Giertych, Wojna cywilizacji w Europie.pdf

Maciej Giertych

Wojna cywilizacji w Europie

Ludzkość można dzielić według rasy, religii, języka, wykonywanych zawodów,

poziomu edukacji, a także innych kategorii, wśród których cechą wyróżniającą

najwyższego rzędu jest cywilizacja. Kategoria ta dotyczy norm, które ludzie uznają za

obowiązujące przy organizacji życia zbiorowego.

To co przedstawię poniżej oparte jest na nauczaniu Feliksa Konecznego,

polskiego historyka i filozofa żyjącego w latach 1862 - 1949, który wypracował swoją

oryginalną szkołę myślenia o różnicach cywilizacyjnych. Do roku 1929 Koneczny był

profesorem historii, ale swoje najważniejsze dzieła z zakresu historiozofii napisał

głównie w okresie emerytalnym. Prawie wszystkie jego prace zostały opublikowane w

języku polskim i jak dotąd tylko książka „O wielości cywilizacji” ukazała się po

angielsku ( On the plurality of civilisations , Polonica Publications, Londyn, 1962). Do

książki tej obszerne wprowadzenie, tłumaczące naukową metodę Konecznego, napisał

profesor Anton Hilckman z Moguncji (Niemcy), były student Konecznego. Książka ta

zawiera także przedmowę Arnolda Toynbee. Konecznego należy porównywać właśnie

do Arnolda Toynbee oraz do Oswalda Spenglera, należy on bowiem do tej klasy

myślicieli. O ile Toynbee i Spengler znani są badaczom cywilizacji, o tyle Koneczny,

jak dotąd, pozostaje nieznany, a przecież to właśnie on wypracował prawdziwie nowe

podejście do zagadnienia klasyfikacji cywilizacji i z tego tytułu zasługuje na

powszechne uznanie.

Definicje

Do zrozumienia tego, o czym będę pisał, potrzebne są pewne wstępne

definicje. Idąc za Konecznym będę używał terminu „cywilizacja” jako podstawowego

czynnika różnicującego ludzkość. Słowo „kultura” będzie zarezerwowane dla

mniejszych wyróżnień w ramach cywilizacji. Te dwa wyrazy często stosowane są

wymiennie, jednak tutaj będą używane hierarchicznie. Tak więc w ramach cywilizacji

łacińskiej funkcjonują kultury: brytyjska, hiszpańska, polska i inne. W ramach

cywilizacji żydowskiej znajdziemy natomiast kulturę sefardyjską, chasydzką,

karaimską i inne. Podział ten nie jest niczym innym jak tylko konwencją przyjętą na

potrzeby omawianego tematu.

Cywilizacja to produkt ducha ludzkiego. Definiuje ją norma życia zbiorowego,

którą społeczeństwo przyjmuje jako właściwą dla swego funkcjonowania. Normy te są

często łamane, ponieważ mamy skażoną naturę, tym niemniej one istnieją, a ich

identyfikacja jest celem badań nad cywilizacjami. Cywilizacja dotyczy więc norm,

według których społeczeństwo jest zorganizowane, a mówiąc inaczej - chodzi tu o

metodę organizowania życia zbiorowego. Kultura jest natomiast sposobem

adaptowania tej metody do określonego społeczeństwa. W takim społeczeństwie

zarówno profesor, jak i analfabeta należą do tej samej cywilizacji i kultury. W świetle

powyższych słów, zdolność posługiwania się innowacjami technologicznymi, takimi

jak samochód, telefon czy komputer nie ma nic wspólnego z cywilizacją w rozumieniu

używanym w tej pracy.

Aby metoda życia zbiorowego mogła być uznana za cywilizację musi

funkcjonować przez kilka pokoleń. Różne eksperymenty w organizowaniu życia

zbiorowego, które nie przeżyły eksperymentatora, nie zasługują na to, by uznawać je

za reprezentujące nową cywilizację. Innymi słowy cywilizacja musi być historyczna.

Rzeczywistość odnosi się do pięciu kategorii bytu:

prawda

piękno

dobrobyt

dobro

zdro ie

Poszukiwanie prawdy wymaga rozumu. Dobro jest właściwością woli. Te dwie

kategorie są duchowe. Dobrobyt i zdrowie to cele materialne. Potrzeba piękna ma

natomiast charakter zarówno materialny jak i duchowy. Wszystkie ludzkie sprawy

mają związek co najmniej z jedną spośród tych kategorii, a stosunek do nich

determinuje różnice cywilizacyjne.

Metoda indukcyjna

Koneczny stosuje w swych badaniach metodę indukcyjną, czyli nie uwzględnia

żadnych założeń przyjętych z góry. Każde twierdzenie musi pochodzić z obserwacji, z

danych empirycznych, a nie z wydumanych tez. Tak więc Koneczny odrzuca na

przykład biologiczne podejście do tematu cywilizacji, które stosują zarówno Spengler,

jak i Toynbee. Twierdzenie, że cywilizacje powstają, rozwijają się, wzrastają, chylą się

ku upadkowi i umierają, nie jest potwierdzone przez obserwację. Niektóre mają taki

przebieg, a inne nie. Na przykład nic nie wiemy o pochodzeniu cywilizacji chińskiej,

ani nie obserwujemy jej upadania. Ona po prostu istnieje i możemy studiować jej

odrębność od innych cywilizacji nie wiedząc i nie sugerując, na jakim stadium swego

rozwoju ta cywilizacja się znajduje.

Studiując dzieje cywilizacji Koneczny poszukiwał praw rządzących historią i na

podstawie udokumentowanych obserwacji zaproponował kilka przykładów takich

praw:

- Nierówność jest faktem . Wysiłek, by dogonić i wyprzedzić najbogatszego,

najmądrzejszego i najcnotliwszego stymuluje rozwój materialny, intelektualny i

duchowy, podczas gdy pojęcia egalitarystyczne hamują rozwój.

- Cywilizacje tak bardzo się różnią, że nie można być cywilizowanym na dwa

różne sposoby . Każdy człowiek należy do jakiejś cywilizacji, ale nigdy do dwóch lub

więcej. Ktoś może mieć żydowskiego ojca i chińską matkę, ale w sensie

cywilizacyjnej przynależności będzie należał albo do jednej, albo do drugiej, albo do

jeszcze innej cywilizacji, ale nigdy nie będzie cywilizowanym na dwa sposoby.

- Cywilizacje z samej swojej natury muszą się zwalczać . Ta walko nie ma nic

wspólnego z działalnością wojskową czy przemocą - to wojna idei. Najważniejszą

kwestią pozostaje to, kto edukuje dzieci: czy będą one wychowane w cywilizacji

rodziców, czy też rodzice pozwolą, by były wychowane przez kogoś innego,

należącego do innej cywilizacji?

- Gdy cywilizacja zaprzestaje walki o swoją tożsamość, gdy traktuje inne

cywilizacje jako mające równą wartość, wygrywa zawsze ta niższa . „Niższa” w

tym miejscu oznacza mniej wymagającą.

- Mieszanki cywilizacyjne mogą być tylko mechaniczne, nigdy organiczne, i

wkrótce giną, bo są niespójne . Nie ma historycznych przykładów mieszanek

cywilizacyjnych, które przetrwałyby przez dłuższy okres czasu.

Organizacja życia zbiorowego

W swojej analizie historii świata Koneczny dochodzi do wniosku, że w

sprawach ludzkiej myśli i ludzkich czynów istnieją pewne pary abstraktów, wzajemnie

się wykluczających, np. takie jak kreatyzm i emanatyzm, wokół których powstają

pewne zespoły pojęć. Osiem takich par (Tabela 1) dotyczy organizacji życia

zbiorowego i dlatego mają one związek z tematem cywilizacji.

Tabela 1

Personalizm

Gromadność

Emancypacja rodziny

Rodzina nie wyemancypowana z klanu

Indukcja (aposterioryzm)

Dedukcja (aprioryzm)

Historyzm

Negacja przeszłości

Jedność w rozmaitości, zróżnicowanie

mile widziane

Jednostajność

Organiczne podejście do problemów

Mechaniczne podejście do problemów

Dualizm prawa (prywatne i publiczne)

Monizm prawa (albo prywatne albo

publiczne)

Samorząd

Totalitaryzm

Życie zbiorowe można organizować dla osoby ludzkiej, albo dla społeczeństwa

(gromady). Nieodłącznym elementem ustroju personalistycznego jest emancypacja

rodziny z rodu. Rozwiązań szukać można w doświadczeniu, indukcyjnie, albo

wyprowadzać je z teorii, z przyjętych założeń. Liczenie się z doświadczeniem wymaga

znajomości i szacunku dla przeszłości, natomiast rozwiązania aprioryczne nie

interesują się faktami, wymuszają jednostajność. Bazowanie na doświadczeniach

przeszłości prowadzi do tolerancji dla różnorodności. Jedność oparta o różnorodność

tworzy organizm, zdolny do samonaprawy poprzez życie oddolne. Jednostajność

wymuszona aprioryzmem, prowadzi natomiast do wytworzenia mechanizmu, życia

sterowanego, którego naprawa możliwa jest tylko odgórnie. Organizmy społeczne

wytwarzają się aposteriorycznie, historycznie, z naturalnego przebiegu i układania się

stosunków. Tworzą one zarówno prawo prywatne, jak i publiczne. "Planowo"

powstawać mogą tylko mechanizmy, w oparciu wyłącznie o jeden typ prawa - albo

publicznego, albo prywatnego, ale nigdy nie o oba równocześnie. Ta droga prowadzi

do totalitaryzmu, podczas gdy samorząd pochodzi z tolerancji wobec różnorodności.

Cywilizacja łacińska, z pozycji której Koneczny rozpoczyna swoją analizę i

wyciąga wnioski, należy bez reszty do pierwszego szeregu pojęć. Wszelkie

rozwiązania pochodzące z drugiego szeregu są jej obce i psują ją.

Lista cywilizacji

Przy takim ujęciu lista cywilizacji jest krótka, tak krótka, że w istocie możną ją

tu w całości przytoczyć. Zestawienia dokonano w kolejności, która próbuje być

chronologiczną, ale niekoniecznie tak musi być. Nowe dane z badań mogą zmienić tę

kolejność:

Chińska *

Egipska

Bramińska *

Żydowska*

Babilońska

Irańska

Syryjska

Tybetańska*

Punicka

Sumeryjska

Egejska

Numidyjska*

Turańska*

Spartańska

Ateńska

Hellenistyczna

Rzymska

Bizantyńska*

Łacińska*

Arabska*

Inkaska

Aztecka

Dwie ostatnie cywilizacje trudno umieścić chronologicznie, dlatego zostały

wyodrębnione. Można by dyskutować, czy nie ma jeszcze kilku innych, lub czy

niektóre z nich nie należałoby potraktować jako kultury wewnątrz innych cywilizacji.

Koneczny zdawał sobie sprawę, że dalsze badania niewątpliwie będą modyfikowały tę

listę, bo wysiłek naukowy zawsze wprowadza modyfikacje. W każdym razie

powyższa lista jest krótka. Cywilizacje oznaczone gwiazdką istnieją do dziś, natomiast

pozostałe zginęły, a wiedzę o nich czerpiemy tylko z danych historycznych. Z

istniejących dziewięciu cywilizacji, turańska, bizantyńska, łacińska i arabska powstały

w czasach historycznych, które możemy mniej więcej określić. Pozostałe były obecne

w zamierzchłej historii i wydają się ponadczasowe. Wszystkie dziewięć można

studiować na podstawie istniejących społeczeństw. Koneczny studiował w

szczegółach następujące cywilizacje: łacińską, żydowską, bizantyjską i turańską,

ponieważ istnieją one w Polsce lub w pobliżu niej. Stąd też w poniższym tekście

koncentruję się głównie na tych czterech cywilizacjach. Postarałem się jednak zebrać

także kilka informacji, które Koneczny podaje o cywilizacji arabskiej, ponieważ ma to

dzisiaj szczególne znaczenie dla Europy Zachodniej.

Kryteria klasyfikowania cywilizacji

Przy studiowaniu cywilizacji stosowano często kryteria, które nie mają żadnego

znaczenia przy ich identyfikacji według definicje przyjętych w niniejszej pracy.

Równocześnie zupełnie ignorowano inne kryteria, które posiadają bardzo istotne

znaczenie dla omawianego tematu.

Rasa

Zacznę od pojęcia rasy, które bardzo często wprowadza się do debaty na temat

cywilizacji, nie tylko w czasach Konecznego, ale i dzisiaj. Rasa jednak nie ma nic

wspólnego z definiowaniem cywilizacji. Rasa to cecha somatyczna; stanowi aspekt

zoologii człowieka. Fizyczne różnice między rasami mogą powodować różnice

zdolności, dobrze obserwowane w sporcie, może nawet w potencjale intelektualnym,

choć to już jest teza dyskusyjna, ale nie mają nic wspólnego z normami uważanymi za

właściwe dla życia w danym społeczeństwie. Jak definiowano powyżej, cywilizacja

jest bowiem produktem ducha ludzkiego.

Adoptowane dziecko wychowane w rodzinie kompletnie odmiennej rasowo

wyrośnie na osobę obdarzoną cywilizacją rodziców adopcyjnych. Zupełnie niezależnie

od tej oczywistej obserwacji, mamy przecież wiele przykładów dużych społeczeństw

różnicowanych się rasowo, lecz należących do tej samej cywilizacji. Jednocześnie

obserwujemy, iż ludzie tej samej rasy żyją w różnych cywilizacjach. Ludzie biali,

rasowo nie do odróżnienia, stanowią większość ludzi należących do cywilizacji

łacińskiej, bizantyjskiej, turańskiej i żydowskiej. W turańskiej cywilizacji mamy ludzi

rasy białej (Rosjan), rasy han (Chińczycy) i turkmeńskiej (Turcy). Rasa nie definiuje

więc cywilizacji.

Istnieje jednak pewien biologiczny aspekt dotyczący cywilizacji. Różnica

cywilizacyjna jest bardzo silną barierą dla małżeństw. Ludzie zwykle szukają

współmałżonka we własnej cywilizacji, spodziewając się żyć według wspólnych norm

cywilizacyjnych. W rezultacie bariera cywilizacyjna staje się też barierą biologiczną.

W biologii, zarówno rasy ludzkie jak i zwierzęce, kształtują się jako konsekwencja

izolacji. Populacja izolowana wykształci pewne cechy charakterystyczne na skutek

przypadkowej utraty pewnych genów (proces określany jako „dryf genetyczny”), jak

również na skutek adaptacji do określonych warunków środowiska. Ta druga

przyczyna wymaga życia w innym klimacie lub pod wpływem jakiegoś innego

czynnika zewnętrznego, determinującego warunki życiowe. W każdym razie,

izolowana populacja wykształci pewne cechy biologiczne, które będą ją odróżniać od

innych, pod warunkiem, że ta izolacja będzie utrzymana. Oczywiście, wiemy bardzo

dobrze z hodowli zwierząt, że izolacja jest podstawowym warunkiem utrzymania

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: