Młoda Polska

21. Stanisław Wyspiański jako dramatopisarz i twórca teatru narodowego. Malarstwo, rzeźba, mit, legenda, aluzja literacka w twórczości Wyspiańskiego[1].

Stanisław Wyspiański (1869 – 1907) był artystą wszechstronnym i niezwykle twórczym. Malował, rysował, wykonywał grafiki, projektował witraże, pisał wiersze i dramaty, był kierownikiem artystycznym krakowskiego pisma modernistów „Życie”. Urodził się i tworzył w Krakowie i tu też studiował w Szkole Sztuk Pięknych (jego nauczycielem był Jan Matejko). Bez znajomości atmosfery politycznej i artystycznej Krakowa, nie sposób należycie zrozumieć twórczości Wyspiańskiego. W Warszawie był tylko raz i wyjechał przerażony panującym w tym mieście klimatem obcości i niewoli. Artystycznym śladem tej podróży jest Noc listopadowa, której akcja dzieje się w warszawskich Łazienkach w noc wybuchu powstania 1830.

Podróże po Europie i niemal trzyletni pobyt w Paryżu pozwoliły Wyspiańskiemu zetknąć się z nową sztuką, z malarstwem impresjonistów, z różnymi technikami plastycznymi, takim jak witraż czy fresk, z osiągnięciami scenografii i kostiumologii. W czasie pobytu w Paryżu oglądał głośne spektakle tragedii greckich. Musiały one szczególnie oddziaływać na artystę, już wcześniej zafascynowanego kulturą i mitologią starożytnych Greków (o fascynacji świadczą dramaty: Protesilas i Laodamia, Meleager, Achilles, Powrót Odysa). W Paryżu Wyspiański zetknął się także z dramatami Ibsena i Strindberga i z nastrojowo-symbolicznym teatrem Maeterlincka.

Wyspiański to nowator teatru, „myślał teatrem” (Brzozowski). Dokładnie opracowywał swoje dramaty pod kątem inscenizacyjnym, brał też udział w ich scenicznym opracowaniu. Proponował, by wystawiać sztuki na „polskim Akropolu” – wzgórzu wawelskim w Krakowie, miejscu symbolicznym. Jego koncepcje były bliskie przemianom w teatrze europejskim – teatr był „świątynią sztuki”.

Warszawianka (1898) rozpoczyna cykl utworów poświeconych powstaniu listopadowemu (Lelewel 1899, Noc listopadowa 1904). Do tematów historycznych sięga też w dramatach Kazimierz Wielki i Bolesław Śmiały. W historii szuka odpowiedzi na podstawowe pytanie: jaki jest sens bytu jednostki i narodu?

Malarz i rzeźbiarz:

·         Szkice zabytków architektonicznych.

·         Portrety dzieci i osób ważnych (nie były malowane na zamówienie).

·         Okna witrażowe i polichromie (Katedra Lwowska, Kościół Franciszkanów w Krakowie - Bóg Ojciec - stań się, witraż przedstawiający cztery pory roku, św. Salomea.

·         Zielniki z opisami roślin i ilustracje do kart kabały.

·         Pejzaże (na kopiec Kościuszki, krajobrazy wiejskie, różne pory roku, miasto Kraków).

·         Obrazy przestawiające pracownię malarską.

·         Ilustracje do Iliady Homera.

·         Karykatury historyczne.

·         Częstym motywem dzieł było macierzyństwo (20 0brazów), pozowała mu żona. Też ona była modelką pozującą do witraża Polonia (Lwów).

·         Wyspiański przez całe życie malował autoportrety.

·         Projektował wystrój wnętrz i meble. Znana jest jego balustrada (z wyłaniającym się Apollem) w Domu Towarzystwa Lekarskiego w Krakowie.

·         Bardzo rzadko pojawiają się obrazy związane z fantastyką.

·         Początkowo był związany z impresjonizmem. Podążał w kierunku symbolizmu i ekspresjonizmu. Widzimy żywe związki z secesją (dekoracyjność, charakterystyczna giętka i kapryśna linia, stylizacje roślinne).

·         Jego ulubioną techniką malarską był pastel.

·         Był twórcą artystycznej grafiki książkowej.

·         Stworzył projekt amfiteatru na wzgórzu wawelskim.

Dramatopisarz i twórca teatru narodowego:

·         Wyspiański to twórca polskiego nurtu Wielkiej Reformy teatru – ogólnoeuropejskiego kierunku zakładającego twórczą integrację w przedstawieniu wszelkich elementów sztuki widowiskowej.

·         Nawiązywał do tradycji polskiego dramatu romantycznego i romantycznej wizji teatru monumentalnego. Jego teatr jest teatrem wielkich wizji (egzystencjalnych i narodowych). Podkreśla to kreowana z ogromnych rozmachem przestrzeń teatralna (Skałka w Bolesławie Śmiałym, katedra na Wawelu, Akropol). Także bohaterami Wyspiańskiego są wielkie postaci, nieprzeciętne.

·         Deformacja świata, kreacjonizm (zamiast weryzmu), efekty dysonansowe, podkreślenie elementów dysharmonijnych (np. naprzemienna czerń i biel w Warszawiance), odwaga (teatr w teatrze w Wyzwoleniu – obnażenie warsztatu) – to ekspresjonizm. Rozluźnienie struktury dramatycznej, watki liryczne, nastrojowość, obrazowość, odwołanie się do symbolu i metafory – symbolizm.

·         Muzyka stanowi integralną część dramatu, wiąże sceny, tekst pieśni koresponduje z dialogami. Muzyka także wybitnie podnosi nastrojowe znaczenie najważniejszych części utworu.

·         Swoje poglądy na teatr i istotę tragizmu sformułował w 1905 roku w studium o „Hamlecie”.

·         Przełomowe znaczenie dla rozwoju polskiego teatru miała prapremiera „Wesela” (16 marca 1901) oraz dalsze sukcesy sceniczne tego dramatu.

·         W 1901 roku Wyspiański opracował inscenizację Dziadów (prapremiera 31 października 1901), integrującą po raz pierwszy na scenie wszystkie części tego utworu.

·         Wyspiański przygotowywał projekty scenografii, ubiorów, rekwizytów oraz szkice reżyserskie.

Mit, aluzja, legenda:

·         Wśród autorów, którzy inspirowali W. jest Mickiewicz, Słowacki i Szekspir. Rozliczeniem się z legendą wieszcza były dramaty Legion i Wyzwolenie. Romantyzm jawi się tu jako monumentalność, ogrom, wielkość. Bohaterem Wyzwolenia jest Konrad, to wieszcz nowej Polski – silnej, niepodległej, zdolnej do rywalizacji z innymi narodami, wolnej od kultu tradycji, zapatrzenia w przeszłość, romantycznego cierpiętnictwa, inercji, które uosabia postać Geniusza. W. zmaga się z polskością i jest nią wręcz ogarnięty. Wesele kontynuuje tradycje wielkiego dramatu romantycznego, zarówno kompozycyjnie (łączenie realizmu z fantastyką, scen indywidualnych ze zbiorowymi), jak i myślowo, traktując utwór sceniczny jako wypowiedź o podstawowych sprawach narodu.

·         W utworach zaczerpniętych z mitologii dominuje wątek tragiczności ludzkiego losu, zmagania się z przeznaczeniem, winy i kary, dociekania tajemnicy ludzkiego przeznaczenia i porządku świata oraz miejsca, jakie zajmuje w nim wolność. Próbą stworzenia tragedii współczesnej w nawiązaniu do modelu antycznego jest zwłaszcza utwór Klątwa, osadzony w realiach polskiej wsi. Pod względem tematycznym (wątek winy i kary, zachwianie i przywrócenie ładu świata) i konstrukcyjnym (archaizacja wypowiedzi postaci, chór) Klątwa nawiązuje do wzorca tragedii antycznej. W Nocy listopadowej zauważamy, że sfera mitu miesza się z historią. Interpretują siebie wzajemnie. Kora zabierze krew poległych, by ta kiedyś wydała plon obfity – Polska znowu będzie wolna.

·         Mniej więcej od roku 1900 można zauważyć rosnący wpływ filozofii Nietzchego, przejawiający się m.in. kultem wielkich postaci historycznych, wiarą w potęgę woli ludzkiej, aktywizmem, dążeniem do samorealizacji, mocy, potęgi oraz do przewartościowania obowiązujących wartości.

·         Jeśli chodzi o legendy i podania zauważamy dwie płaszczyzny. Widzimy bohaterów legendarnych, których istnienia nie sposób potwierdzić historycznie (Legenda – opowieść o Wandzie, co nie chciała Niemca) oraz wielkich władców i wodzów, którzy zapisali się na kartach historii (Bolesław Śmiały, Zygmunt August). Legendy baśniowe służyły W. do swobodnej gry wszystkimi walorami, jakie zdolny jest tworzyć teatr poetycki (były to pierwsze próby historiozoficzne).

Literatura:

M. Popiel, Wyspiański. Mitologia nowoczesnego artysty, Kraków 2008.

1