Fitotoksykologia jest nauką o właściwościach trujących roślin i grzybów oraz mechanizmie działania toksyn roślinnych na organizm człowieka.
Zootoksykologia jest nauką o właściwościach trujących organizmów zwierzęcych oraz mechanizmie działania toksyn zwierzęcych na organizm człowieka.
Oczywiście współczesna fito- i zootoksykologia wykorzystuje metody badawcze stosowane w innych naukach przyrodniczych w celu przeprowadzenia stosownych analiz jakościowych i ilościowych roślin i zwierząt trujących, ustalenia budowy chemicznej wyizolowanych toksyn, określenia dawki śmiertelnej toksyny, poznania metabolizmu toksyn w organizmie zatrutego i skutków ich działania. Nauki te zajmują się również opracowywaniem metod leczenia (antidotum) i profilaktyki zatruć. Należą do nauk biologicznych i medycznych.
Ukąszenia i użądlenia
Ukąszenia to ugryzienia zadane przez zwierzęta uzbrojone w rogowe lub chitynowe szczęki albo w zęby. Ukąszenie związane jest z przecięciem powłoki skórnej, niekiedy uszkodzeniem tkanek łącznych podskórnych, mięśni, naczyń krwionośnych, kości i chrząstek. Powstaje w ten sposób rana kąsana lub szarpana. Rana kąsana jest najczęściej sumą ran miażdżonych. Rana na ogół jest zakażona bakteriami lub wirusami przebywającymi w jamie gębowej (ustnej) napastnika. Ślina napastnika może zawierać substancje drażniące lub zapobiegające krzepnięciu krwi, rozszerzające naczynia krwionośne, zwiększające przepuszczalność naczyń krwionośnych – czyli związki wywołujące stan zapalny. Ślina bezkręgowców często zawiera enzymy trawiące tkanki ofiary.
W naszym kraju rany kąsane zadają najczęściej zwierzęta kręgowe dzikie, domowe oraz stawonogi (z aparatem gębowym gryzącym lub uzbrojone w odpowiednio mocne chelicery).
Pierwsza pomoc: ranę należy oczyścić za pomocą 3% wody utlenionej lub 0,5-1% roztworu nadmanganianu potasu – kalium hypermanganicum – tabl. 100 mg. Działanie obu preparatów polega na wydzielaniu aktywnego tlenu pod wpływem związków organicznych. Utleniają (a przez to zabijają) one bakterie, wirusy, grzyby, toksyny, wydzielanie tlenu wydala na zewnątrz zanieczyszczenia z głębi rany; oba preparaty działają także ściągająco. Woda utleniona i nadmanganian potasu wykazują również wpływ hemostatyczny (hamujący krwawienia) przy krwotokach z mniejszych naczyń krwionośnych.
Po oczyszczeniu rany wodą utlenioną zaleca się dodatkowo okład z Rivanolu = Ethacridine – wodny roztwór 0,1-0,5% (tabl. 100 mg) na gazie sterylnej. Potem ranę należy osuszyć i zastosować jałowy opatrunek.
W przypadku pogryzienia przez psa i zwierzęta dzikie należy zastosować odpowiednie procedury: powiadomić służby leśne i weterynaryjne oraz policję o zagrażającym zwierzęciu, konieczna jest bowiem obserwacja zwierzęcia w izolacji i przeprowadzenie odpowiednich badań epidemiologicznych. Rannego pacjenta należy zobligować do przychodzenia na zmianę opatrunku w celu obserwacji rany kąsanej. W razie zakażenia konieczne jest bowiem podanie antybiotyków lub sulfonamidów oraz chirurgiczne oczyszczenie rany. Zadaniem pielęgniarki (pielęgniarza) jest szybkie dostrzeżenie takich konieczności.
Ukąszenie przez żmiję. W Polsce zagrożenie stanowi żmija zygzakowata Vipera berus, która miejscami jest pospolita. Dorasta do około 70 cm dł., ubarwienie jest zmienne: szare z czarnym zygzakiem; brunatne-rude z czarnym zygzakiem; czarne – różne odcienie. Przebywa w miejscach słonecznych i ciepłych; jest mało płochliwa i mało ruchliwa jeśli nie czuje się zagrożona; bardzo aktywna ruchowo podczas obrony i polowania na ofiary.
Nie jest prawdą, że ucieka gdy człowiek nadchodzi; wielokrotnie spotkałem się z żmijami, które nieruchomiały gdy nadchodziłem lub przybierały postawę najwyraźniej obronną. Dlatego na terenach zamieszkiwanych przez żmije należy zachować dużą ostrożność i ubierać odpowiednie grube obuwie. Nieodpowiedzialne jest spacerowanie po zaroślach, łąkach i polanach w otwartym lub cienkim obuwiu nawet w największe upały. Człowiek może być pogryziony lub użądlony przez liczne owady i pajęczaki, a jego skóra uszkodzona przez alergogenne rośliny.
W przeciwieństwie do żmij, padalce, zaskrońce i jaszczurki są bardzo płochliwe i unikają człowieka.
Ukąszenie przez żmiję objawia się piekącym silnym bólem (chwila ugryzienia). W miejscu ukąszenia widnieją dwa otworki (ranki), zaczerwienienie i narastający obrzęk. Kończyna szybko puchnie; pojawiają się objawy ogólne: powiększenie okolicznych węzłów chłonnych, niepokój, drgawki, bredzenie, ból głowy, mroczki w oczach, utrata świadomości, omdlenie, nudności, wymioty, biegunka, zapaść.
Pierwsza pomoc po ukąszeniu przez żmiję: opaska uciskowa powyżej miejsca ukąszenia, upust krwi z miejsca ukąszenia (cięcie ranki pionowo), ranę wessać bańką Biera lub małym kieliszkiem; podawać choremu dużo płynów i środki pobudzające, glukozę doustnie lub dożylnie. W bezdechu sztuczne oddychanie. Jak najszybciej podać choremu surowicę przeciw jadowi żmij Viper Venom Antiserum (Antitoxinum vipericum equinum) – 500 j.m. (połowę ampułki w miejscu ukąszenia, resztę domięśniowo). Kończynę pokąsaną należy unieruchomić. Zachować spokój. Okryć poszkodowanego w celu zminimalizowania utraty ciepła. Przy zaniedbanych ukąszeniach i po kilku godzinach od ukąszenia należy zwiększyć dawkę surowicy do 1000 j.
W razie braku możliwości podania surowicy: natychmiast założyć opaskę uciskową ponad miejscem ukąszenia, ranę po ukąszeniu naciąć i wygnieść kieliszkiem starannie, okryć chorego aby nie tracił ciepła, ranę nastrzykiwać 1-2% wodnym roztworem nadmanganianu potasu lub chlorku wapnia, podawać dużo płynów i środki pobudzające, aby zapobiec śpiączce, glukoza dożylnie lub domięśniowo. W bezdechu sztuczne oddychanie. Leczenie objawowe. ACTH lub glikokortykosteroidy, ponadto preparaty wapnia, leki przeciwhistaminowe – pozajelitowo.
Silni ludzie przeżywają ukąszenie żmii zygzakowatej nawet bez podania surowicy. Reakcja organizmu na jad żmii jest różna i zależy od wielu czynników. Niestety niektórym ludziom (nadwrażliwym) nie wystarcza podanie surowicy i występują u nich bardzo nasilone objawy ogólne prowadzące do wstrząsu, obrzęku Qunckego, szybkiej utraty przytomności i śmierci z powodu uduszenia.
Istnieją także osoby nie tolerujące surowicy przeciwjadowej, co z kolei jest powodem wystąpienia u nich wstrząsu anafilaktycznego (duszność, sinica, przyśpieszona akcja serca, spadek ciśnienia krwi, pokrzywka, zgon z uduszenia) po podaniu surowicy.
Nazwy handlowe surowic przeciw jadom żmij:
1. 1. Antytoksyna jadu żmij (Biomed) – amp. 500 j.m. – zawiera przeciwciała neutralizujące jad Vipera berus;
2. 2. Antivenin (Wyeth-Ayerst) – amp. 10 ml; zawiera przeciwciała przeciwko jadowi żmij zamieszkujących Amerykę Pd., Płn. i Śr. oraz Azję.
3. 3. Schlangengift-Immunoserum (Chiron-Behring) – amp. 10 ml – zawiera przeciwciała przeciw jadom żmij Europy, Afryki i Azji.
4. 4. Ipser Europe Pasteur (Pasteur Vaccins Serums et Vaccins) – autostrzykawki 5 ml zawierające przeciwciała przeciw jadom V. berus, V. ammodytes et V. aspis.
Ukąszenie przez pająki krajowe. Duże pająki z mocnymi chelicerami (np. pająki wodne i bagienne, krzyżaki, bokochody, skakuny) mogą zadać rankę człowiekowi oraz wprowadzić do skóry swój jad z enzymami trawiącymi. Człowiek może być także ugryziony w czasie snu, nieświadomie przygniatając pająka, np. dłonią, policzkiem. W miejscu ugryzienia powstaje stan zapalny, świąd, następnie bąbel wypełniający się płynem. Taki pęcherz z wodnistą zawartością pęka lub zostaje rozerwany mechanicznie na skutek drapania lub ocierania. Obok swędzenia lub pieczenia inne objawy właściwie nie występują. Ukąszenie ulega samowyleczeniu bez pozostawienia śladu. Gorzej, jeśli człowiek zakazi ranę bakteriami ropnymi lub jest nadwrażliwy na jad pająka. Pojawiają się wówczas przeszywające bóle, drętwienie kończyny, opuchnięcie kończyny, powiększenie węzłów chłonnych, uogólniona pokrzywka, opuchnięcie powiek i okolic oczy lub całej twarzy i szyi.
Leczenie: miejsce ukąszenia należy zdezynfekować za pomocą wodnego roztworu jodu w jodku potasu (płyn Lugola), Rivanolu chinoksyzolu (Chinoksysolum Galena – tabl. 200 mg: 1 tabl. na 200 ml wody przegotowanej) lub nadmanganianu potasu. Jeśli ranka jest niewielka do dezynfekcji można użyć spirytus czysty lub jodynę. Miejsce ukąszenia smarować żelem Fenistil (Novartis) lub preparatami Diphenhydraminy: Butix (Pierre Fabre Sante) – tuby 30 g – 2% żel; Comarol (Sanofi-Synthelabo) – tuby 30 g krem 2%.
Dobre efekty lecznicze dają również: krem Laticort, Laticort CH (Jelfa) – krem, Locoid (Yamanouchi) - krem, Dermacalm D (Roche) – krem.
W razie uogólnionych objawów pokrzywkowych i świądowych podaje się leki przeciwhistaminowe i przeciwzapalne, np. Clemastine (Polfa W-wa) – tabl. 1 mg (2 razy dz., rano i wieczorem 1 tabl.); Diphenhydramina: 50 mg 3 razy dz. w formie wybranego preparatu: Benocten (Medinova) – tabl. 50 mg, Sediat (Pfleger) – tabl. 50 mg, Lupovalin (Pharma-Selz) – tabl. 50 mg, Emesan (Lindopharm) – tabl., czopki 50 mg.
W krajach, w których występują pajęczaki jadowite (np. skorpiony, czarne wdowy, ptaszniki, tarantule) w razie ukąszenia podaje się odpowiednie surowce przeciw ich jadom Arachnidae Venom Antiserum. Niekiedy w naszym kraju mają one zastosowanie w razie wypadków ukąszenia w ogrodach zoologicznych lub prywatnych hodowlach; np. Ativenin Lactrodectus mactans (Merck Sharp and Dohme) – surowica przeciw jadowi czarnej wdowy – zestawy fiolki 6 tys. j.m. przeciwciał – substancja liofilizowana + fiol. 2,5 ml rozpuszczalnika; Skorpiongift-Immunserum Twyford Nordafrica (Knoll) – amp. 1 ml z przeciwciałami przeciw jadowi skorpionów z Afryki Płn. – zastrzyki domięśniowe lub podskórne.
Użądlenia i ukąszenia przez mrówki, osy i pszczoły.
W Polsce, człowiek narażony jest na użądlenie osy Vespa sp., pszczoły Apis sp. i szerszenia Vespa crabro oraz niektórych mrówek Formicoidea. Mrówki pozbawione żądeł za pomocą szczęk mogą rozrywać powłokę skórną człowieka, a rankę spryskiwać kwasem mrówkowym. Ukąszenia spowodowane przez Monomoriu pharaonis (mrówki Faraona) są silnie piekące, objawiają się zaczerwieniem, stanem zapalnym i pokrzywką lub pojedynczymi bąblami.
Objawy użądlenia: silny, ostry, piekący ból, zaczerwienienie, miejscowy stan zapalny, opuchnięcie; rzadziej objawy ogólne (w razie nadwrażliwości): obfite pocenie się, pokrzywka, wstrząs anafilaktyczny – bladość skóry, przyspieszenie tętna, obniżenie ciśnienia krwi, utrata przytomności, skurcze miocytów otaczających drogi oddechowe, objawy duszenia się, a nawet śmierć.
Pierwsza pomoc. W pierwszej kolejności należy rankę zdezynfekować alkoholem lub nalewką miętową. Nalewka miętowa działa silnie odkażająco, znieczulająco, przeciwbólowo, przeciwświądowo i przeciwzapalnie. W razie konieczności – usunąć żądło (sprawdzić pod lupą) za pomocą cienkiej sterylnej igły do wstrzyknięć i pęsety. Nie należy ściskać końca żądła pęsetą zanim się go nie wyciągnie, w przeciwnym razie spowoduje się wciśnięcie jadu zalegającego u nasady żądła.
Po wyjęciu żądła ponownie rankę przemyć, osuszyć i posmarować preparatem przeciwhistaminowym: Mecortolon (Jelfa) – krem; Fenistil (Novartis) – żel; Laticort (Jelfa) – krem. W razie rozlanych zmian alergicznych skórnych lub powiększenia węzłów chłonnych, znacznego opuchnięcia użądlonej części ciała zastosować preparaty wapnia (Calcium Sandoz Ampullen /Novartis/ - amp. 10 ml) – domięśniowo 1 amp. 1-2 razy dz. oraz leki przeciwhistaminowe: z grupy diphenhydraminy, np. Benocten (Medinova) – tabl. 50 mg, Sediat (Pfleger) – tabl. 50 mg, Lupovalin (Pharma) – tabl. 50 mg, Emesan (Lindopharm) – tabl. 50 mg – 1 tabl. 3 razy dz.; lub z grupy klemastyny, np. Clemastinum (Polfa) – tabl. 1 mg, Tavegyl (Novartis) – tabl. 1 mg – 1-2 mg 2 razy dz.
Przed posmarowaniem miejsca użądlenia lekiem warto zastosować okłady z wodnego roztworu wodorowęglanu sodu (soda oczyszczona – 1 łyżka sody na 200 ml wody) lub z wodnego roztworu wodorowęglanu amonu (amoniak do pieczenia) – gazę zwilżyć w zimnym (schłodzić w lodówce) roztworze i przykładać na 30 minut; okłady są dobrym środkiem domowym w leczeniu użądleń. Neutralizują działanie kwasów zawartych w jadzie pszczół, os, szerszeni i mrówek, działają przeciwzapalnie oraz przeciwświądowo.
W razie wstrząsu konieczna jest profesjonalna pomoc lekarska: tlenoterapia, podawanie ACTH – dożylnie lub glikokortykosteroidy – dożylnie, ponadto preparaty wapnia, leki podnoszące ciśnienie krwi (adrenalina), leki przeciwhistaminowe – pozajelitowo, niekiedy leki nasercowe.
Zatrucia roślinami i grzybami
Pomoc przedlekarska.
Jeżeli zatrucie grzybami lub roślinami nastąpiło drogą pokarmową należy usunąć resztki trucizny z przewodu pokarmowego pod warunkiem, że zatruty jest przytomny. W tym celu należy wywołać wymioty za pomocą silnie osolonej wody przegotowanej z dodatkiem węgla aktywnego (węgiel leczniczy Carbo medicinalis /ICN/ – tabl. 300 mg – 1 łyżka stołowa sproszkowanego węgla na szklankę solanki; zmielić lub utłuc w moździerzu). Nie podawać mleka! Po wymiotach ponownie podać zatrutemu węgiel leczniczy – rozgnieść tabletki (30-40 sztuk tabletek!) i podawać doustnie jak najszybciej.
Jeżeli zatruty jest nieprzytomny nie wolno wywoływać wymiotów z wiadomych względów. Należy go ułożyć w pozycji bezpiecznej na boku i okryć, zabezpieczając przed utratą ciepła (termofory, koce). W razie ustania akcji serca lub oddychania zastosować masaż serca i sztuczne oddychanie (8 uciśnięć mostka i 2 wdechy cyklicznie).
Zatrutego należy jak najszybciej przetransportować do szpitala. Pielęgniarka (pielęgniarz) udzielający pierwszej pomocy powinni zabezpieczyć wymiociny lub resztki pokarmu (rośliny, grzyby) do badań toksykologicznych.
Węgiel aktywowany znakomicie pochłania toksyny, stąd ważne jest jego podanie zatrutemu.
W celu radykalnego usunięcia trucizny z przewodu pokarmowego, obok środków wymiotnych zaleca się podanie preparatów przeczyszczających: siarczan magnezu Magnesium sulphate lub siarczan sodu Natrium sulphuricum - w dawce 15 g (rozpuścić w wodzie). Oleju rycynowego nie wolno podawać przy żadnych zatruciach grzybami lub roślinami z powodu zwiększania przenikalności toksyn z jelit do krwi oraz zwiększania ukrwienia przewodu pokarmowego!!!
Przeszkolona pielęgniarka powinna w miarę możliwości jak najszybciej wykonać płukanie żołądka zawiesiną węgla aktywowanego.
Jeżeli transport chorego jest niemożliwy w krótkim czasie: podać w kroplówce dożylnej 3 litry 5% roztwór glukozy w fizjologicznym roztworze soli.
W razie pobudzenia psychicznego i ruchowego można podać Hydroxyzinum (Polon, Pliva, ICN) – draż., syrop, ampułki znany także pod nazwą Atarax (Pfizer, UCB) – tabl. powl., syrop, amp. – w dawce 100 mg. Są to środki bezpieczne.
Pielęgniarka czy pielęgniarz nie powinni natomiast podawać pochodnych kwasu barbiturowego lub benzodiazepiny (zalecanych w niektórych poradnikach) z powodu możliwości wystąpienia poważnych, a nawet śmiertelnych konsekwencji. Należy bowiem pamiętać, że pochodne benzodiazepiny i fenobarbital hamują ośrodek oddechowy, obniżają ciśnienie krwi, co nie jest obce także wielu toksynom roślinnym, w efekcie może więc nastąpić zatrzymanie oddychania i zgon pacjenta. Objawy zatrucia są wypadkową działania wielu substancji zawartych w roślinie lub grzybie. Zatem trudno jest ustalić reakcję zatrutego na te środki. O podaniu tego typu leków niech zadecyduje lekarz.
Lena.501