Po II wojnie światowej  Stany Zjednoczone pragnęły zaangażować się w tworzenie organizacji wojskowej poza półkulą zachodnią. Istniał jednak prawny zakaz tworzenia takich organizacji w czasie pokoju. Tym niemniej niepokojący rozwój sytuacji międzynarodowej w Europie w od 1947 - przede wszystkim powstanie Kominformu w 1947 i stopniowe przejmowanie władzy w krajach bloku wschodniego przez rządy komunistyczne, w końcu przewrót lutowy w Czechosłowacji - wymagały podjęcia pewnych kroków.

Znakiem alarmowym była w tym sensie blokada Berlina w 1948 roku. Stany Zjednoczone na tydzień przed jej rozpoczęciem, na wieść o zaostrzającej się sytuacji w Niemczech, z inicjatywy senatora A. Vandenberga 11.06.1948 przyjęły rezolucję upoważniającą prezydenta do zawierania układów polityczno-wojskowych w czasie pokoju, poza terytorium półkuli zachodniej. 

6.07.1948 roku w Waszyngtonie odbyły się konsultacje ambasadorów państw członkowskich Paktu Brukselskiego, czyli Francji, Wielkiej Brytanii i krajów Beneluksu z udziałem przedstawicieli USA i Kanady. Amerykanie chcieli włączyć kraje Paktu Brukselskiego, które w tym czasie zaczęły też tworzyć organizację odpowiedzialną za obronę ich terytorium – tzw. Unię Zachodnią- w organizację, która byłaby odpowiedzialna za obszar północnego Atlantyku. Dla krajów członkowskich Paktu Brukselskiego była to dość trudna propozycja ponieważ musiały niejako zrezygnować z tworzenia wzajemnych struktur bezpieczeństwa i współpracy na rzecz powrotu do związków ze Stanami Zjednoczonymi. Jednakże, z jednej strony, zagrożenie ekspansją militarną ze Wschodu, z drugiej strony słabość gospodarcza i militarna krajów zachodnioeuropejskich doprowadziły do tego, że najpierw Unia Zachodnia w 10.1948 przekazała kompetencje na rzecz negocjowanej nowej organizacji, a później 10.12.1948 rozpoczęte zostały formalne negocjacje dotyczące umowy powołującej do życia nową organizację.

4.04.1949. - Pakt Północnoatlantycki (traktat waszyngtoński)

Był to lakoniczny dokument, tylko 14 artykułów. Preambuła odwoływała się do podstawowych wartości wspólnych dla sygnatariuszy traktatu, a więc: ochrony wolności, wspólnego dziedzictwa i cywilizacji państw członkowskich, opartego na zasadach demokracji, wolności jednostki i poszanowania prawa, umacnianiu stabilności i dobrobytu w strefie północnego Atlantyku, zespolenie wysiłków dla zagwarantowania zbiorowego pokoju i bezpieczeństwa.

- Art.1. - ukłon w stronę dopiero, co utworzonych formalnych podstaw ładu międzynarodowego; zobowiązywał strony paktu do załatwiania sporów za pomocą środków pokojowych, powstrzymywania się od użycia siły zbrojnej zgodnie z postanowieniami KNZ.

-  Art.2. - o rozwoju przyjacielskich i pokojowych stosunków, a także współpracy gospodarczej

- Art.3. -  pomoc w celu rozwijania indywidualnej i zbiorowej zdolności do odparcia zbrojnej agresji ( głównie standaryzacja uzbrojenia, standaryzacja systemu metod dowodzenia, szkolenia itd.)

- Art.4.  - konsultacje w razie zagrożenia integralności terytorialnej, niezależności politycznej i bezpieczeństwa którejkolwiek ze stron

- Art.5. – najważniejszy; udzielanie wzajemnej pomocy w razie napaści zbrojnej na jedno z państw członkowskich zgodnie z KNZ (zag. legalności użycia siły); powiązanie z KNZ zostało dodatkowo potwierdzone w - Art.7., mówiącym, że art.51 KNZ (prawo do samoobrony) jest zasadniczy dla współpracy NATO.

W wyniku zbrojnej napaści strony natychmiast podejmą indywidualnie bądź w porozumieniu z innymi członkami taką akcję, jaką uznają za konieczną nie wyłączając użycia siły.

Ciekawe, że w czasie negocjacji akcesyjnych dotyczących rozszerzenia NATO m.in. o Polskę, zdawano się lekceważyć te miękkie gwarancje bezpieczeństwa, które dawał traktat waszyngtoński. Jest to jedyny z całej serii traktatów powojennych, do którego nie wprowadzono automatycznej klauzuli wzajemnie gwarantowanej pomocy w razie ataku. Uzależnienie reakcji od uznania stron powoduje jej mniejszą skuteczność.

W rzeczywistości art.5. był stosowany bardzo rzadko, w zasadzie dopiero 2-krotnie w historii NATO:

1990 - siły NATO rozmieszczono na terytorium Turcji, ponieważ uznano, że jest zagrożona przez działania w Iraku

·         5.10.2001  po atakach 11. września 2001– sprawa b. kontrowersyjna

- Art.6.- określa zasięg terytorialny objęty gwarancjami art.5:  terytorium którejkolwiek ze stron w Europie lub Ameryce Płn., algierskie departamenty Francji, wyspy znajdujące się pod jurysdykcją którejkolwiek ze stron na obszarze północnoatlantyckim na północ od Zwrotnika Raka; siły zbrojne, okręty lub statki powietrzne którejkolwiek ze stron znajdujące się na tych terytoriach lub na innym obszarze na płn. od Zwrotnika Raka

Po przyjęciu Turcji poszerzony o jej terytorium.

W 1994 rozszerzono obszar gwarancji - zniesiono ograniczenia terytorialne, pojęcie bezpieczeństwa uległo globalizacji – NATO stało się organizacją globalną.

Członkostwo

Kraje, które negocjowały i podpisały traktat waszyngtoński to:  5 krajów Paktu Brukselskiego, USA, Kanada, Islandia, Norwegia, Dania, Włochy, Portugalia.

Największe kontrowersje dotyczyły członkostwa Portugalii - Stany Zjednoczone posłużyły się tu swoistym szantażem. Preambuła paktu mówiła, że NATO ma służyć ochronie pewnych wartości- demokracji, praworządności, pewnych wolności obywatelskich, których rządzona przez Salazara Portugalia oczywiście nie respektowała. Jej atutem były jednak wyspy na Atlantyku: Azory i Madera, które już od 1940 roku były wykorzystywane przez lotnictwo i marynarkę wojenną USA. Portugalia miała również strategiczne położenie, Stany Zjednoczone wymusiły więc zgodę delegacji portugalskiej na przyjęcie zaproszenia na negocjacje.

Mało tego, Francja zgłosiła weto wobec takiej decyzji, ogłosiła, że jeżeli równocześnie z Portugalią zostanie do NATO przyjęta także rządzona przez Franco Hiszpania, ona wycofa się z organizacji. Hiszpania nie przystąpiła  do Paktu.

18.02.1952 - rozszerzenie organizacji-przyjęte Grecja i Turcja. Stanowiły one bardzo ważny atut dla Ameryki, ze wzgl. na ich największą bliskość z terytorium ZSRR; zajmowały swoje miejsce w polityce zagr. USA już od roku 1947 (doktryna Trumana).

W ten sposób powstała tzw. południowa flanka NATO: Grecja, Turcja, Francja i Włochy.

09.05.1955 - przyjęcie RFN. Członkostwo w NATO było uwieńczeniem procesów przywracania pełnej suwerenności RFN (c.d. traktatów paryskich, które przywróciły RFN prawo uczestniczenia w organizacjach, skutkiem czego najpierw została ona członkiem UZE, a potem NATO)

Reakcją na powstanie NATO było utworzenie Układu Warszawskiego.

30.05.1982 - przyjęto Hiszpanię

Aby kraj ten mógł starać się o członkostwo, musiało dojść do śmierci Franco (1975), ale także konieczne było opanowanie chaosu po upadku reżimu- działalności organizacji separatystycznych (ruchów katalońskich, ETA), chaosu społecznego (strajki, komunistyczna aktywizacja partii robotniczej) i niepokoju ze strony armii.

Przewrót wojskowy z 02.1981 skłonił NATO do poparcia akcesyjnych negocjacji z Hiszpanią.

Dodatkowy problem odnośnie członkostwa Hiszpanii w NATO wiązał się z tym, że podczas negocjacji przez centroprawicowy rząd A. Suareza, główna partia robotnicza w Hiszpanii PSOE prowadziła intensywną kampanię antynatowską. Kierownictwo PSOE (do którego należał m.in. Javier Solana!) zadeklarowało, że jeżeli w przyszłości PSOE wygra wybory, od razu wycofa Hiszpanię z NATO. Rzeczywistość okazała się jednak inna - gdy partia robotnicza wygrała wybory w 09.1982. całkowicie zmieniła horyzont - zaczęła prowadzić odwrotną kampanię: przed mającym się odbyć referendum o przystąpieniu do NATO, namawiała obywateli do głosowania ZA. Referendum zakończyło się połowicznym sukcesem rządu. Większość obywateli głosowała za przystąpieniem do NATO, ale jednocześnie za wystąpieniem z jej struktur wojskowych (jak Francja). Dopiero po szczycie madryckim w 07.1997 i zakończeniu rządów PSOE w Hiszpanii, nowy rząd ludowy podjął decyzję o powrocie Hiszpanii do struktur wojskowych NATO.

1990 - NRD (po układzie zjednoczeniowym z 2.10.).

Początkowo ZSRR było przeciwne włączeniu wschodnich Niemiec do NATO, gdyż stało na stanowisku, że powinny one pozostać neutralne i nie wstępować do żadnych międzynarodowych struktur wojskowych, ale potem Rosja została przekonana.

12.03.1999 – ostatnia faza przyjmowania nowych członków. Polska, Czechy i Węgry przekazały dokumenty akcesyjne depozytariuszowi NATO (sekr. stanu USA).

Obecnie organizacja liczy 19 państw.

Podczas szczytu jubileuszowego w Waszyngtonie 1999 NATO  potwierdziło, że pozostanie otwarte dla nowych państw, które jednak do tej pory nie zostały właściwie zaproszone ( Rumunia, Słowenia).

Dopiero podczas szczytu w Pradze (21-22/11/2002) zaproszono do negocjacji kolejnych 7 państw: Słowację, Słowenię, 3 rep. bałtyckie. Prawdopodobnie w 05.2004 NATO ma się o te 7 państw poszerzyć.

Organy

NATO jest organizacją i polityczną i wojskową. Posiada odpowiednio 2 indywidualne struktury, między którymi są jednak powiązania.

1. RADA PÓŁNOCNOATLANTYCKA (RADA MINISTRÓW)

- 2  razy w roku zebranie ministrów spraw zagranicznych, aczkolwiek w przypadku przełomowych decyzji organizowane są szczyty NATO na szczeblu szefów państw i rządów (np. Rzym, Bruksela 1994, Waszyngton 1999, Praga).

Na co dzień RP działa poprzez stałych przedstawicieli (spotkania min. 1/tydzień.).

Obradom RP przewodniczy sekretarz generalny (lub z-ca); jest ważną postacią, jeżeli chodzi o kierowanie NATO, wyznaczanie strategii działania i kreowanie jego wizerunku.

Sekretarze generalni od l’70:

1971-84         Josph Luns  – za jego kadencji podjęto tzw. podwójną decyzję NATO (1979), co odbyło się bez jego udziału

1984-88     Peter Carrington

1988-94  Manfred Woerner- przeprowadził NATO przez burzliwy okres upadku komunizmu, rozpadu UW, porozumień rozbrojeniowych, zmiany doktryny nuklearnej, wojny w Zat. Perskiej i konfliktu na Bałkanach;  zyskał uznanie ze wzgl. na otwartość wobec b. państw komunistycznych, przychylał się  do ich członkostwa w NATO.

1994-95  Willy Claes  - b. min. obrony Belgii, szybko zapomniany.; wplątał się w aferę korupcyjną, co zmusiło go do dymisji.

1995-99  Javier Solana - na pocz. l’90 przeszedł metamorfozę; starał się rozszerzyć współpracę NATO w 2 wymiarach:  - na wschód

       -w obrębie obszaru śródziemnomorskiego;

dążył też do uregulowania stosunków między NATO a UE na zasadach roboczej współpracy; z racji objęcia przez  Solanę wysokiej pozycji w UE, zastąpił go w 1999…

1999 - ?    George Robertson

2.KOMITET PLANOWANIA OBRONY – organ cywilno-wojskowy, stali przedstawiciele, spotkania na szczeblu ministrów obrony minimum 2/rok; związany z Komitetem Wojskowym poprzez wypracowywanie ogólnej strategii NATO.

3.GRUPA PLANOWANIA NUKLEARNEGO- od 1996, w dużej mierze organ fasadowy (infrastruktura nuklearna, systemy zabezpieczenia broni nuklearnej)

4.KOMITET WOJSKOWY – najważniejszy organ wojskowy; szefowie sztabów sił zbrojnych 17 państw członkowskich (bez Francji i Islandii). Odpowiadają mu poszczególne dowództwa sił NATO; na czele przewodniczący wybierany na 3 lata (przez ministrów obrony).

5.GŁÓWNODOWODZĄCY NATO – odpowiada za całokształt przygotowywania i dowodzenia sprawami militarnymi; jest nim tradycyjnie 4-gwiazdkowy generał amerykański; także dowództwa regionalne są obsadzane przez generałów amer. (co jest szczególnie podważane przez Francję)

6.MIĘDZYNARODOWY SZTAB WOJSKOWY - pomoc Komitetowi Wojskowemu

Obszar strategiczny NATO

Początkowo 3 dowództwa:

1.       Naczelne Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych w Europie- obszar od Przyl. Północnego do Afryki Płn. i od wsch. Granicy Turcji do Oceanu Atlantyckiego, z wyjątkiem Wlk. Brytanii i Portugalii.

2.       Dowództwo Sił Zbrojnych Strefy Atlantyku- od Arktyki do Zwrotnika Raka i od brzegów Afryki Północnej do brzegu Europy, bez Kanału La Manche

3.       Dowództwo Kanału La Manche- zlikwidowane 1.06.1954 i włączone do nr1

     (4). Istniała jeszcze Grupa Planowania Regionalnego USA-Kanada- terytorium kontynentalne USA/Kanada.

12.1997 – sformułowano w Brukseli założenia nowej, uproszczonej struktury dowodzenia, które następnie zaakceptowano w 04.1999 w Waszyngtonie; liczbę dowództw zredukowano do dwóch:

1) Dowództwo Sojuszniczych Sił NATO w Europie (siedziba:  Casteau k/Mons)

2) Dowództwo Sojuszniczych Sił NATO na Atlantyku (siedziba: Norfolk w stanie Virginia), które obejmowało teren USA, Kanady, wód Atlantyku oraz Islandii, Wlk. Brytanii i Portugalii

Te 2 główne dowództwa dzielą się na dowództwa regionalne, a te z kolei na subregionalne. Polska podpada pod dowództwo północne, środkowe (siedziba: Heidelberg w Niemczech).

NATO dysponuje wspólnymi siłami zbrojnymi tworzonymi od l’50.:

1. siły zbrojne na czas pokoju – podlegają naczelnemu dowództwo sił NATO w Europie (które decyduje o ich rozmieszczeniu i użyciu); każde państwo pokrywa koszty utrzymania takiej jednostki na swoim terytorium; tworzą zintegrowane struktury wojskowe, które składają się z:

-          sił szybkiego reagowania (wysoka gotowość bojowa, zdolne do natychmiastowego działania)

-          główne siły obronne (do odstraszania w razie agresji, wielonarodowe)

      obecnie 4 korpusy : duńsko-niemiecki, duńsko-holenderski i 2 amerykańsko-niemiecki + Eurokorpus –

      60000 żołnierzy- siły szybkiego reagowania tworzony przez UZE

-          siły wzmocnienia (o różnym stopniu gotowości, używane w razie potrzeby).

2. siły zbrojne używane w razie mobilizacji lub wojny – wszystkie armie państw członkowskich

Ewolucja NATO

W momencie tworzenia sił zbrojnych NATO działało w klimacie świeżo powojennym, gdy świat nie wszedł jeszcze w erę nuklearną. Bronią nuklearną dysponowały wówczas jedynie Stany Zjednoczone, które jednak nie rozwinęły jeszcze środków jej przenoszenia. Dlatego też pierwsze plany obrony, tzw. plany peryferyjne dotyczyły w całości obrony konwencjonalnej. W razie agresji planowano wycofanie wojsk na linię Renu, a potem oparcia na linii brzegowej Atlantyku. Pierwszą zaproponowaną przez NATO strategią była:

08.1950 – MC14/1- strategia „wysuniętych rubieży” – była to doktryna już nie tylko czysto obronna; w razie przełamania skoncentrowanych sił NATO na granicy Renu miał nastąpić natychmiastowy kontratak

02.1952- strategia „tarczy i miecza”- podział kompetencji między USA i Europę: rolę tarczy miały odgrywać siły konwencjonalne w Europie, miecza- strategiczne siły nuklearne ze Stanów, które podlegały dowództwu amerykańskiemu (w ostateczności prezydentowi jako zwierzchnikowi sił zbrojnych)

01.1954- strategia „zmasowanego odwetu”- wyrosła z 2 doktryn politycznych:

a) odpychania komunizmu- sformułowanej przez sekretarza stanu Johna Fostera Dullesa

b) doktryny wyzwalania (państw spod jarzma komunizmu)- oprac. Przez Eisenhowera.

Zakładała absolutną przewagę USA, które w razie konfliktu między Wschodem a Zachodem użyją całego swego potencjału strategicznego (nuklearnego). Potwierdzeniem tego był rozwój lotnictwa strategicznego, m.in. wprowadzenie bombowców B-52, a także przygotowania do rozmieszczenia rakiet średniego zasięgu Jupiter w Turcji.

W 1954 Stany Zjednoczone wyposażyły siły tarczy w taktyczne ładunki jądrowe (małe pociski atomowe), co było pierwszą próbą wprowadzenia nowej koncepcji –„ograniczonego konfliktu atomowego”. W 1957 przekonanie o nienaruszalności sił y USA zostało zburzone, gdy ZSRR wystrzeliło Sputnika.

Nową doktryną było połączenie doktryny „stopniowego odstraszania” z koncepcją „ograniczonego konfliktu” (skupiającego się na siłach konwencjonalnych, gdzie użycie taktycznej broni jądrowej było tylko ewentualnością, a zmasowany odwet ostatecznością). Jednocześnie rozbudowano siły „tarczy”- w Europie rozmieszczono rakiety średniego i krótkiego zasięgu. Era Eisenhowera jako okres dobrego samopoczucia i przewagi USA poszła w niepamięć.

Kennedy - ma nowy pogląd na supremację USA - doktryna „elastycznego reagowania”.

1/4