Struktura gatunkowa „Lalki” wobec tradycji literackiej:
Już Placówkę oceniano jako utwór kiepsko zbudowany. Opinia o kolejnym dziele Prusa była mało korzystna (wydanie książkowe nobilitujące powieść ukazało się dopiero w 1890, zaś ostatni odcinek – 24.05.1889)
1. Ocena kompozycji „Lalki”
n kompozycja Lalki w ocenach współczesnych i później
Jakie były recenzje powieści?
Jak oceniano kompozycję? Co na ten temat pisały średnie i młode „lwy” (T.Jeske-Choiński, A. Świętochowski, P. Chmielowski, J. Kotarbiński, A. Lange, Wł. Bogusławski)?
W 1890 roku była ona szokującą nowością, niechętnie przyjmowaną; kompozycja powieści nie uzyskała akceptacji współczesnych.
Z Prusem polemizowali nie tylko koryfeusze pozytywizmu (Świętochowski, Chmielowski), ale również publicyści najmłodszego pokolenia (np. Lange), krytykując (Świętochowski) nową funkcję czasu powieściowego, inny sposób prowadzenia motywacji i jego skutki w toku narracyjnym; (Chmielowski) sposoby funkcjonowania pamiętnika w tworzonej akcji; (Lange) chaotyczność konstrukcji utworu, prowadzącej do rozbicia powieści na małe powiastki, których suma nie jest całością.
Te właściwości kompozycji Lalki wiązali oni z okolicznościami jej powstawania, jako kolejnych odcinków, drukowanych w „Kurierze Codziennym”[1].
Rehabilitacja założeń konstrukcyjnych Lalki ma swój początek dopiero w przedwojennych wystąpieniach Szweykowskiego i Życzyńskiego, a powojenna analiza Lalki Szweykowskiego w 1948 r. do dziś stanowi najpełniejszą odpowiedź w tej sprawie.
Jak na te oceny zareagował Prus?
- pierwszy odcinek Lalki ukazał się 27.09.1887 na dole pierwszej stronicy „Kuriera Codziennego”, tj. popularnej warszawskiej gazety, która przynosiła wiadomości ze świata, i z miasta oraz sporo ogłoszeń reklamowych; ostatni w maju 1889; w tym samym czasie od stycznia do grudnia 1887 w „Tygodniku Ilustrowanym” ukazywała się powieść Orzeszkowej Nad Niemnem oraz w „Słowie”, „Dzienniku Poznański” i „Czasie” jednocześnie Pan Wołodyjowski
- recenzje się nie posypały, bo recenzenci zajęci byli Sienkiewiczem i Orzeszkową
- jedną z pierwszych recenzentek Lalki była Waleria Warrene-Morzkowska, która napisała o powieści Prusa z najwyższym wzruszeniem i podziwem, ale ona nie miała już autorytetu; określana była: „stara podciociała romantyczka”
- jeszcze jedna pochwała wyszła spod pióra Zygmunta Miłkowskiego (Teodora Tomasza Jeża), który miał opinię szacownej pamiątki po dawnych czasach, epigona
- „młode lwy” zachwycały się w retoryko-kurtuazyjno-zdobny sposób powieścią Orzeszkowej uznaną za doskonałą pod każdym względem, a w stosunku do Sienkiewicza też panował powszechny entuzjazm i choć zdarzały się eksplozje bluźnierstwa, to bluźniercy zachowywali się zawsze ad rem, nie ad persona, bo Sienkiewicz to nieomal sprawa narodowa
- w Prusie widziano zaś gazeciarza, który próbuje przeskoczyć na szczebelek literacki
T. Jeske-Choiński pisał, że Prus nie umie komponować utworów powieściowych, że „brak porządku w utworach”
P. Chmielowski to powtarza: powieść jest nieprzemyślana, chaotyczna, w kompozycji najsłabsza, choć sympatyczna jest postać Rzeckiego, to w powieści jest bałagan, są niekonsekwencje, bo autor pisał ją odcinkowo, pamiętnik Rzeckiego jest niewystylizowany, bo eks-wojak i subiekt nie mógł tak pisać
A. Świętochowski- „arcybiskup” polskiego pozytywizmu w eseju z 1890 r. też dobrał się do powieści i pisał, że Prus nie ma talentu do tworzenia wielkich kreacji (Wokulski to dziwadło, postać nieprawdopodobna); że Prus jest dobry w budowaniu figur epizodycznych, gdzie nie trzeba mieć koncepcji człowieka, że cierpi na zawroty głowy kiedy się znajdzie na wyżynach, że zdominował go typ Prusa-felietonisty, kronikarza nad Prusem-powieściopisarzem, że plan powieści jest nieprzemyślany, że to zalepianie dziur, że bezkoncepcyjny jest też koniec; że są w powieści sprzeczności faktograficzne, niekonsekwencje wynikające z braku panowania nad nadmiernie rozwiniętą fabułą, że Prus zapominał o czym pisał w poprzednich odcinkach
A. Lange, choć zauważa beztendencyjność, to pisał, iż przeczytał powieść zaczynając od tomu 2 i nie poniósł przez to żadnego uszczerbku, że można ją czytać w różnej kolejności, więc kompozycja jest wadliwa, całość chaotyczna, rozerwana, niejednolita
- niespójność, brak planu, suma odcinków, a nie struktura; Prus nie ma talentu pisarskiego – to powtarzające się opinie
Prus odpowiedział na te niesłuszne zarzuty co do nieprzemyślanej kompozycji Lalki zwł. Świętochowskiego w eseju Słówko o krytyce pozytywnej , iż plan miał w głowie zanim zaczął pisać i że wynikał on z celu powieści będącej szerokim przeglądem rzeczywistości współczesnej i jej problemów, że taka synteza z założenia wyklucza prostotę konstrukcji – kompozycja panoramiczna obejmuje wiele postaci i wątków, to las, którego krytyk nie potrafi odkryć, więc jest niekompetentny.
2. Struktura gatunkowa „Lalki” wobec tradycji literackiej
Jaką strukturę gatunkową wybrał Prus dla powieści będącej tak szerokim przeglądem rzeczywistości współczesnej i jej problemów i czym się ta struktura charakteryzuje?
Sprawa gatunku i jego tradycji europejskiej.
Lalka pod względem kompozycji (i całej formy) splot tradycji i nowatorstwa, ale bardziej odsłania cechy nowatorstwa niż zobowiązania wobec poprzedników.
- to bardzo pojemny typ powieści-syntezy, zespalającej powieść-przekrój społeczny, panoramę społeczną (bo różnorodność i rozległość środowiskowa: wszystkie warstwy, grupy społeczeństwa miejskiego od arystokracji do lumpenproletariatu, a także kronika dnia powszedniego Warszawy roku 1878 i 1879, szczegółów obyczajowości potocznej: autor pokazuje i wnętrze ówczesnego sklepu, i przedstawienie w Teatrze Wielkim, i kwestę wielkanocną w kościele, i wieczór w mieszczańskiej piwiarni, i salę sądową, i ujeżdżalnię, tj. wiele scenek obyczajowych [obrazków], ubarwionych komizmem sytuacyjnym, odtwarzającym typowe sytuacje dnia powszedniego) z powieścią-kroniką (bo głębia perspektywy czasowej; ukazującą przepływ czasu historycznego w losach kilku pokoleń: trzy pokolenia idealistów: akcja powieści rozgrywa się między pierwszymi miesiącami 1878 r. a październikiem 1879, lecz czas powieściowy jest dwojaki: czas fabuły jest rozleglejszy (jak w Nad Niemnem): sięga w przeszłość aż po czasy napoleońskie (czasy ojca Rzeckiego) dzięki wprowadzeniu „pamiętnika starego subiekta” i retrospektywnym rozmyślaniom bohatera
- to romans epok, bo jest to synteza obrazu społeczeństwa na rubieży 2 epok, rozległe „wszerz” i „w głąb” - Prus oparł się więc na doświadczeniach polskiej i europejskiej powieści XIX stulecia, ale wzbogacił model po swojemu
- Lalka stanowi pod względem kompozycji splot tradycji i nowatorstwa, ale bardziej odsłania cechy nowatorstwa niż zobowiązania wobec poprzedników:
Kompozycja Lalki jest zdeterminowana przez rozległy zakres problematyki utworu oraz przez rozpiętość pod względem czasowym (bo 3 pokolenia idealistów) i przestrzennym (bo wszystkie warstwy społeczne); dlatego powieść musiała rozgrywać się równolegle w kilku ośrodkach.
Kompozycja jest panoramiczna, co wynika z zamiaru pisarskiego Prusa, obejmująca wiele wątków i postaci.
Prus przeciwstawiał się w praktyce panującej wówczas kompozycji regularnej, przejrzystej i uporządkowanej chronologicznie. Zadanie ukazania „przyrodzonego biegu rzeczy”, ukazania podstawowych prawidłowości życia społecznego, wymagało (według Prusa) ujawnienia wszystkich istotnych dla niego zawikłań, co „w pierwszym czytaniu” powieści panoramicznej „robi wrażenie czegoś powikłanego”, ale zakreślony plan jest wyraźny i on powinien się stać przedmiotem analiz krytycznych.
Ta technika powieści wielowątkowej, wielośrodowiskowej, o kilku konfliktach oraz technika wprowadzania perspektywy historycznej, wchodzącej w głąb świadomości nie tylko jednego pokolenia wyrasta ze wspólnego korzenia tradycji scottowskiej (odscottowski romans epok i pokoleń), a przez nią z modeli o kompozycyjnych zdolnych do pokazania wieloproblemowej i skomplikowanej struktury świata.
Kategoria czasu pełni swoistą rolę porządkującą całość materiału według dwóch wyraźnych osi: czasu teraźniejszego i przeszłego, wprowadzając duże ograniczenie czasu fabularnego (tylko do półtora roku) i znacznie rozszerzając czas narracji (co najmniej do początków XIX wieku). Kategoria przestrzeni (Warszawa i jej okolice, Węgry, Syberia, Bułgaria, Paryż, Włochy) nie tylko służyła rozpinaniu fabuły, ale stanowiła ważne punkty odniesienia, budując siatkę głównych ocen. Dominująca rola czasu w kompozycji Lalki wynikała z diachronicznego widzenia wszystkich zjawisk planu współczesnego.
Syntetyczny obraz życia społeczno-narodowego na rubieży zwalczających się 2 epok wymagał bowiem obok krótkiej akcji właściwej, zawartej w stosunkowo krótkim wycinku czasowym (czas narracji: początek 1879- październik 1879; półtorarocze) wprowadzenia akcji poprzedzającej (z pamiętnika Rzeckiego, z rozmów i myśli osób – czas fabularny obejmujący prawie 40 lat – ok. 1840 roku się zaczynający, rozbudowany w głąb, w przeszłość, sięgający aż po czasy napoleońskie), która świadczy o owej głębi czasowej perspektywy w powieści.
Wprawdzie już Iliada Homera opowiadała zdarzenia od ich środkowego momentu, zaś rozdzielenie czasu fabularnego od czasu narracji występuje też we wczesnej powieści oświeceniowej (XVIII w.) „wielkich dróg”, gdzie czas narracji objęty trwaniem podróży bohatera poszerzany był przez wprowadzanie fabularnego czasu epizodów – biografii ludzi spotkanych w czasie podróży (Prus zaczerpnął z tej tradycji obrazki). Ale Lalka rozwijała różne możliwości manipulowania czasem: skotowską (współgranie czasu teraźniejszego przeszłym) i sterne`owską (czas psychologiczny w Podróży sentymentalnej) – czas powieściowy pełnił dominującą funkcję – biegowi czasu podporządkowane są związki przyczynowo-skutkowe i przestrzeń literacka. Na polskim gruncie tylko Pan Tadeusz miał kilkudniowy czas narracji a czas fabularny obejmujący najistotniejsze fakty historyczne i problemy politycznego życia 2 pokoleń, 2 generacji – to zjawisko odosobnione na polskim gruncie. Prus szukając nowych i oryginalnych rozwiązań w celu ukazania historycznej zmienności zjawisk i współistnienia historii w czasie teraźniejszym, w praktyce uległ doświadczeniom techniki skotowskiej: skomponował fabułę na 2 osiach czasowych funkcjonujących w powieści, równocześnie zestawiając krótkie rozdziały o przemiennych czasach. Choć osią główną Lalki jest czas narracyjny, każde liczące się zjawisko prezentowane w jego ramach jest w pełni zrozumiałe dopiero przez odwołanie się do przeszłości.
Założenie „zagarniania coraz większych kręgów” czasu prowadziło do sytuowania współczesności w pierwszym planie kompozycyjnym z wyraźnym umiejscowieniem czasu fabularnego (W początkach roku 1878, kiedy…). Współczesność była zawsze punktem wprowadzenia perspektywy narracji. Każde liczące się zjawisko prezentowane w ramach czasu fabularnego tłumaczyło się pełniej dopiero po ukazaniu swoich korzeni. I odwrotnie, każde odwołanie się do przeszłości było uzasadnione przeżyciami postaci w planie czasu teraźniejszego. Ta spójność czasu osiągnięta została w Lalce dzięki kompozycji układania kolejności rozdziałów, prezentujących wymiennie teraźniejszość i przeszłość. Przyszłość zarysowana została tylko orientacyjnie, jako możliwość wyjścia z „fazy rozkładu” dzięki nauce, a właściwie głównie dzięki wynalazkom, zdolnym „uszczęśliwić ludzkość”.
Ciągłość nie ma w Lalce charakteru uładzonego; gmatwa się. Cechą kompozycji Lalki jest więc układ achronologiczny i zasada stosowania dużych skrótów i wielu nawrotów do tych samych kwestii, np. biografia Wokulskiego z lat 1860-1878 nie tylko nie zaczyna fabuły powieści, ale jest rozczłonkowana na dalsze rozdziały. Jeszcze w 8 r. tomu 1 czytelnik dowiaduje się o elementach budujących główny konflikt, choć zdarzyły się kilka lat wcześniej od czasu narracji.
Jak Prus wprowadza refleksję historyczną? Jeśli porównamy rolę przeszłości w strukturze powieści innych twórców doby pozytywizmu, to widzimy wyraźne nowatorstwo i swoistość Lalki . Np. w powieściach Orzeszkowej historia funkcjonowała jako refleksy o zróżnicowanej sile oddziaływania (pamięć o ideach Oświecenia w decyzjach życiowych Meira Ezofowicza lub pamięć dzieci i wnuków o tradycji walk narodowych w Nad Niemnem). Natomiast w Lalce przeszłość funkcjonowała nie tylko w przypominaniu samych faktów historycznych (Wiosna ludów, kampania Garibaldiego, powstanie styczniowe), ale również jako objaw przemijania czasu, który powodował nieodwracalne zmiany w zjawiskach życia politycznego, społecznego, etycznego, a zwłaszcza w losie ludzi. Rozsunięte w czasie, z uwagi na przyjętą różnicę wieku, losy „trzech idealistów” ukazywały przepływ czasu i historyczna zmienność wielu nurtów polskiej świadomości politycznej i społecznej XIX wieku, np. wartości tradycji napoleońskiej, romantyzmu politycznego, szeroko rozumianej pracy organicznej zarówno „małej” (sklep Minclów), jak i „dużej”, prezentowanej przez wielki sklep i spółkę do handlu z cesarstwem. We wcześniejszej tradycji refleksja historyczna wprowadzana była odmiennie: np. w Panu Tadeuszu był to chwyt przedśmiertnej spowiedzi, ale to przestarzałe, więc 1. poprzez wspomnienia starszych wiekiem protagonistów literackich (Zasławska, Węgrowicz, Szuman); wyjaśniały one wszakże tylko niektóre wątki fabularne, robiły wrażenie sztuczności; zatem p. w. 2. przez konstrukcję pamiętnikarską, będącą naturalnym powiązaniem (łącznikiem) bieżących zdarzeń, przemyśleń, refleksji, narastających w miarę upływu czasu i dojrzałości osoby piszącej pamiętnik (pamiętnik uwypuklał kierunek zmian zachodzących w mijającym półwieczu) i 3. przez ową wspomnianą kompozycję głównej fabuły: bo losy 3 protagonistów (idealistów: politycznego, naukowego i epoki przejściowej) tworzą konstrukcję powieści wielowątkowej, ale i rozsuniętą w czasie: idealista polityczny – Rzecki jest wyrazicielem świadomości przemijającej; idealista naukowy - Ochocki prezentuje wartości uznane przez Prusa za prymarne i nieprzemijające, które przyszłość; Wokulski na 1 planie wyrażał świadomość „epoki przejściowej”.
Zatem Spójność tej konstrukcji nadaje p. w. pamiętnik Rzeckiego – jako obserwatora faktów czasu narracji i komentatora faktów czasu fabularnego. Nadto usprawiedliwiał on i przyspieszał technikę prezentacji bohaterów głównych, dookreślał różne elementy świata ich przeżyć, komentując je w sposób „naturalny” i odczuwany przez czytelnika jako uzasadniony całością sytuacji.
Epicka rozległość przestrzeni Lalki.
Osnową „romansu epok i pokoleń”, którego cel akcji to danie syntezy epoki, jest:
szereg wielu różnorodnych równoległych wątków wokół kilku, kilkunastu postaci powiązanych ze sobą, a przynależnych do różnych sfer i rozmach tematyki, duże skomplikowanie fabuły. Prus przedstawiając na pierwszym planie dzieje 3 bohaterów (trzech polskich idealistów: Rzecki, Ochocki, Wokulski) – reprezentantów 3 pokoleń idealistów (przegrywających zarówno w realistami, pochodzącymi z różnych klas społecznych, jak również z ludźmi uczciwymi, ale pozbawionymi umiejętności działania), przedstawia zmiany, które dokonały się w Polsce w ciągu 3 pokoleń i konstruuje specjalną akcję, której celem jest danie syntezy epoki. Tę syntezę uzyskuje poprzez poruszenie wszechstronnych zagadnień ówczesnego życia społecznego – wielość wątków – dających syntezę problemów współczesności:
- zagadnienia polityczne, które konkretyzują się w wątku walki o wolność narodową i ogólnoludzką – jest to akcja poprzedzająca i związana z r. 1848 – Wiosną Ludów i z rokiem 1863 (Rzecki, Katz, studenci akademii medyko-chirurgicznej, Wokulski). Po upadku powstania styczniowego wątek ten zanika, zaś w akcji właściwej tkwi tylko w złudnej świadomości Rzeckiego, a jego rezultatem jest przegrana, bo poza stratami rewolucjonizm polityczny nic społeczeństwu nie przynosi
- zagadnienia społeczno-ekonomiczne ukonkretyzowane w historii sklepu i spółki do handlu ze Wschodem – pierwszy to najbardziej ciągły wątek, bo istnieje w obu typach akcji; jego znaczenie w powieści nie łączy się z istotną rolą, jaką sklep odgrywa w społeczeństwie; wątek ten ilustruje zjawisko przeciwne: sklep zakładają Niemcy i oni stanowią tam jakiś czas wyłączny element; powoli wchodzą Polacy – Rzecki, a wreszcie po 1870 właścicielem zostaje Wokulski; element polski zjawia się w sklepie tylko drogą przypadku, dlatego to nienaturalne zjawisko musi się skończyć przegraną; wątek ilustruje więc zasadę: co zainaugurował Niemiec, odziedziczył ostatecznie Żyd; Polak jest tylko elementem przejściowym; historia sklepu zapoznaje ze sferą mieszczańską pochodzenia polskiego i obcego oraz stanowi nowy łącznik między Rzeckim i Wokulskim; spółka przedstawiająca podobny proces jak sklep (inicjatywa jest wprawdzie polska,, ale punkt wyjściowy nienaturalny (Wokulskiemu chodzi o zbliżenie się do Izabeli) – przejmują ja Żydzi, wprowadza środowisko ziemiańskie i arystokratyczne
- zagadnienia kulturalne – w powieści na plan pierwszy wysuwa się dziedzina naukowa: przypięcie skrzydeł ludzkości – to myśl Wokulskiego, marzenie Ochockiego (łącznik drugiego pokolenia idealistów z trzecim), ale nie dają one rezultatu; zagadnienie krystalizuje się jako wątek akcji poza krajem, w Paryżu, gdy Wokulski zetknął się z Geistem, zaś udział idealistów polskich w dziele stwarzania machiny latającej (wynalazku metalu lżejszego od powietrza) zaczyna się, gdy Lalka się kończy
- z zagadnień osobistych na 1 miejsce wysuwa Prus wątki i motywy miłosne; bowiem im więcej wszystkie dziedziny życia społeczno-narodowego były hamowane, tym silniej rozwijało się zainteresowanie sprawami osobistymi, centralizującymi się w miłości. Wątek miłosny jako zasadniczy zrąb akcji był najdogodniejszy, bo pozwalał przy rozległym temacie na naturalne skupienie około niego szeregu postaci z różnych środowisk, a nawet uczynił koniecznym wprowadzenie świata arystokratycznego: Izabeli, jej rodziny, znajomych i adoratorów;
Konstrukcja fabuły wedle Markiewicza
- oś konstrukcyjna, wątek główny każdej powieści-przekroju to dzieje nieszczęśliwej miłości kupca do arystokratki- co pozwala zobrazować 2 różne środowiska; wątek ma wyraźny kontur dramatyczny: akcja wznosząca się w I tomie – dalej patrz Markiewicz
- wątki poboczne są paralelne lub kontrastowe do wątku głównego i dopełniają obrazu społeczeństwa o inne warstwy – organa społeczeństwa.
Lalkę cechuje(wedle Szweykowskiego) :
I. technika nawarstwiania motywów, które swym punktem wyjścia są wmontowane mocno w nurt akcji. Ale mają niezależny byt, niezależny zakres działalności i to rozwijającej się jednocześnie z wątkiem głównym: w związku z miłością Wokulskiego wśród wielu innych mamy trzy główne motywy: 1. kupno domu-kamienicy, co powoduje wprowadzenie nowego środowiska i postaci (sala licytacyjna, studenci, matka Stawskiej, Wirski), dokładniejsze naświetlenie życia postaci znanych skądinąd (Krzeszowscy, Stawska, Maruszewicz, Klein), nowe rodzaje konfliktów istotnych (np., baronowej ze Stawską, kończący się procesem o lalkę); 2. pierwsza próba zerwania z Izabelą, co powoduje nagły wyjazd Wokulskiego do Paryża – stąd mógł Prus ukazać fragmenty cywilizacji francuskiej; ...
prosze