A
AGLUTYNACYJNOŚĆ, kategoria gramatyczna. Aglutynacyjność przysługuje frazie zdaniowej jako kategoria modulująca, a także niektórym jednostkom funkcyjnym jako kategoria selektywna. Kategoria aglutynacyjności przeciwstawia schematy zdaniowe niepodstawowe (z morfemem osoby i liczby) wszystkim innym schematom. Kategoria ta przyjmuje trzy wartości: aglutynacyjność obligatoryjna, fakultatywna i wykluczona, co znaczy, że niektóre formy przyłączają aglutynant: obowiązkowo lub nieobowiązkowo, inne zaś – nie przyłączają go w ogóle, np. forma partykuło-przysłówka CZYŻBY przyłącza morfem osoby i liczby, a także wymusza na formie czasownika wartość czasu przeszłego trybu oznajmującego, np. czyżbyś dowiedział się, wobec: *czyżby dowiedziałbyś się, *czyżby byś dowiedział się, *czyżby dowiedz się, *czyżby dowiedz się.
AKCENTOWOŚĆ, kategoria gramatyczna. Akcentowość przysługuje jako kategoria modulująca czterem zaimkom: JA, np. mnie (mię), mnie (mi); TY, np. ciebie (cię), tobie (ci); ON, np. jego (go), jemu (mu), niego (-ń); SIĘ, np. siebie (się), sobie (se). Kategoria ta przyjmuje dwie wartości: forma nieakcentowana, np. Widzisz go?, Nie patrz nań., oraz forma akcentowana, np. Jego widzę., Celuj w niego. Formy akcentowane występują na początku zdania, np. Mnie się to nie podoba., przy kontrastowaniu, np. Jego przyprowadź, nie ją., oraz po partykułach TYLKO, WŁAŚNIE, NAWET, np. Ufam tylko im.
AKOMODACJA, relacja między formami wyrazowymi, która polega na tym, że jedna forma oddziałuje na drugą, wymagając jej obecności, względnie ściśle określonej postaci. Termin akomodacja obejmuje swoim zasięgiem trzy różne zjawiska: akomodację morfologiczną i niemorfologiczną, w tym słownikową i czysto składniową. Akomodacja morfologiczna. Akomodacja morfologiczna polega na tym, że jedna forma wyrazowa nadaje drugiej formie wyrazowej przynajmniej jedną wartość przysługującej im obu w jakiś sposób kategorii morfologicznej (fleksyjnej). W związku z tym pojęcie akomodacji morfologicznej obejmuje: (a) związek zgody, np. między formami wyrazowymi rzeczownika i przymiotnika, gdzie forma rzeczownika narzuca formie przymiotnika odpowiednie wartości kategorii przypadka, liczby i rodzaju, por. nasza mama, wobec: *naszymi mama; (b) związek rządu, np. między formami wyrazowymi czasownika i rzeczownika, gdzie forma czasownika narzuca formie rzeczownika stałą wartość kategorii przypadka, por. kupiła psa, wobec: *kupiła psem; (c) akomodację dwustronną, np. między formą wyrazową rzeczownika w mianowniku a formą osobową czasownika, por. Jan śpi., wobec: *Jan śpię., oraz w połączeniach form liczebników i rzeczowników, por. sześć samochodów, wobec: *sześć samochód. Akomodacja słownikowa. Akomodacja słownikowa opiera się na tym, że jedna forma wyrazowa oczekuje lub poszukuje drugiej formy wyrazowej, reprezentującej leksem należący do określonej części mowy, ewentualnie o określonej wartości kategorii słownikowej, np. akomodacja przyimka, por. dowiedzieć się od Marii, wobec: *dowiedzieć się do Marii, lub aspektu, por. zacznie kupować, wobec: *zacznie kupić. Akomodacja czysto składniowa. Akomodacja czysto składniowa zasadza się na tym, że jedna forma wyrazowa wymaga ściśle określonej konstrukcji składniowej, np. odpowiedniego typu zdania składowego podrzędnego, por. dowiedzieć się, kto zacznie…, wobec: *dowiedzieć się, aż ktoś zacznie… W praktyce wyodrębnia się jeszcze inne rodzaje akomodacji: akomodację wielokrotną, np. Piotr dał chłopcu książkę., gdzie forma dał wymaga zarówno celownika, jak i biernika, oraz akomodację alternatywną, np. Dopominaliśmy się książki. i Dopominaliśmy się o informację., gdzie forma dopominaliśmy się wymaga albo dopełniacza, albo biernika po przyimku, por. *Dopominaliśmy się książki o informację. Zjawisko akomodacji najczęściej zachodzi w obrębie grupy. W tej sytuacji mówi się o akomodacji wewnątrzfrazowej. Zdarza się jednak, że wymagania akomodacyjne przekraczają granice grupy, Mamy wówczas do czynienia z akomodacją międzyfrazową, np. Chłopiec wyglądał na zmęczonego., gdzie forma chłopiec narzuca formie zmęczonego rodzaj męskoosobowy i liczbę pojedynczą. Właściwości akomodacyjne leksemów. Formy wyrazowe reprezentujące leksemy należące do odrębnych części mowy różnią się od siebie przysługującymi im kategoriami gramatycznymi: morfologicznymi, słownikowymi i składniowymi, a co za tym idzie – zasobem wymagań akomodacyjnych. Właściwości akomodacyjne czasowników. Czasownik akomoduje: przypadek, np. Szukaliśmy tej książki., przyimek, np. Zaczęto od tamtej książki., bezokolicznik, np. Oni chcą przeczytać książki., imiesłów przysłówkowy, np. Czytając, Jan rozmyśla., przysłówek, np. Na dworze zrobiło się ładnie., frazę zdaniową, np. Jan powiedział, że Piotr przyjdzie., korelat, np. Chodzi o to, czy Piotr przyjdzie., negację, np. Dzieci nie jedzą ciastek., i aspekt, np. Jan zaczyna czytać tę książkę. Właściwości akomodacyjne rzeczowników. Rzeczownik akomoduje: (a) liczbę, przypadek i rodzaj (w związku z przymiotnikiem), np. Lubię dobrego chłopca.; (b) liczbę, rodzaj i osobę (w związku z czasownikiem), np. Chłopiec czytał książkę.; (c) przypadek (w związku z rzeczownikiem), np. Widziałem dziewczynę chirurga., Matka chłopcu ciężko zaniemogła., Ojciec chłopca przyszedł tutaj.; (d) przypadek (jako derywat odczasownikowy), np. Sprzedawanie ludziom książek przez matkę wiele go kosztuje.; (e) przyimek, przypadek, frazę zdaniową lub korelat (jako derywat odprzymiotnikowy), np. Nie pochwalam jego skłonności do dziewczyn. Właściwości akomodacyjne przymiotników. Przymiotnik akomoduje: (a) przyimek (jako forma w stopniu wyższym i najwyższym), np. Lubię ludzi mądrzejszych ode mnie., Znam kolarza najodporniejszego ze wszystkich na zmęczenie.; (b) przypadek (jako imiesłów czynny i bierny), np. Wielu było dających Marii kwiaty.; (c) przyimek, bezokolicznik, frazę zdaniową lub korelat (jako przymiotnik relacyjny), np. Jan jest skłonny do grzechu., Jan jest zdolny wszystko przewidzieć., Maria wydaje się pewna, że Piotr żyje., Jan jest ciekawy tego, kiedy przyjdziemy. Właściwości akomodacyjne liczebnika. Liczebnik akomoduje: (a) liczbę (mnogą) i przypadek (dopełniacz) (jako forma rządząca w związku z rzeczownikiem), np. Interesuję się dwojgiem niemowląt.; (b) liczbę (mnogą) i przypadek (własny) (jako forma uzgadniająca w związku z rzeczownikiem), np. Oczekuję dwóch dziewczyn.; (c) rodzaj, liczbę i osobę (w związku z czasownikiem), np. Pięć kobiet stało na podwórzu.
AKOMODACYJNOŚĆ, kategoria gramatyczna. Akomodacyjność przysługuje liczebnikom jako kategoria selektywna. Kategoria ta przyjmuje dwie wartości: formy mianownikowe, czyli formy liczebnika wiążące się z formami rzeczownika o tej samej wartości przypadka, np. Przyszli dwaj chłopcy., oraz formy dopełniaczowe, czyli formy liczebnika wiążące formy o wartości przypadka równej dopełniaczowi, np. Przyszło dwóch chłopców. lub Przyszło dwu chłopców.
ALFABET, zbiór wszystkich liter, których używa się do zapisywania tekstów w pewnym języku. Litery są graficznymi znakami głosek. Głoski zapisuje się również za pomocą specjalnych znaków pochodzących z alfabetu fonetycznego (międzynarodowego lub slawistycznego), który umożliwia transkrypcję tekstów. Litery w alfabecie ułożone są według określonej kolejności. Polski alfabet, czyli abecadło, powstał z alfabetu łacińskiego przez usunięcie trzech: q, v, x oraz dodanie dziewięciu liter: ą, ć, ę, ł, ń, ó, ś, ż, ź i liczy obecnie 32 litery. Język polski posługuje się pismem alfabetycznym, w którym notuje się głoski w ten sposób, że jednej głosce odpowiada jedna litera (od tej zasady istnieją w polszczyźnie wyjątki). W polskim alfabecie kierunek pisma przebiega poziomo z lewa na prawo. Zależności między pisownią a wymową. Jedna z podstawowych zasad, jakie rządzą polską pisownią, opiera się na zgodności zapisu z wymową. W myśl tej reguły, każdej głosce w wyrazie odpowiada zawsze jeden i ten sam znak graficzny, co oznacza, że liczba głosek jest równa liczbie liter, np. w wyrazie kleks wyróżnia się 5 liter i 5 głosek. Istnieją jednak wyjątki od tej zasady. Zdarza się bowiem, że mimo iż liczba głosek w wyrazie jest równa liczbie liter, zapis nie do końca odpowiada wymowie, np. w wyrazie lis, gdzie pojawia się głoska l’. Nierzadko jednak liczba głosek w wyrazie jest mniejsza od liczby liter. Wynika stąd, że jedną głoskę w wymowie mogą oznaczać dwie litery w zapisie, np. w wyrazie czytać, gdzie można wskazać 6 liter c-z-y-t-a-ć i 5 głosek cz-y-t-a-ć. Czasem jednak liczba głosek w wyrazie jest większa od liczby liter. Dzieje się tak, na przykład, w sytuacji, gdy wymawia się samogłoski nosowe. Ponadto, niektóre głoski zapisuje się w różny sposób: w zależności od zajmowanego w wyrazie miejsca oraz ze względu na sąsiedztwo innych głosek, np. litera z raz oznacza głoskę z, np. w wyrazie zalew, a raz głoskę s, np. w wyrazie wóz. Funkcje litery i.Często, wymawiając wyraz, słyszymy głoskę i. Oznacza to, iż litera i reprezentuje w tym wyrazie głoskę i. Litera i odgrywa więc tutaj dwie role: oznacza głoskę i oraz informuje o miękkości poprzedzającej ją spółgłoski, np. w wyrazie zima. Zdarza się jednak, że wymawiając wyraz, słyszymy głoskę j. Litera i oznacza wówczas głoskę j. Litera i pełni w tej sytuacji dwie funkcje: z jednej strony, oznacza głoskę j, z drugiej strony, informuje o zmiękczeniu poprzedzającej ją spółgłoski, np. w wyrazie patio. Bywa jednak i tak, że żadna z opisanych sytuacji nie zachodzi. Litera i stanowi wówczas jedynie graficzny znak miękkości, np. w wyrazie sieć.
ALTERNACJA MORFONOLOGICZNA, wymiana fonemów w allomorfach jednego morfemu, uwarunkowana kontekstem innego morfemu. Alternacja morfonologiczna polega na tym, że fonem wymienia się na: (a) inny fonem, np. t : ć, por. kot : kocie, (b) grupę fonemów, np. b : bj, por. baba : babie, lub (c) zero fonologiczne, np. e : ø, por. rozerwać : rozrywać. Natura alternacji morfonologicznych. Istota alternacji morfonologicznej sprowadza się do tego, że jeden fonem zastępuje drugi (itd.), np. z : ź : s, wskutek czego powstają różne allomorfy tego samego morfemu, np. koza : kozie : kóz. Dzieje się to dzięki temu, że sąsiadujące morfemy oddziałują na siebie, por. koz- + -a → koz-a, koz- + -e → kozi-e, koz- + -ø → kóz-ø, co prowadzi do wymiany znajdujących się na ich granicy fonemów. Aby ustalić kierunek alternacji, należy wskazać wariant główny i warianty poboczne morfemu, czyli jego reprezentację podstawową i reprezentacje powierzchniowe, a następnie znaleźć w każdym z nich oponujące ze sobą fonemy. Kierunek alternacji wyznacza fonem, który wchodzi w skład wariantu głównego. Co istotne, alternacje morfonologiczne odznaczają się regularnością: powtarzają się w tej samej postaci przynajmniej w jeszcze jednym wypadku, w innym kontekście, por. koza i płoza. Funkcje alternacji morfonologicznych. Alternacje morfonologiczne pełnią dwie funkcje: rozróżniają znaczenia morfemów, np. zatkać : zatykać, zapchać : zapychać, a także zwiększają czytelność struktur morfologicznych. Alternacje charakteryzują typ i budowę segmentów znajdujących się na zewnątrz morfemu, w którym zachodzi alternacja, m.in.: końcówki zerowe, np. o : u, por. krowa : krów, oraz afiksy palatalizujące, np. a: e, por. biały : bieleć. Alternacje sygnalizują także cechy gramatyczne morfemu, w którym zachodzi alternacja, m.in.: obcość lub rodzimość, np. t : s, por. introwertyk : introwersja, oraz przynależność do części mowy, np. c : č, por. chłopiec : chłopcze. System morfonologiczny. Alternacje morfonologiczne, z natury swojej pary fonemów, często nakładają się na siebie, łącząc się w szeregi alternacyjne o różnej długości. To, do jakiego stopnia morfem uczestniczy w szeregu alternacyjnym, tj. ile czerpie z niego wymieniających się fonemów, zależy od indywidualnych właściwości morfemów. Uogólnienie pojęcia szeregu alternacyjnego stanowi morfonem. Przyjmuje się, że fonem reprezentuje tyle morfonemów, do ilu różnych szeregów alternacyjnych należy, np. fonem /e/ reprezentuje morfonemy: E1, E2, E3, E4 w zależności od tego, w skład którego szeregu wchodzi, por. E1: e : ø w parze sen : snu, E2: ‘e : ø w parze pień : pnia, E3: ‘e : ‘o w parze anioł : aniele, E4: ‘e : ‘a w parze las : lesie. Systemy języka polskiego: fonologiczny i morfonologiczny nie przystają do siebie: fonemów i morfonemów nie można sobie jednoznacznie przyporządkować. Zdarza się bowiem, że albo jeden fonem tworzy więcej niż jeden morfonem, jak wyżej, albo jeden morfonem zawiera więcej niż jeden fonem, por. samogłoski nosowe, np. morfonemy: Ę i Ą w formach: /demby/ i /kont/, oraz spółgłoski wargowe, np. morfonemy: PJ, BJ, VJ i MJ w formach: /karpja/, /vabja/, /pavja/ i /mjeć/. Klasyfikacja alternacji morfonologicznych. Alternacje morfonologiczne klasyfikuje się, uwzględniając ich przyczynę, skład i zasięg. W związku z tym wy...
chahaviah