STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO.pdf

STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO

Tu rozpoczynają się statuty Kazimierza, z Bożej łaski króla polskiego przezeń i przez

najwielebniejszego ojca Jarosława arcybiskupa gnieźnieńskiego, Tudzież przez biskupa

krakowskiego Bodzantę, Jak też radę jaśnie oświeconego króla Kazimierza nadane całej polskiej

ziemi.

Według Pisma, każdy człowiek w młodości swej bardziej skłania się ku złu, a każde stworzenie na

świecie jest zmienne samo w sobie, natura ludzka prędzej jednak podąży drogą świecką ku

grzechowi, niż drogą świętości prowadzącą do Boga.

Chociaż według zamysłu Bożego ludzie stworzeni winni być: cnotliwi, mądrzy, sprawiedliwi,

spokojni, to jednak rozpanoszona chciwość, gdyby sprawiedliwością nie była hamowana,

sprawiłaby, że zgoda i pokój między ludem zanikłaby, a każdy tylko we własne dobro patrząc co by

mu się podobało, to by czynił.

Największym dobrem na świecie jest doświadczyć miłości i sprawiedliwości od bliźnich, cudzego

nie zabierać ani pożądać a swego według przykazań boskich używać, przeto by niezgodę hamować

a zgodę zabezpieczyć, układamy te prawa, jako nam przez Boże ręce podane.

Przykazanie królewskie

Kazimierz z Bożej łaski król Polski etc. ogłaszamy tym oto pismem, chcąc by poddani Królestwa

Naszego Polskiego, jakiejkolwiek kondycji, zgodnie ze sobą żyli, nie krzywdzili się wzajemnie, ale

sprawiedliwości dopomagali.

Przeto za radą wielebnego ojca Jarosława, arcybiskupa gnieźnieńskiego, jak też prałatów,

kasztelanów, wojewodów rycerzy i całej szlachty naszej polskiej ziemi, ku wiecznej pamięci układ

albo statut ustanowiliśmy.

Te teraz spisujemy chcąc, aby je wszyscy w polskiej ziemi zachowywali pod rygorem utraty łaski

naszej i kar w tych księgach wskazanych. Częstokroć bowiem człowieka złego nie odstraszy groza

czynu, odstraszy jednak kara.

1. Przeciw sędziemu na odpór ku wyższemu prawu.

Zdarza się, że sędzia sądząc strony, miast Boga mieć tylko na względzie i światło prawdy przed

oczyma zaprzeda sumienie i cześć, a ze swej chytrości opuściwszy sprawiedliwość ku jednej ze

stron, kosztem drugiej, będzie się skłaniał. Dlatego też stanowimy: gdy wybrany przez nas sędzia

lub jego zastępca nie zważając na Bożą bojaźń, postępując stanowczo, rozstrzygnie

niesprawiedliwie w sprawie o dziedzinę albo o inną rzecz, przed sąd wytoczoną, wtedy strona

pokrzywdzona odwoła się do wyższego sądu. Istnieje w sądach polskich obyczaj, że sędzia którego

oskarżą nie ponosi winy aż mu ją udowodnią. Jeśli zaś to nastąpi wtedy łupieże albo trzy grzywny

stronie pokrzywdzonej przypadną z karą piętnadzieścia. Karę tę, z czci utratą, ma dać temu, kto go

o niesprawiedliwy wyrok pozwał do wyższego sądu.

2. Postanowienie w sprawie dziesięcin.

My, Jarosław z Bożej łaski arcybiskup kościoła gnieźnieńskiego dokonując urzędowego objazdu

biskupstwa krakowskiego wszem i wobec wiadomym tym oto pismem czynimy, że między

oświeconym księciem z Bożej łaski królem, panem i opiekunem naszym z jednej strony, a bratem

naszym miłym Bodzantą, biskupem krakowskim ze strony drugiej, powstały pewne wątpliwości

dotyczące dziesięcin i klątw o których niżej wspominamy. Obie strony nie chcąc na sumieniu

uszczerbku ponieść, dobrowolnie, bez żadnego błędu czy podstępu ze swej strony i swych

namiestników strony, wszystkie sprawy i klątwy na nasze rozstrzygnięcie złożyły, jako na rozjemcę

i jednacza przyjętego, dając nam wszelką moc, abyśmy my, a nie żaden inny sąd, nie uchybiając

panom ani duchownym ani świeckim, według naszego rozeznania do zgody i porządku przywiedli.

Przeto my, z Bożą pomocą, za radą mądrych i światłych mężów, mając na względzie spokój

powszechny i interes kościoła, mocą ślubu danego nam przez obie strony, układamy między panem

królem oraz biskupem, aby gdy jakiś grabieżca dziesięciny albo gwałt czyniący rzeczom

kościelnym będzie znaleziony, to ma być ukarany klątwą z upomnieniami. Jeżeli by też taki

pozostawał pod klątwą 6 miesięcy, kmiecie jego, którzy dają dziesięcinę mają być wyklęci z panem,

aż zadość uczynią.

A gdyby też jakaś pani, pana (męża) nie mająca albo której pan w obcych stronach przebywa,

dziesięciny dać nie chciała lub też ją zagarnęła, to ma być w powyższy sposób wyklęta.

3. O ranach kapłana albo kleryka.

Stanowimy też, że gdyby zdarzyło się, iżby kapłan lub kleryk był gdziekolwiek, zabity, zraniony

bądź też uwięziony wtedy ta parafia, w której to się stało ma być obłożona klątwą i służba boża nie

może tam być sprawowana, do czasu wydania winowajcy biskupowi, a gdyby winowajca odszedł

lub uciekł to kmiecie danej wsi albo mieszkańcy miasta mają przysiąc, że nie mogli go ująć

(zatrzymać), i że nie byli przyczyną śmierci zabitego. Wówczas biskup ma dać takiej parafii

rozgrzeszenie, a ów winowajca ma być pozwany pod sąd, a ktokolwiek by go złapał, ma go wydać

biskupowi.

4. Gdyby pan chciał kupić dziesięcinę.

Jeżeli jakikolwiek pan chciałby kupić dziesięcinę ze swej wsi, to musi przed dniem św. Jakuba

targować się z prałatem, którego jest dziesięcina. Jeżeli tego nie uczyni w porę to wtedy prałat

może, mimo nagabywania swego pana sprzedać dziesięcinę komu chce.

5. Gdyby ktoś nałożył klątwę interdyktem. Ustawa.

Jak ustanawiamy w sprawie wielkiej klątwy, zwanej interdyktem: jeśliby jakimś sposobem zdarzył

się interdykt dla Krakowa, wtedy mają go tam przestrzegać i być mu posłuszni, ale Kazimierz, co

jest nieopodal Krakowa nad Wisłą, nie ma mu być posłuszny, ani też Kleparz. Jak też Kraków nie

podlega klątwom na te miasta nałożonym.

Postanawiamy też, że jeśli wyklęty do jakiegoś miasteczka albo wsi, do kościoła czy cerkwi wstąpi,

nie wolno tam śpiewać tak długo aż wyjedzie z tego miasta. A ten dawniejszy zwyczaj, że pod

klątwa 3 dni nie śpiewano zrywamy. Jak tylko wyklęty z miasta wyjedzie – ma wrócić śpiew, żeby

nabożność serc wielu ludzi z powodu tego zatwardziałego grzesznika nie opadła. Gry jednak

gdziekolwiek klątwa papieska zostanie położona, to my mocy rozgrzeszenia jej nie mamy, ale

należy wziąwszy odpis, jej postanowienia zgodnie z prawem i bojaźnią zachować. Jeżeli chodzi o

interdykty to należy tak czynić jak wyżej postanowiliśmy.

6. Ustawa. O dziesięcinach ogrodowych.

O dziesięcinach ogrodowych niewiele postanawiamy. Gdziekolwiek pług orze ogród lub pole, to

tam ma być dana dziesięcina zupełna, wyjąwszy użytki to jest: rzepę, cebulę, mak, kapustę i inne

wszystkie ogrodowe plony, które motyką bądź rydlem kopią, z tych bowiem dziesięcina nie ma być

dana.

7. Ustawa o konopnej dziesięcinie.

O dziesięcinie konopnej tak stanowimy: Gdy kmieć całym pługiem orze, w którym ma woły albo

konie, wyprawionych konopi trzy kity ma dać, a który połową pługa orze ten ma dać dwie kity, a

który nie ma czym orać, ten ma być zwolniony z dziesięciny konopnej.

Przyjęcie statutu ziemskiego.

Nie zdaje się dziwnym, że z upływem czasu zwyczaje i obyczaje ludu zmieniają się, jako że

męstwo nie tylko w żyłach ciała czy hardości serca jest upatrywane ale i w mądrości rozumu szukać

go należy.

Przeto my Kazimierz z Bożej łaski król polski pospołu z rycerstwem naszym zobaczywszy z Bożą

pomocą to, że od dawnych czasów w ziemiach królestwa naszego częstokroć w sądach, nie według

zgody powszechnej, ale podług swego rozumu i rozsądku sądzili, stąd takie same sprawy sądzone

były rozmaicie, co rodziło u naszych poddanych sprzeciwy i zamieszanie niemałe, przeto ku chwale

Bożej i Matki Jego i wszystkich świętych, a nade wszystko w interesie naszych poddanych

ułożyliśmy ten zbiór praw chcąc, aby odtąd aż po wieczne czasy według tych statutów wszyscy

pospolicie (jednakowo) w sądach królestwa naszego sądzili i byli sądzeni.

8. Twardość tych ustaw.

Ponieważ (prawo) zbiór albo statuty ani nie są ani nie mają być przypisane minionym pokoleniom,

ale teraźniejszym i przyszłym, przeto chcemy, aby nasze prawa i statuty w ten to czas w Wiślicy

ułożone, wszyscy ziemianie przyjęli.

9. Ustawa. O dziedzinie zastawionej.

Gdyby ktoś pozwał przed sąd o dziedzinę zastawioną za pieniądze i gdyby pozwanego na rozprawę

wezwał i przy tym ów sąpierz na roku zawiłym nie stanął, wtedy powód dziedzinę otrzyma, a

pieniądze wrócą do sąpierza

10. O rozjeździe granicznym.

Częstokroć między naszymi poddanymi wybuchają spory o granice pociągające za sobą duże

koszty i straty we wcześniej poczynionych pracach. A dzieje się to dlatego, że często rzeka lub

strumień dwie dziedziny rozgranicza, a właściciele tychże dziedzin także brzegi owych rzek czy

strumieni trzymają (mają w swoim posiadaniu).

Postanawiamy więc, że gdyby rzeka mocą swą, a bez udziału człowieka, opuściła swe koryto i

innym popłynęła, granicę między dziedzinami stanowić będą brzegi starego koryta, a w jeziorze,

które w nim powstanie panowie i kmiecie z obu dziedzin mogą ryby łowić. Podobnie jeśli rzeka

mocą ludzką bieg swój zmieniła, to zawsze pierwszy brzeg koryta granicę między dziedzinami

stanowić będzie.

11. Każdy nasz poddany ma stać pod swoją chorągwią.

Prawo rycerskie. Niektórzy nasi rycerze podlegający prawu rycerskiemu wezwani, gdy zachodzi

potrzeba do obrony grodów albo udziału w walkach, mają zwyczaj nie stawać pod żadną

chorągwią, a to dlatego, by uniknąć trudu walki i stróży, które to obowiązki inni panowie według

prawa im utworzonego między sobą dzielą (sprawują). Albowiem zły jest człowiek, który nie

sprzyja swojemu ciału, dlatego ustanawiamy, by każdy rycerz lub prosty szlachcic pod swoją

chorągwią stawał, a gdy dojdzie do walki, umiał swoje miejsce pod chorągwią dla jej obrony zająć.

Jeśliby (od teraz) znalazł się ktoś nieposłuszny temu prawu, ma nam być wydany, przed naszego

komornika z tej chorągwi pod którą miał stać, a konie tego rycerza lub szlachcica przysądzone

zostaną podkomorzemu.

12. Dłużnik ma być wydany w ręce wierzyciela.

Gdy ktoś zostanie sądownie przeparty tj. pokonany i uznają go winnym czy to o dług czy o inną

jakąkolwiek rzecz, ten nie może odejść od sądu, aż nie da zadośćuczynienia wierzycielowi.

Niektórzy jednak swą zuchwałością lub z powodu ubóstwa, mino skazania, odchodzą bez

zadośćuczynienia, z długu się nie wywiązawszy. Chcemy, aby tacy żadnej korzyści z

nieposłuszeństwa swego nie odnieśli, ale gdy będą pokonani w sądzie, mają być wydani w ręce

wierzyciela. Jeśliby z niewoli uciekli, wolni będą od długu, za wyjątkiem pochodzącego z

kradzieży, który w każdym razie spłacić powinni

13. O ciążeniu.

Z powodu ubóstwa naszych poddanych chcemy uregulować sprawę zastawu. Nauczyli się bowiem

sędziowie i ich urzędnicy, że gdy któryś ziemianin na karę pieniężną zostanie skazany, wówczas

biorą zastaw, niezwłocznie między sobą dzielą nie okazując łaski miłosierdzia. Przeto my, chcąc

temu obyczajowi kres położyć, postanowiliśmy, aby gdy sędzia, wojewoda, albo starosta, albo

oprawca czy jakikolwiek ich zastępca zastaw weźmie za karę od naszego ziemianina, bogatego lub

ubogiego, szlachcica czy prostego człowieka tj. konie lub inne bydło albo jakiekolwiek inne rzeczy,

to zastaw taki nie może być rozgrabiony albo dzielony. Jeżeli jest to zima wówczas tydzień, jeśli

lato dwa tygodnie ma być zachowany i to bez względu na to czy sprawiedliwie czy też

niesprawiedliwie zastaw wzięto. A ten czyj jest zastaw w dwa tygodnie ma go wykupić.

Jeśli nie wywiąże się ze zobowiązania, ani nie myśli się wywiązać w tym terminie, wówczas

sędziowie mają zastaw między siebie rozdzielić. Jeśliby sędziowie lub inni wyżej wymienieni

przeciw naszej woli w tej sprawie postąpili, a zastaw przed czasem oznaczonym między siebie

rozdzielili, wówczas temu czyj jest zastaw, czy to koń czy inne zwierzę, szkodę mają wynagrodzić

według oszacowania właściciela zastawu tak, jak on to zaprzysięgnie. Dodatkowo winni zapłacić

karę piętnadzieścia.

14. O pieczęci ojcowskiej.

Ponieważ synowie jedną krwią są spojeni z ojcami, ustanawiamy, że dopóki ojciec żyje, żaden z

synów swej pieczęci używać nie może a tylko ojcowskiej.

15. Sołtysi mają na wojnę jechać.

Ustanawiamy, że każdy sołtys tak duchownych jak i świeckich panów, według swoich możliwości

ma z mocy prawa brać udział w wyprawach wojennych razem z nimi.

16. Duchowni którzy trzymają ojcowiznę mają na wojnę jechać.

Słusznym jest, aby każdy swego prawa używał. Jednakże częstokroć duchowni w ojczyźnie naszej

mieszkający praw ani uchwał, królestwa naszego, ziemian i szlachtę naszą obowiązujących, nie

przestrzegają, a przecież z dobrodziejstw królestwa naszego korzystają. Przeto ustanawiamy, aby

taki duchowny, który ojcowiznę trzyma na każdą wyprawę wojenną jechał, według szacunku swego

majątku wyposażony. A gdyby nie chciał na wyprawę wojenną jechać, wówczas z dóbr z dóbr

swoich ma ustąpić na rzecz swojego brata lub innego krewnego. Gdyby nie chciał tego uczynić, ani

na wojnę ruszyć, wtedy dobra tego duchownego na naszą rzecz konfiskujemy i wieczne milczenie

mu nakazujemy.

17. O daniu zastępcy (Wdowa i panna ma mieć zastępcę procesowego).

Ponieważ dla słabości panieńskiej czy niewieściej przebywanie między zgromadzonymi

mężczyznami ma być im oszczędzone, dlatego gdy niewiasta pozwie albo jest pozwana nakazujemy

aby sędzia swego podsędka, albo innego zastępcę, wraz z jej przeciwnikiem procesowym, do

gospody, w której ona przebywa posłał. Ta niewiasta w obecności wymienionych osób ma

ustanowić swym zastępcą procesowym swego rządcę, lub kogo tylko zechce

18. O dopuszczeniu rzeczników albo pierców.

Jako, że każdy ma prawo do najlepszej obrony (swych praw) postanawiamy, aby w sądach

królestwa naszego każdy człowiek niezależnie od stanu mógł i powinien mieć swego zastępcę,

rzecznika, który jego sprawy by prowadził.

19. W każdym powiecie ma być sędzia.

Ponieważ wielość sędziów powoduje, że w jednakowych sprawach częstokroć różne zapadają

wyroki, przeto chcemy aby jeden sędzia, pewny, odrębny i specjalnie ustanowiony był w Krakowie,

drugi w Sandomierzu. A gdy nam się spodoba którąś z tych ziem nawiedzić i w jej granice wjechać,

wtedy sędzia i podsędek tej ziemi na dworze naszym mają natychmiast stanąć i tu spraw sądzić i

wyroki wydawać.

W sprawach o dziedzinę terminy dłuższe niż trzy tygodnie nie mają być dawane, a gdy będzie

żałoba o dziedziny wtedy sędzia albo podsędek wspomnianą żałobę przed nami ma wypowiedzieć,

a my z rycerstwem naszego dworu rzecz rozsądzimy. A jeśli byśmy byli jakąś pilną potrzebą zajęci,

wówczas sześciu albo przynajmniej czterech rycerzy sędziemu i podsędkowi przydamy, którzy tę

sprawę według prawa rozstrzygną.

20. W każdym powiecie ma być sędzia, u każdego wojewody.

Ustanawiamy, aby każdy wojewoda miał swego ustalonego sędziego, tj. krakowski jednego

sędziego, a sandomierski drugiego sędziego, jak też starostowie mogą mieć każdy swego sędziego.

21. O której godzinie sąd musi być sprawowany.

Wcześniej był taki zwyczaj, że ani godziny, ani czasu sądzenia nie przestrzegano, a wielokrotnie ci,

którzy mieli sądzić zbierali się w sądzie po obiedzie, obżarłszy się i opiwszy, przez co powagę sądu

wystawiali na szwank i sprawiedliwość na zatracenie.

Przeto by czas i godzina sądów były właściwe postanowiliśmy, odtąd sędziowie sądzili od świtu do

godziny dziewiątej, to jest do południa. A gdyby jednego dnia nie rozstrzygnęli wszystkich spraw,

tedy bez dodatkowego obciążenia następnego dnia mają w tych samych godzinach rozpatrywać.

22. O rozstrzyganiu wszelkich spraw.

Aby łatwiej sprawy sądowe były rozstrzygane, chcemy, by sędziowie nie czynili względu na

zamożność osoby ani ważność spraw, ale według istniejącego rejestru pozywających, to jest

sąpierza z iśćcem wezwali, wysłuchali, a wysłuchawszy sprawę rozstrzygnęli. Porządku

pozywających pisarz pod rygorem utraty swego urzędu nie może zmieniać (czym mógłby komuś

wyrządzić szkodę), który to porządek ustalony według pozewnych listów woźny głośno wywołuje,

w taki sposób, że kto pierwszy pozwał, tego sprawa będzie pierwsza będzie załatwiona i tak aż do

ostatniej sprawy. Jeżeli któraś strona bez przyczyny nie stawiła się w sądzie, a przez woźnego

trzykrotnie wywoływana nie stanęła sama, ani nie przysłała zastępcy, to sędziowie każą iśćcowi

odstąpić i pozostałe sprawy pilnie rozpatrują aż do końca. Jeśliby ta trzykroć przez woźnego

wywoływana strona nie przybyła do sądu do godziny dziewiątej tj. do południa i gdyby sędziowie

chcieli już od sędziowskiego stołu wstać, wezwanie ma być jeszcze trzykroć powtórzone. Jeżeli i

wówczas nie stanie, to ma być skazana na to, o co była pozwana.

23. Ustawa o nieposzanowaniu sądu.

Jeśliby ktoś w miejsce sprawowania sadów bez zezwolenia, bez potrzeby wszedł tj. bez wezwania

listem pozewnym i uczyniłby to ze śmiałości luz zuchwalstwa, to bez żadnego wyjątku zapłaci karę

piętnadzieścia

24. Gdzie kto ma sądzić.

Sędziowie mając miejsce sądzenia ustalone wzięli sobie jednak w zwyczaj wybierać gdziekolwiek

miejsce sądzenia co stanowiło utrudnienie dla stron. Dlatego by każdy sędzia wiedział gdzie ma

sądzić chcemy by pan krakowski, tj. kasztelan krakowski w trzech miejscach sądził to znaczy w

Krakowie, Andrzejowie, Wieliczce. Jeśliby inaczej uczynił i sądził gdzie indziej, wówczas można

się od niego odwołać jak od niewłaściwego sędziego. Podobnie ustalamy co do pana

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: