Przedmiot fleksji: fleksja to dział morfologii opisujący budowę i funkcję wyrazów tekstowych reprezentujących określone leksemy (nauka o odmianie leksemów). Działy fleksji: deklinacja (odmiana wyrazów przez przypadki) i koniugacja (odmiana wyrazów przez osoby, czasy, tryby i strony)
Kategoria gramatyczna: zespół funkcji językowych określonej klasy leksemów wyrażanych za pomocą odpowiednich wykładników formalnych (końcówki fleksyjne). Kategorie gramatyczne dzielą się na:
ª syntaktyczne – kategoria podmiotu, dopełnienia, przydawki, okolicznika
ª morfologiczne:
1. kategorie fleksyjne: np. przypadka, liczby, osoby, czasu, rodzaju, trybu, aspektu, stopnia. Charakteryzuje się sobie właściwym zespołem wykładników formalnych (morfemów formotwórczych, czyli fleksyjnych: flektywy i końcówki fleksyjne)
2. kategorie słowotwórcze: np. kategoria nazw wykonawców czynności, miejsc, deminutywów
ª selektywne (klasyfikujące) – uwzględnione niezależnie od podziału na morfologiczne i syntaktyczne. wyrazy nie odmieniają się wg nich, tzn. że dana kategoria selektywna przysługuje wszystkim formom danego leksemu. Dla rzeczownika jest to np. kategoria rodzaju, bo każdy rzeczownik we wszystkim formach danego leksemu jest rzeczownikiem określonego rodzaju.
Kategoria przypadka: służy do wyrażania stosunków syntaktycznych zachodzących między składnikami wypowiedzenia; do odróżniania podmiotu od dopełnienia, okolicznika czy przydawki. Każdy przypadek ma wykładnik formalny w postaci końcówki fleksyjnej, która symbolizuje jego funkcję składniową. Kategorię przypadka mają:
a) rzeczownik
b) przymiotnik
c) liczebnik
d) zaimek
e) imiesłowy przymiotnikowe
Kategoria liczby: służy do oznaczania ilości desygnatów i charakteryzuje wszystkie odmienne części mowy: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki i czasowniki. Formalnymi wykładnikami kategorii liczby są odpowiednie końcówki (morfemy) fleksyjne, które najczęściej kumulują kilka funkcji. Kategoria liczby może być:
a) fleksyjna: dla wszystkich wyrazów, które odmieniają się przez liczby
b) selektywna: dla leksemów, które nie odmieniają się przez liczby:
1. pluralia tantum
2. singularis tantum (stal, wiedza)
3. zaimków (wyjątek: on, ten, tamten, ów)
4. liczebników głównych i zbiorowych
c) syntaktycznie niezależna: dla leksemów, których użycie w lp. lub lmn. jest uzależnione od ilości oznaczanych przedmiotów (rzeczowniki, zaimki)
d) syntaktycznie zależna: dla leksemów, w których jest ona wykładnikiem zgody między nimi a określonym przez nie rzeczownikiem lub zaimkiem (przymiotniki, liczebniki porządkowe, czasowniki)
Temat wyrazowy (leksykalny): część wyrazu, która pozostaje po odcięciu końcówki, i która jest wykładnikiem znaczenia leksykalnego danego wyrazu. Wyraz tekstowy składa się z tematu i końcówki; leksem = temat + paradygmat (zbiór końcówek fleksyjnych wszystkich wyrazów tekstowych danego leksemu). Tematy fleksyjne i tematy formotwórcze wyrazów tekstowych stanowią jednostki analizy fleksyjnej.
Temat fleksyjny: część wyrazu tekstowego pozostała po odcięciu końcówki fleksyjnej przypadkowej lub osobowej. Może być:
ª równy morfemowi leksykalnemu (rdzeniowi); dom, kosz, biały
ª połączeniem rdzenia z morfemem lub morfemami słowotwórczymi (przyrostkami albo przedrostkami); domek, koszykarz, białawy
ª połączeniem rdzenia z morfemami słowotwórczymi lub/i formotwórczymi; bielszy, wyniesiony
Tematy oboczne: Tematy fleksyjne we wszystkich wyrazach tekstowych określonego leksemu mogą występować w identycznej postaci – wyrazy niezmiennotematowe. Tematy fleksyjne poszczególnych wyrazów tekstowych określonego leksemu mogą się różnić wskutek zachodzących w nich wymian morfonologicznych spółgłoskowych lub/i samogłoskowych (las-u, lesi-e) – wyrazy zmiennotematowe (różne ich postaci to tematy oboczne
Temat podstawowy i tematy poboczne: tematy oboczne są tematami pobocznymi, podstawowym tematem rzeczownika jest temat D lp. , w przypadku pluralia tantum – temat, po którym występuje końcówka z nagłosową samogłoską tylną.
Tematy supletywne: formy fleksyjne reprezentowane przez wyrazy tekstowe oparte na różnych tematach, których odrębności nie można wyjaśnić obocznościami morfonologicznymi np. człowiek-, ludź-. To zjawisko nosi nazwę supletywizmu.
Końcówka fleksyjna: morfem formotwórczy, który różnicując wyrazy tekstowe określonego leksemu wskakuje na ich funkcje składniowe. Dzielą się na przypadkowe i osobowe.
Końcówki oboczne (morficzne) i równoległe (synonimiczne): końcówki fleksyjne mogą się realizować w postaci allomorfów. M. lp. –i : (-y); po spółgłosce funkcjonalnie miękkiej wskutek wymiany automatycznej, l. mn. –y: (-i), y po k, g przechodzi w i. Końcówki fleksyjne realizowane przez różne allomorfy to końcówki oboczne (morficzne). W niektórych przypadkach mogą występować dwie lub więcej końcówek synonimicznych, współfunkcyjne. Nie są one allomorfami jednego morfemu fleksyjnego, lecz samodzielnymi morfemami, a ich dobór jest uzależniony od czynników semantycznych, zwyczajowych, słowotwórczych.
Synkretyzm: występowanie w różnych przypadkach identycznych końcówek. Pełny synkretyzm wszystkich form jednego wyrazu oznacza, że jest on wyrazem nieodmiennym
RZECZOWNIK
Charakterystyka rzeczownika: obejmuje on klasę leksemów o prymarnej funkcji podmiotu, oznaczających przedmioty i odmieniających się przez przypadki i liczby (nie przez rodzaje). Sekundarnie może pełnić funkcję:
ª przydawki (mąż siostry)
ª dopełnienia (śpiewam piosenkę)
ª orzecznika (Piotr jest lekarzem)
ª okolicznika (spojrzał na nią ze smutkiem)
Wyjątki stanowią rzeczowniki oznaczające:
ª cechy (biel, jasność, głupota)
ª procesy, czyli czynności i stany (czytanie, zdziwienie)
ª nieodmienne (tabu, konklawe)
ª nie odmieniające się w l. mn. (Polska, wiedza, żelazo)
ª nie odmieniające się w lp. (sanie, widły)
i nigdy nie dotyczą kryterium składniowego.
Ze względu na oznaczane przez rzeczowniki przedmioty dzieli się je na:
ª konkretne – oznaczają przedmioty postrzegane za pomocą zmysłów (kot, dąb, człowiek)
ª abstrakcyjne (oderwane) – desygnaty nie mają odpowiedników w otaczającym nas świecie (barwa, myśl, elf)
ª żywotne – oznaczają przedmioty żywe (człowiek, żółw, trup)
ª nieżywotne – oznaczają przedmioty nie będące istotami żywymi (naród, jasność, krew)
ª osobowe – oznaczają ludzi (człowiek, Dorota, nauczyciel)
ª nieosobowe – oznaczają przedmioty nie będące nazwami ludzi (ból, ciało, mąka)
ª jednostkowe – oznaczają pojedyncze przedmioty (kot, czoło, Zeus)
ª zbiorowe – oznaczają zbiory jednorodnych przedmiotów (lud, nauczycielstwo, szlachta)
ª materialne – są nazwami substancji (cukier, masło, piasek)
ª pospolite – oznaczają całe klasy przedmiotów (człowiek, las, żyrafa)
ª własne – nazywają jednostkowe przedmioty (Belgia, Jan, Mruczek)
Rodzaj gramatyczny rzeczownika:
ª rodzaj naturalny – dotyczy osób oraz niektórych zwierząt i pokrywa się z ich płcią. Rodzaj nijaki w tym przypadku oznacza istoty niedojrzałe, niedorosłe. Rodzaj naturalny nie może być kategorią gramatyczną, gdyż ma zastosowanie tylko do niektórych rzeczowników.
ª rodzaj gramatyczny – rzeczownik pełniąc prymarną funkcję podmiotu może być określany przez czasownik w funkcji orzeczenia, równocześnie jako podmiot może być określany przez przydawki. We wszystkich swych funkcjach może być określany przez przymiotniki w funkcji przydawek, tworząc wraz z nimi tzw. grupę imienną, której jest członem głównym. Rodzaj gramatyczny rzeczownika jest właściwością polegającą na tym, że rzeczownik wymaga użycia określanego go wyrazu w odpowiedniej formie (związek zgody). Dla rzeczownika rodzaj gramatyczny jest kategorią selektywną, ponieważ każdy rzeczownik ma stały rodzaj gramatyczny we wszystkich formach. Rodzaj gramatyczny to właściwość rzeczownika do wywoływania odpowiednich form określających go wyrazów. Rodzaje gramatyczne rzeczownika:
a) rodzaj męskoosobowy – końcówka M lp. y||-i (dobry, tani), synkretyzm form D-B lp. i l.mn. (dobrego, dobrych)
b) rodzaj męskożywotny – końcówka M lp. –y||-i , synkretyzm D-B lp. oraz M-B l.mn.
c) rodzaj męskonieżywotny – końcówka M lp. –y||i, synkretyzm M-B lp. i l.mn.
d) rodzaj żeński – końcówka M lp. – a, synkretyzm C-Ms lp. oraz M-B l.mn.
e) rodzaj nijaki – końcówka M lp. –e, synkretyzm M-B-W lp. oraz l.mn.
Rzeczowniki twardo- i miękkotematowe: ze względu na jakość wygłosowej spółgłoski tematu podstawowego (tematu D) rzeczowniki dzielą się na:
ª rzeczowniki twardotematowe: mają temat podstawowy zakończony na spółgłoskę morfonologicznie twardą.
ª rzeczownik rzeczowniki miękkotematowe: mają temat podstawowy zakończony na spółgłoskę morfonologicznie miękką.
Rzeczownik niezmiennotematowy: to taki, którego temat w trakcie odmiany żadnym wymianom morfonologicznym. Tematy wyrazów tekstowych reprezentujących niezmiennotematowy leksem rzeczownikowy zawsze występują w takiej samej postaci.
Rzeczownik zmiennotematowy: to taki, w którego temacie w trakcie odmiany dokonują się różne wymiany morfonologiczne.
Podział rzeczowników na deklinacje: podstawą podziału rzeczowników na deklinacje, czyli typy odmian o wspólnych cechach, jest ich rodzaj gramatyczny.
Deklinacja męskożywotna: oprócz rzeczowników r. m. żyw., należą do niej również:
1. nazwy osób martwych
2. marek wytworów przemysłowych pochodzących od nazw osobowych (Fiat, Star)
3. tańców
4. jednostek monetarnych
5. papierosów
6. grzybów
Deklinacja męskonieżywotna: oprócz rzeczowników r. m. nież. należą do niej również rzeczowniki oznaczające zbiory osób.
Deklinacja żeńska: w zależności od postaci M lp. dzielą się na samogłoskowe i spółgłoskowe. (paradygmat)
Osobliwości w odmianie rzeczowników: nie mieszczą się w żadnej deklinacji:
1. Rzeczowniki r. m.os. o temacie zakończonym na –anin- ; mają w formach lp. temat pełny, a w formach l.mn. skrócony o –in-
2. Rzeczowniki r. m.os. z końcówką M. lp. –a lub –o (kolega, poeta, Matejko); w lp. odmieniają się wg deklinacji żeńskiej, a w l.mn. wg męskoosobowej
3. Rzeczowniki r. n. zapożyczone, o temacie zakończonym na –um; w formach lp. są nieodmienne, w formach l.mn. mają temat skrócony o –um i końcówki l.mn. deklinacji nijakiej z wyjątkiem D l.mn., w którym przybierają końcówkę –ów\
4. Rzeczowniki rok, człowiek mają formy lp. i l.mn. oparte na dwóch tematach supletywnych – w l.mn. rok odmienia się jak lato, a człowiek jak gość
5. Rzeczowniki brat, ksiądz w M-W l.mn. mają formy bracia, księża, a w pozostałych przypadkach odmieniają się jak gość
6. Rzeczowniki oko, ucho w znaczeniu narządów zmysłu w l.mn. mają osobliwą odmianę.
7. Rzeczownik ręka w MS. lp. obok regularnej formy może też mieć postać ręku. W N l.mn. obok formy rękami pojawia się też rękoma.
8. Rzeczownik szlachcic w M l.mn. ma postać zbiorową (szlachta), która odmienia się wg deklinacji żeńskiej samogłoskowej
9. Rzeczownik przyjaciel i nieprzyjaciel mają osobliwe formy l.mn.
10. Rzeczownik dziecko w l.mn. odmienia się wg deklinacji żeńskiej spółgłoskowej
11. Rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej
CZASOWNIK
Charakterystyka czasownika: obejmuje on klasę leksemów o prymarnej funkcji składniowej orzeczenia, oznaczających procesy (czynności i stany) i odmieniających się przez czasy, osoby oraz liczby. Sekundarnie czasownik może pełnić funkcje składniowe:
ª podmiotu (pływać jest przyjemnie)
ª przydawki (ogień płonący w kominku)
ª...
curcuma