡ d y s k u s y j n y

Zdzis‡aw J. Kapera

Uniwersytet Jagielloæski, Krak ó w

W KWESTII AUTENTYCZNO Œ CI TZW. OSSUARIUM

JAKUBA Z KOLEKCJI W TEL AWIWIE *

W dniu 24 X 2002 r. redaktor najpopularniejszego w œ wiecie dwu-

miesiŒcznika po œ wiŒconego archeologii biblijnej „ Biblical Archaeology

Review ” , Hershel Shanks, z ca‡„ odpowiedzialno œ ci„, w œ wietle jupiter ó w

telewizyjnych, og‡osi‡ wszem i wobec „ najwiŒksze odkrycie archeologicz-

ne bezpo œ rednio tycz„ce Nowego Testamentu ” , jakim by‡o znalezienie

ossuarium, w kt ó rym przechowywano ko œ ci „ brata Paæskiego ” , Jakuba. 1

* Pe‡ny tekst referatu wyg‡oszonego na 3 konferencji „¯ ydzi i judaizm we wsp ó ‡czes-

nych badaniach ” , Krak ó w, 26-27 XI 2002 zorganizowanej przez Polskie Towarzystwo

Studi ó w ¯ ydowskich. Referat przedstawia stan dyskusji nad prezentowanym obiektem

poprzedzaj„cy jednak doroczne spotkanie Society of Biblical Literature w Toronto, w koæ-

cu listopada 2002 r., gdzie obiekt wystawiono publicznie.

1 Sprawa, w kt ó rej pozwalam sobie zabra æ g‡os, jest dla mnie bardzo interesuj„ca z po-

wodu by æ mo¿e ogromnego znaczenia tego przypadkowego znaleziska archeologicznego.

Po pierwsze, archeologi„ Palestyny, a zw‡aszcza rejonem Jerozolimy i Qumran zajmujŒ

siŒ, z wieloma przerwami, od lat czterdziestu. Od dekady pracujŒ szczeg ó lnie nad cmenta-

rzyskiem qumraæskim, kt ó re cho æ definitywnie r ó ¿ne od cmetarzysk jerozolimskich, po-

chodzi jednak z tego samego okresu co tzw. ossuarium Jakuba, tj. koæca drugiej œ wi„tyni.

Po drugie: cho æ nie jestem filologiem i nie jestem arameist„, opracowa‡em kilka przy-

czynk ó w z pogranicza onomastyki biblijnej, mo¿e dlatego ¿e pozostawa‡em w bliskim

kontakcie z ks. prof. Aleksym Klawkiem, wybitnym przedstawicielem tej dyscypliny i œ le-

dzi‡em jego onomastyczne wyk‡ady w krakowskim oddziale PAN w latach 60. XX w.

Warto od razu wzmiankowa æ , ¿e ks. prof. A. Klawek by‡ wielbicielem odkry æ onomastycz-

nych archeologii biblijnej, a nawet autorem do dzi œ niepublikowanej rozprawy o imieniu

Jezus (z lat 20. XX w.), kt ó ra zawiera m.in. rozdzia‡ dotycz„cy ossuari ó w palestyæskich

z tym w‡a œ nie imieniem. Por. A. K l a w e k: ImiŒ Jezus w œ wietle filologii biblijnej, [Lw ó w]

[ok. 1925], mps, ss. 55 a zw‡aszcza rozdz. 2 ‘ W epoce Nowego Testamentu ’ , s. 22 i nn.

Zob. te¿ tego autora Napis z imieniem „ Jezus ” , „ Przegl„d Teologiczny ” 6: 1925, s. 419

i ImiŒ Jezus w œ wietle filologii biblijnej, „ Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we

Lwowie ” 5: 1925, s. 3-4.

152

ZDZIS£AW J. KAPERA

Jak na razie wszystko wskazuje na to, ¿e bŒdziemy œ wiadkami „ bitwy

o ossuarium ” , podobnie jak z koæcem lat 40. i z pocz„tkiem lat 50. XX w.

byli œ my œ wiadkami pierwszej „ bitwy o zwoje ” znad Morza Martwego. 2

Na pocz„tku nale¿y wspomnie æ o dotychczasowym dorobku polskiej

biblistyki w zakresie prezentacji ossuari ó w. W ci„gu ostatniego p ó ‡wiecza

opublikowano na ten temat zaledwie kilka przyczynk ó w. Ks. prof. Feliks

Gryglewicz w Archeologicznych odkryciach w egzegezie Nowego Testa-

mentu (Lublin 1962) podsumowa‡ informacje o ossuariach z imionami

Jezusa i imionami os ó b znanych z Ewangelii. 3 Ks. dr Eugeniusz Szewc

omawia‡ bli¿ej problem Ossuaria a Nowy Testament w roku 1983. 4 Wresz-

cie w roku 1997 ks. Norbert Mendecki wr ó ci‡ do problemu epigraf ó w

rodziny Jezusa w zwi„zku z audycj„ telewizyjn„ BBC z 1996 r. 5

S„dz„c z zainteresowania, jakie ju¿ wzbudzi‡o w Polsce tzw. ossua-

rium Jakuba, mo¿emy siŒ spodziewa æ wiŒkszej liczby wypowiedzi w kwestii

interesuj„cego nas obiektu. Na temat tego ossuarium ju¿ wyrazili sw„

wstŒpn„ opiniŒ ks. prof. Jerzy Chmiel w wywiadzie dla „ Dziennika Pol-

skiego ” 6 i ks. prof. Henryk Witczyk w „ Go œ ciu Niedzielnym ” 7 oraz dr Prze-

mys‡aw Nowog ó rski. 8 O ile pierwszy da‡ znalezisku 95% wiarygodno œ ci,

o tyle drugi unikn„‡ wypowiedzi w tej kwestii, za œ trzeci odni ó s‡ siŒ do

niego negatywnie. Pomijam tu kr ó tkie notatki czy artyku‡y w dziennikach

i tygodnikach polskich (jak np. w „ Tygodniku Powszechnym ” , 9 „ Forum ” , 10

„ Polityce ” , 11 „ Przekroju ” 12 i „ Wprost ” 13 ), warto œ ciowe tylko ze wzglŒdu

2 Tzw. pierwsza bitwa o zwoje mia‡a na celu ustalenie staro¿ytno œ ci rŒkopis ó w zna-

lezionych nad Morzem Martwym. Por. Z.J. K a p e r a: The Third Battle of the Scrolls

Begins, „ Folia Orientalia ” 27: 1990, s. 291-297 i tego¿, P ó ‡wiecze sporu o zwoje znad

Morza Martwego, Krak ó w 1996, s. 241 i nn.

3 F. G r y g l e w i c z: Archeologiczne odkrycia w egzegezie Nowego Testamentu, Lublin

1962, rozdz.: ‘ Przemawiaj„ cmentarne napisy ’ , 4. Ossuaria, s. 47-49.

4 Na ‡amach „ Wiadomo œ ci Diecezjalnych £ ó dzkich ” 57: 1983 nr 1-2, s. 21-27.

5 N. M e n d e c k i: Czy ossuaria z epigrafami rodziny Jezusa z Jerozolimy mog„ by æ

autentyczne?, „ Ruch Biblijny i Liturgiczny ” 50: 1997, s. 150-151.

6 Por. J. C h m i e l: Gr ó b – dow ó d trwania ¿ycia, [rozm.] „ Dziennik Polski ” z 31 X

2002, s. 39, 1 fot.

7 Por. H. W i t c z y k: Jakub – syn J ó zefa, rodzony brat Jezusa?, „ Go œæ Niedzielny ”

z 10 XI 2002, s. 12, 2 fot.

8 Por. wypowiedzi P. Nowog ó rskiego w art. D. S u k n i e w i c z a: ImiŒ brata.

Zagadka staro¿ytnej urny odnalezionej niespodziewanie w prywatnej kolekcji, „ Gazeta

Wyborcza ” z 19 XI 2002, s. 20, 1 fot.

9 Ya ’ akov bar Yosef, akhui di-Yeshua, „ Tygodnik Powszechny ” 2002 nr 45, s. 2, 1 fot.

10 J.N. W i l f o r d: Jakub brat Jezusa, „ Forum ” 2002 nr 44, s. 52, 1 fot. T‡um. polskie

artyku‡u opublikowanego w „ International Herald Tribune ” z 22 X 2002.

11 R. F r i s t e r: Krewny Pana Boga, „ Polityka ” 2002 nr 46, s. 90-91, 2 fot.

12 R. G o n t a r e k: Jakub, brat Chrystusa, „ Przekr ó j ” 2002 nr 45, s. 34-36, 2 ilustr.

13 M. M a t a c z: Brat Zbawiciela? Naukowcy pisz„ Najnowszy Testament, „ Wprost ”

2002 nr 45, s. 5, 88-89, 6 ilustr.

W KWESTII AUTENTYCZNO Œ CI TZW. OSSUARIUM JAKUBA

153

na dobre kolorowe fotografie ossuarium. 14 Sam obiekt zosta‡ po raz pier-

wszy opublikowany w listopadowo-grudniowym (2002) numerze „ Biblical

Archaeology Review ” (dalej: BAR) przez prof. AndrØ Lemaire ’ a z Pa-

ry¿a. 15 Sam obiekt opu œ ci‡ Izrael i by‡ po raz pierwszy wystawiony pub-

licznie w Toronto (listopad 2002), w czasie œ wiatowego zjazdu biblist ó w

i religioznawc ó w (zarejestrowanych zosta‡o 8000 uczestnik ó w).

Moim celem jest przedstawi æ ten szczeg ó lny obiekt ze œ wiŒtego

miasta oraz zreferowa æ dotychczasow„ dyskusjŒ wok ó ‡ niego. Ponadto,

jak to m ó wi‡ czŒsto ks. prof. A. Klawek, „ chcia‡bym da æ sw ó j pogl„d ”

odno œ nie do autentyczno œ ci tzw. ossuarium Jakuba.

I. TZW. OSSUARIUM JAKUBA, SYNA J Ó ZEFA, BRATA JEZUSA

Z KOLEKCJI W TEL AWIWIE

1. Kszta‡t i wymiary obiektu

Interesuj„cy nas obiekt to skrzynka wapienna ( œ ci œ lej kredowa) o d‡u-

go œ ci 50,5 cm u podstawy, rozszerzaj„ca siŒ w czŒ œ ci g ó rnej do 56 cm,

a wiŒc jego przekr ó j pod‡u¿ny jest romboidalny, nie prostok„tny. Ossua-

rium ma 25 cm szeroko œ ci i 30,5 cm wysoko œ ci. Nakryte jest wiekiem

nasuwanym po wewnŒtrznych listwach wystaj„cych na 0,6 cm wzd‡u¿

d‡u¿szych stron skrzynki. Wieko zasadniczo jest p‡askie, ale jego lekka

wypuk‡o œæ daje siŒ zauwa¿y æ . 16

Aktualnie (po podr ó ¿y lotniczej Tel Awiw – Nowy Jork) wiemy, ¿e

obiekt jest uszkodzony. Rozpad‡ siŒ na 5 czŒ œ ci i zosta‡ zrekonstruowany

w Toronto. S„dz„c ze zdjŒ æ , jedno z pŒkniŒ æ dotknŒ‡o tak¿e inskrypcjŒ. 17

14 Artyku‡ z „ Polityki ” zawiera najnowsze zdjŒcie obiektu (po uszkodzeniu, ale przed

konserwacj„ w Toronto) oraz bardzo intryguj„c„ wypowied Ÿ E. P a r a d o w s k i e j -

- D z i a d o w i e c, PŒkniŒty skarb, rozm. przepr. A. K r z e m i æ s k a, „ Polityka ” 2002

nr 46, s. 91.

15 A. L e m a i r e: Burial Box of James the Brother of Jesus. Earliest Archaeological

Evidence of Jesus Found in Jerusalem, „ Biblical Archaeology Review ” 28: 2002 nr 6,

s. 24-33 i 70 oraz strona tytu‡owa numeru i s. 5. Artyku‡ zawiera ponadto „ okienka ” :

A. L e m a i r e: Epigraphy – and the Lab – Say It ’ s Genuine, s. 28; S. F[e l d m a n]: The

Right Man for the Inscription, s. 30 [prezentacja osoby prof. A. Lemaire ’ a]; N.E. R[o t h]:

Three Versions of the Family Tree of Jesus, s. 32; A.C. H[u r l e y]: The Last Days of James,

s. 32; H. S[h a n k s]: The Ultimate Test of Authenticity, s. 33 (relacja opinii ks. prof.

Josepha Fitzmyera). Autor publikacji – prof. A. Lemaire – jest postaci„ dobrze znan„ w Pol-

sce. Go œ ci‡ kilkakrotnie z wyk‡adami na temat historii i epigrafiki staro¿ytnego Izraela.

Jego ksi„¿ka Dzieje biblijnego Izraela mia‡a dwa wydania (Poznaæ 1998 i 2002).

16 Zob. A. L e m a i r e, jw., s. 27-28.

17 Por. fot. w cyt. art. z „ Polityki ” , s. 91.

154

ZDZIS£AW J. KAPERA

2. Materia‡

Materia‡, z kt ó rego wykonano skrzynkŒ, to kreda osadowa na bazie

szkielet ó w mikroorganizm ó w zbudowanych z wŒglanu wapnia. Wszelka

kreda z Jerozolimy nale¿y do formacji Menuha z okresu senoniaæskiego

grupy Mount Scopus. Wierzchnie warstwy formacji Menuha by‡y eksplo-

atowane w rejonie Jerozolimy w I i II wieku n.e. Znanych jest kilka jero-

zolimskich kamienio‡om ó w z tego okresu. Badane ossuarium pochodzi‡o

w‡a œ nie z tych z‡ ó ¿ kredowych.

Dokonano nie tylko jego oglŒdzin, ale tak¿e szczeg ó ‡owych badaæ,

pobieraj„c sze œæ pr ó bek kredy i sze œæ pr ó bek patyny z r ó ¿nych miejsc

œ cianki zawieraj„cej inskrypcjŒ oraz dwie pr ó bki ziemi znalezionej na

powierzchni skrzynki. Analizy dokonano przy pomocy elektronowego

mikroskopu skanuj„cego (Scanning Electron Microscope) zaopatrzonego

w rozszczepiaj„cy spektrometr elektroniczny (Electron Dispersive Spec-

trometer).

Kreda zawiera g‡ ó wnie 97% tr ó jwŒglanu wapnia (CaCO 3 ) oraz dwu-

tlenek krzemu (1,5%), aluminium (0,7%), ¿elazo (0,4%), o‡ ó w (0,3%)

oraz magnez (0,2%). Bardzo podobny jest sk‡ad patyny: odpowiednio

93%, 5%, 2,5%, 0,3%, 0,4% i 0,2%. Natomiast w ziemi zaobserwowano

inne procenty: 85%, 7,4%, 2,5%, 1,7%, 1,0% i 0,7%, a nadto 1% tyta-

nu, a wiŒc znaczne zwiŒkszenie procentowe metali ciŒ¿kich. Zastana-

wia ponad 300% wzrost zawarto œ ci dwutlenku krzemu w patynie. W ory-

ginalnym kamieniu (kredzie) jest go tylko 1,5%. Natomiast pr ó bki ziemi

s„ bardzo podobne do gleby, rŒdziny, znanej z kredy grupy Mount

Scopus. 18

3. Inskrypcja aramejska

Tekst aramejskiej inskrypcji jest kr ó tki, liczy w sumie 20 liter. 19

Brzmi nastŒpuj„co: Jaakow bar Josef ahui diJeszua. Co po polsku zna-

czy: „ Jakub syn J ó zefa brat Jezusa ” . Nie ma przerw miŒdzy wyrazami. Li-

tery alfabetu hebrajskiego s„ wyciŒte pismem klasycznym, kwadratowym

przypominaj„cym napisy okresu herodiaæskiego i s„ bardzo czytelne. 20

18 Por. ekspertyzŒ wykonan„ przez dra Amnona Rosenfelda i dra Shimona Ilani z UrzŒ-

du Geologicznego Ministerstwa Narodowej Infrastruktury Paæstwa Izrael. Zob. ich list

z wynikami badaæ, reprodukowany na s. 29 artyku‡u A. Lemaire ’ a.

19 Szczeg ó ‡owy, profesjonalny rysunek inskrypcji wykona‡a znakomita uczona, izrael-

ski paleograf, Ada Yardeni z Jerozolimy. Por. A. L e m a i r e, jw., s. 26-27.

20 Tam¿e, s. 28.

W KWESTII AUTENTYCZNO Œ CI TZW. OSSUARIUM JAKUBA

155

4. Datowanie

Typologia wapiennych czy te¿ kredowych skrzynek na ko œ ci z Jero-

zolimy jest do œæ dobrze okre œ lona przez L.Y. Rahmaniego, kt ó ry w roku

1994 opublikowa‡ opisy oko‡o tysi„ca takich obiekt ó w z muze ó w Paæstwa

Izrael. 21 Ju¿ pierwszy rzut oka na kszta‡t tzw. ossuarium Jakuba pozwala

skrzynkŒ zaliczy æ do typu nr 2 datowanego na lata 20. przed Chr. po rok

70 po Chr. 22 Prof. A. Lemaire, bior„c pod uwagŒ wysokie prawdopodo-

bieæstwo identyfikacji postaci nosz„cej imiŒ Jakub, a bŒd„cej synem J ó -

zefa (domy œ lne œ w. J ó zefa, mŒ¿a Marii) oraz bratem Jezusa (domy œ lne

Jezusa Chrystusa), okre œ la datŒ skrzynki bardzo precyzyjnie na rok 63 po

Chr. Bierze on pod uwagŒ znany przekaz historyka ¿ydowskiego J ó zefa

Flawiusza dotycz„cy œ mierci Jakuba Sprawiedliwego w roku 62 i tradycjŒ

otwierania grob ó w jerozolimskich po roku w celu z‡o¿enia ju¿ tylko

ko œ ci zmar‡ych w specjalnych skrzynkach. Poniewa¿ takie skrzynki zwykle

opisywano imieniem lub bli¿szymi danymi o zmar‡ym, w danym przy-

padku – zdaniem A. Lemaira – mamy do czynienia z ossuarium Jakuba

brata Paæskiego. 23

II. DOTYCHCZASOWA DYSKUSJA

NAD TZW. OSSUARIUM JAKUBA

Truizmem bŒdzie przypomnienie, ¿e obecnie mamy do czynienia z no-

wymi sposobami komunikowania siŒ, kt ó re pozwalaj„ zainteresowanym

z ca‡ego œ wiata zabra æ g‡os w dyskusji niemal tego samego dnia. Jako cie-

kawostkŒ podam, ¿e TV CNN zg‡osi‡a siŒ do UrzŒdu Staro¿ytno œ ci Izraela

w sprawie tzw. ossuarium Jakuba dzieæ przed oficjalnym wyst„pieniem te-

lewizyjnym Hershela Shanksa, redaktora BAR. Umo¿liwi‡o to temu¿ urzŒ-

dowi zidentyfikowanie i odszukanie niemal natychmiast w‡a œ ciciela obiektu,

jak te¿ jego przes‡uchanie w sprawie pochodzenia ossuarium. 24 Z drugiej

strony ju¿ w dniu og‡oszenia odkrycia pierwszy komentarz naukowy na

temat tre œ ci inskrypcji wyg‡osi‡ profesor dziej ó w wczesnego chrze œ cijaæ-

stwa, Robert Eisenman, 25 znany powszechnie jako „ krzy¿owiec zwoj ó w ”

21 L.Y. R a h m a n i: A Catalogue of Jewish Ossuaries in the Collections of the State

of Israel, Jerusalem 1994.

22 Tam¿e, s. 5, fig. 2.

23 A. L e m a i r e, jw., s. 28-31.

24 Por. S. L e i b o v i c h - D a r: Owneship Battle Brews Over Jesus-Era Burial Box,

„ Haaretz ” z 5 XI 2002. Zob. w archiwum dziennika http://www.haaretzdaily.com.

25 R. Eisenman jest autorem szeregu monografii lansuj„cych zwi„zek tekst ó w qum-

raæskich z rewolucyjnym ruchem judeochrze œ cijaæskim. W Polsce pogl„dy Eisenmana

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: