PODRĘCZNIK BONCY
(UZUPEŁNIANY NOTATKAMI Z ĆWICZEŃ I WYKŁADÓW)
ROZDZIAŁ I – PRAWO WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE
1. WPROWADZENIE – screw it
2. PRAWO STANOWIONE (CIWIL LAW, PRAWO USTAWOWE)
Stanowienie prawa – świadomy, celowy, prospektywny, konstytutywny i formalny akt decyzyjny podjęty z upoważnienia lub przez sam organ państwa, w wyniku którego powstaje akt prawodawczy
formalność stanowienia prawa – dokonują go kompetentne organy władzy publicznej, w drodze odpowiedniej procedury i nadania aktom prawnym określonej formy, akty te podlegają podaniu do wiadomości publicznej w określony sposób
prospektywność stanowienia prawa – zwrócone jest ono ku przyszłości, normują sytuację w stosunku do nieokreślonej liczby stanów rzeczy i wobec rodzajowo wskazanych adresatów
konstytutywność stanowienia prawa – wraz z aktem stanowienia na mocy decyzji odpowiedniego organu wprowadza się lub usuwa się z systemu prawa pewne normy prawne
recepcja prawa – obce akty normatywne uznaje się za obowiązujące, czasami po niewielkich zmianach, na własnym terytorium
Zasady stanowienia prawa:
- określenie w konstytucji jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy publicznej mają charakter prawotw.
- przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o największym znaczeniu organom władzy publicznej
- uznanie, że stanowienie prawa musi być zgodne z pewnymi procedurami
- organy władzy wykonawczej mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu, w celu wykonania ustaw
- delegacja ustawodawcza – możliwość przekazania przez parlament uprawnień ustawodawczych organom wykonawczym (jeśli dopuszcza to konstytucja), ale zakazane jest dalsze przekazywanie tych uprawnień (zakaz subdelegacji)
- podawanie wszelkich aktów normatywnych do publicznej wiadomości
- istnieje kontrola aktów normatywnych niższej mocy z Konstytucją (w Polsce Trybunał Konstytucyjny)
inicjatywa ustawodawcza – uprawnienie do wniesienia projektu ustawy pod obrady parlamentu – parlament ma obowiązek rozpatrzenia projektu, w Polsce inicjatywę ustawodawczą ma: 15 posłów, Senat, Rada Ministrów, Prezydent, 100 000 obywateli, komisje sejmowe
procedura legislacyjna – uruchamiana przez parlament po otrzymaniu projektu ustawy od uprawnionego podmiotu (wpłynięcia projektu do laski marszałkowskiej) procedura uchwalania ustawy
ETAPY PROCESU LEGISLACYJNEGO:
1) czytania projektu – debaty nad jego treścią, w Polsce są 3 czytania: pierwsze w komisjach, a jeśli ustawa jest szczególna, to w Sejmie, pozostałe dwa zawsze w Sejmie, autor projektu może go wycofać przed zakończeniem drugiego czytania
2) prace nad projektem – w ramach specjalnie powołanych komisji parlamentarnych, mogą wprowadzić poprawki, sugerować odrzucenie lub przyjęcie projektu, poprawki przysługują też RM i autorowi projektu
3) głosowanie – w Polsce do ustaw zwykłych wystarczy większość zwykła (więcej za niż przeciw) głosów Sejmu przy quorum 50%, do ustaw szczególnych większość kwalifikowana 2/3 głosów
4) prace Senatu – Senat ma 30 dni na opiniowanie projektu – może przyjąć projekt w brzmieniu uchwalonym przez Sejm, odrzucić go bądź wprowadzić poprawki, w dwóch ostatnich przypadkach ustawa wraca do Sejmu, Sejm może odrzucić decyzję Senatu większością bezwzględną (więcej niż połowa głosujących) przy quorum 50%
5) działania prezydenta – prezydent ma 21 dni na decyzję czy podpisać ustawę (wchodzi wtedy w życie), czy odmówić podpisu (weto zawieszające – może zostać przełamane, weto bezwzględne – przypadek rzadki, uniemożliwienie wejścia w życie ustawy) i albo skierować ustawę znowu do Sejmu (uchwalenie zapada wtedy większością 3/5 przy quorum 50%), albo do kontroli przez TK (który może uznać ustwę za zgodną lub niezgodną z Konstytucją) – po ponownym uchwaleniu przez Sejm lub orzeczeniu deklaratoryjnym TK (ustawa jest zgodna z Konstytucją) prezydent MUSI podpisać ustawę
6) promulgacja – ogłoszenie ustawy w urzędowym dzienniku promulgacyjnym
Różnice pomiędzy stanowieniem a stosowaniem prawa (dla prawa stanowionego):
- w wyniku stanowienia prawa powstaje akt prawodawczy zawierający generalnie-abstrakcyjne normy postępowania
- w wyniku stosowania prawa powstaje decyzja indywidualnie-konkretna (np. sądu) – adresat ma konkretny obowiązek w ściśle określonych okolicznościach
władczy system prawa – organ władzy wydaje akt prawotwórczy, któremu pod groźżbą sankcji muszą się podporządkować adresaci
negocjacyjny system prawa – opiera się na zgodnym porozumieniu między podmiotami prawa a organami wydającymi akty;
umowy prawotwórcze – akt dwustronny lub wielostronny, tworzący prawo konsensualne oparte na porozumieniu stron umowy, jest to skutek porozumienia w negocjacyjnym systemie prawa, źródło prawa wewnętrznego (np. w prawie pracy - układy zbiorowe pracy) albo źródło prawa międzynarodowego (ratyfikowane umowy międzynarodowe)
Ważne akty prawodawcze w Polsce:
1. Konstytucja
2. Ratyfikowana umowa międzynarodowa (uchwalona na mocy zgody zawartej w ustawie)
3. Ustawa
4. Rozporządzenie
5. Akty prawa miejscowego
Prawo kształtują też zasady wykładni prawa – uzupełniające luki i wyjaśniające niejasności
Zasady hierarchii aktów prawodawczych:
a) akt prawotwórczy o niższej mocy prawnej nie może być niezgodny z aktem o mocy wyższej
b) akt o wyższej mocy prawnej może uchylić ten o niższej mocy
c) akt o wyższej mocy przesądza w pewnym stopniu o treści aktu o mocy niższej
d) obowiązkowe jest wydanie aktów o niższej mocy, jeśli są niezbędne do realizacji przepisów aktów o mocy wyższej
3. PRAWO PRECEDENSOWE (JUDGE-MADE-LAW, SYSTEM PRAWA SĘDZIOWSKIEGO, COMMON LAW)
Podział precedensów prawotwórczych:
1) precedens konkretny – dotyczy konkretnej sprawy
2) precedens abstrakcyjny – dotyczy rozstrzygania ogólnych zagadnień
1) precedens interpretacyjny – dotyczy wykładni prawa
2) precedens rozstrzygnięcia – tworzy nowe normy
1) precedens secundum legem – zgodny z prawem
2) precedens contra legem – niezgodny z prawem
3) precedens praeter legem – rozstrzyga sprawy nieuregulowane prawem
1) precedens de iure – wiążący z mocy prawa (charakterystyczny dla common law)
2) precedens de facto – niewiążący (charakterystyczny dla ciwil law)
Cechy systemu prawa precedensowego:
- brak rozdziału pomiędzy stanowieniem a stosowaniem prawa
- brak recepcji prawa rzymskiego
- zasada stare decisis – każdy sąd jest związany precedensem uchwalonym przez sąd wyższej instancji, a precedens może być uchylony tylko przez ustawę lub sąd który go wydał, albo sąd wyższej instancji
- prejudycjalność orzeczeń – sądy mogą sformułować zapytanie do Sądu Najwyższego z prośbą o wyjaśnienie niejasności
- instytucja ławy przysięgłych
Na decyzję sędziego w prawie precedensowym składają się:
Ratio decidendi – słuszność decyzji, reguła rozstrzygnięcia, która jest właśnie precedensem
Obiter dictum – uwzględnienie szczegółowych okoliczności, cech badanego przypadku (nie jest precedensem)
Procedury przeciwko precedensom:
1) overruling – procedura uchylania precedensu
2) reversing – procedura uchylania decyzji, ale nie precedensu
3) distinguishing – procedura zaprzeczenia podobieństwa sytuacji faktycznych przez osobę, która nie chce dopuścić do zastosowania precedensu
Prawo precedensowe stosuje się: w Wielkiej Brytanii (case law), USA z wyjątkiem Luizjany i Puerto Rico (common law), Kanadzie z wyjątkiem Quebecu, Irlandii, Australii, Nowej Zelandii, byłych koloniach brytyjskich
4. ZACIERANIE RÓŻNIC
Prawo operatywne – występuje w prawie stanowionym, ogólne reguły sformułowane w dostępnych rozstrzygnięciach sądowych i administracyjnych np. orzeczenia TK, SN, NSA itp.
5. PRAWO ZWYCZAJOWE
Zwyczaj – ustalony, jednorodny sposób postępowania uznany za wiążący przez określoną zbiorowość społeczną
Warunki uznania zwyczaju za prawo:
1) powinien być precyzyjnie określony (kogo dotyczy i jak nakazuje się zachowywać)
2) powinno istnieć przekonanie powszechne o słuszności stosowania tego zwyczaju jako prawo
3) państwo powinno wyrazić wolę włączenia zwyczaju do systemu prawa
tacitus consensus – milczące porozumienie, sposób uznania zwyczaju za prawo w prawie międzynarodowym
sankcjonowanie zwyczaju – w procesie stosowania prawa uznaje się dany zwyczaj za normatywną podstawę konkretnie-indywidualnej decyzji (np. przez sąd)
Prawo zwyczajowe ma doniosłe znaczenie w prawie wewnętrznym państw azjatyckich i afrykańskich, ale ma też znaczenie mniejsze w państwach systemu ciwil law, takich jak Szwajcaria, Grecja, Niemcy.
Przejawy prawa zwyczajowego w Polsce:
Ustalone zwyczaje – odsyłają do nich niektóre przepisy Kodeksu cywilnego
Zasady dobrej praktyki morskiej – wystawianie obserwatora we mgle na dziobie statku (służba na oku)
PODSUMOWANIE:
W kręgu kultury zachodniej samoistnymi źródłami prawa są:
- akty prawodawcze stanowione i współstanowione
- precedensy
- prawo zwyczajowe
6. PRAWO WYZNANIOWE (MUZUŁMAŃSKIE)
Stosowane jest w państwach arabskich (Pakistan, Indie, Arabia Saudyjska, Iran, Indonezja, Maroko).
Koran – źródło islamu, składa się z 114 sur (rozdziałów) i 6226 wersetów, podstawa cywilizacji arabsko-muzułmańskiej w oparciu o jedność państwa i religii
Sunna – arabskie prawo zwyczajowe
Szariat = Koran + Sunna
Fakh – nauka o prawie islamu
Założenia prawa muzułmańskiego:
- źródłem prawa, sprawiedliwości i władzy jest Bóg
- obejmuje ono obowiązki człowieka względem Boga i innych ludzi
- za przestrzeganie prawa przez całe życie osiąga się zbawienie wieczne w życiu przyszłym
idżma – sposób uzupełniania luk w prawie wyznaniowym przez zgodne porozumienie (konsensus)
kijas – wnioskowanie na zasadzie analogii przez doktrynę prawniczą, zakładano że każdy nakaz koranu i sunny miał swoją rację, przypadek nieprzewidziany w prawi wyznaniowym ale podobny do któregoś uwzględnionego w tym prawie rozstrzyga się na podstawie analogii (ta sama racja, takie samo rozwiązanie)
parawyznaniowość – dominujący związek wyznaniowy dąży do kontroli nad systemem prawa i zgodnością działań oraz decyzji systemu politycznego
7. PRAWO W PAŃSTWACH CZARNEJ AFRYKI
Dominują mieszane systemy prawa (prawo kolonialne z prawem zwyczajowym i niepisanym).
8. PRAWO W PAŃSTWACH DALEKIEGO WSCHODU
Indie:
Źródłem prawa są regulacje parlamentu,sądowe i lokalne (p. stanowione), oraz kanony wyznawców różnych religii. Prawo różnicuje ludzi na cztery kasty (grupy społeczne). Widać także elementy prawa anglosaskiego i muzułmańskiego.
Endogamia - zakaz nawiązywania stosunków społecznych, gospodarczych itp. Z członkiem innej kasty
Chiny:
Do XX wieku dominowało prawo stanowione. Potem po objęciu władzy przez komunistów obowiązywało prawo totalitarne oparte na decyzjach wodza i aktach politycznych, obowiązywała koncepcja rewolucji permanentnej Mao Tse-Tunga, odrzucająca normy prawa zwyczajowego. Obecnie w Chinach zauważa się prymat polityki nad prawem.
Japonia:
Funkcjonuje system prawa stanowionego.
Horitsu – japońska ustawa, jest podstawowym aktem prawnym
Równorzędnymi są kryteria pozaprawne wymieniane w Konstytucji jako zasady – czyli np. reguły grupowe, polityczne, praktyki gospodarczej. Przeważa pragmatyzm nad legalizmem, prawo stanowione jest traktowane tylko formalnie, głównie obywatel stosuje się do reguł grupowych.
9. PRAWO W DEMOKRATYCZNYM I AUTOKRATYCZNYM SYSTEMIE POLITYCZNYM
W demokratycznym systemie politycznym:
- prawo jest rezultatem konsensusu społecznego i stosuje się rządy prawa
- określa zasady organizacji władzy i granice jej ingerencji w życie obywateli
- umożliwia kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego, które ma pewien wpływ na władzę w państwie
W autokratycznym systemie politycznym:
- prawo podporządkowane jest jednej, oficjalnej ideologii
- nie ma możliwości występowania opozycji
państwo totalitarne – ma charakter decyzjonistyczny (prerogatywny), najwyższym ustawodawcą jest wódz, władza nie podlega kontroli prawnej, tworzy się upaństwowione społeczeństwo – podlegające kontroli wodza w każdym zakresie
10. PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE:
Tworzone jest w drodze umów.
Umowa międzynarodowa – wspólne i zgodne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo (uprawnienia i obowiązki stron umowy), umowy zawierane są też przez organizacje międzynarodowe, Stolicę Apostolską, stronę wojującą, formy umów: pakt, deklaracja, konkordat, karta, traktat, układ, konwencja
Pacta sund servanta – umów należy dotrzymywać
Tryb prosty zawierania umów – rokowania kończą się wyrażeniem zgody stron na związanie umową
Tryb złożony – zgoda na związanie się umową następuje w ...
polifonia1983