Osadnictwo.doc

Osadnictwo

1.      Wiadomości ogólne:

·         Osadnictwo to zasiedlanie przez ludzi określonych obszarów,

·         Dwie podstawowe jednostki osadnicze to: wieś i miasto,

·         Wieś jest osadą rolniczą, tzn. taką w której większość ludności zajmuje się rolnictwem. Ponadto jest bardziej zespolona ze środowiskiem przyrodniczym niż miasto. Domy są tu przeważnie niskie i towarzyszą im zabudowania gospodarcze,

·         Miasto jest dużą osadą, w której dominuje zabudowa wielorodzinna, a mieszkańcy utrzymują się głównie ze źródeł pozarolniczych. Podstawą uznania jednostki osadniczej za miasto jest, np. w Polsce nadanie jej praw miejskich, a np. w USA osiągnięcie odpowiedniej liczby mieszkańców (w USA to 20 tys.).

2.      Osadnictwo miejskie:

·         Miasta powstawały i rozwijały się dzięki pełnionym funkcjom. Możemy podzielić je na: obronne (miasta średniowieczne), polityczno-administracyjne (stolice państw, województw), produkcyjne (od XIX w miasta przemysłowe), usługowe, np. handlowe (miasta targowe), komunikacyjne (np. Moskwa), finansowe (np. Nowy Jork), turystyczne (np. Zakopane), uzdrowiskowe (np. Kołobrzeg) oraz naukowe (np. Oxford) i religijne (np. Częstochowa). Wraz z rozwojem cywilizacyjnym społeczeństw wzrasta funkcja usługowa miast. Współczesne miasto pełni różne funkcje jednocześnie.

·         Dynamiczny rozwój miast od początków XX wieku spowodował powstawanie wielkich zespołów miejsko-przemysłowych, zwanych aglomeracjami. Wyróżniamy aglomerację monocentryczną i policentryczną (konurbację). Aglomeracja monocentryczna występuje wówczas, gdy jedno dynamicznie rozwijające się miasto ( wyraźny ośrodek centralny) rozrasta się terytorialnie, wchłaniając osiedla i wsie znajdujące się w pobliżu, np. aglomeracja Warszawy, Paryża czy Moskwy. Aglomeracja policentryczna występuje wówczas, gdy równorzędne miasta (brak ośrodka centralnego), położone blisko siebie tworzą jeden zespół miejsko – przemysłowy, połączony siecią komunikacyjną, np. Górnośląski Okręg Przemysłowy, Trójmiasto, Zagłębie Rury. Rozrastające się aglomeracje prowadzą do powstania regionów metropolitalnych, czyli silnie zurbanizowanych obszarów, złożonych z wielu ośrodków miejskich. Z kolei obszary metropolitalne łącząc się tworzą megalopolis. Pierwsze megalopolis powstało na wschodnim wybrzeżu USA (Nowy Jork, Boston, Filadelfia, Waszyngton, Baltimore), w pasie o długości około 1000 km i szerokości 200 km. W rejonie tym mieszka obecnie około 50 mln ludzi. Kolejne megalopolis powstały na zachodnim wybrzeżu USA i w Japonii.

Podsumowując: w układzie przestrzennym osadnictwa miejskiego hierarchiczne uporządkowanie przedstawia się następująco: miasto →aglomeracja: monocentryczna →policentryczna →region metropolitalny→megalopolis

·         Najwięcej miast wielomilionowych znajduje się na kontynencie azjatyckim. Największymi miastami na świecie są, m.in. Meksyk, Nowy Jork, Sao Paulo, Seul, Bombaj, Szanghaj, Tokio; w Europie: Paryż, Moskwa, Londyn, Sankt Petersburg; w Polsce: Warszawa, Łódź, Kraków, Wrocław, Poznań, Gdańsk.

·         Rozwój dużych miast wywołuje zjawiska zarówno pozytywne, jak i negatywne:

Do pozytywnych zaliczamy: możliwość uzyskania pracy, urozmaicone oferty pracy, możliwości edukacyjne, łatwiejszy dostęp do służby zdrowia, instytucji kulturalnych, finansowych itp., wyższe niż na wsi zarobki, wyższy komfort życia, bliskość chłonnego rynku zbytu, duże zasoby wykwalifikowanej siły roboczej,

Do negatywnych zaliczamy: pogarszanie się warunków środowiska przyrodniczego, szerzenie się chorób cywilizacyjnych, wzrost przestępczości, znieczulica społeczna, alienacja, powstawanie dzielnic nędzy, wzrost liczby bezdomnych, korki uliczne, wysokie koszty utrzymania, wysokie ceny mieszkań oraz czynszów, trudności z zaopatrzeniem w wodę i energię, problem hałasu i utylizacji odpadów, przekształcenia rzeźby powierzchni, zmiany klimatu lokalnego.

Współcześnie czyni się próby ograniczania rozwoju wielkich miast, stosując m.in. czynną deglomerację. Oznacza ona przenoszenie zakładów przemysłowych oraz osiedli mieszkaniowych na obszary peryferyjne miast.

3.      Procesy urbanizacyjne na świecie i w Polsce:

·         Procesy urbanizacyjne polegają na: powstawaniu nowych miast i rozrastaniu się już istniejących, wzroście odsetka zatrudnionych w zawodach pozarolniczych, na upowszechnianiu się miejskiego stylu życia oraz na wzroście odsetka ludności miejskiej (czyli wskaźnika urbanizacji).

·         Najczęściej stosowanym miernikiem poziomu urbanizacji na danym obszarze jest wskaźnik urbanizacji, czyli udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności wyrażony w %. Na początku XIX wieku wynosił on dla świata tylko 3%, na początku XX wieku 15%, w 2000 r. przekroczył 50%.

·         Najsłabiej zurbanizowanymi kontynentami są Afryka i Azja, np. w Chinach i Bangladeszu w miastach mieszka tylko około 30% ludności, najsilniej Europa, Ameryka i Oceania, np. ponad 80% ludności miejskiej ma Belgia, Wielka Brytania, USA.

·         Polska, ze wskaźnikiem urbanizacji wynoszącym 62% należy do grupy państw średnio zurbanizowanych. Do najsłabiej zurbanizowanych województw należy województwo podkarpackie, lubelskie do najsilniej śląskie. W Polsce główną przyczyną wzrostu wskaźnika urbanizacji były w okresie powojennym masowe migracje ze wsi do miast.

·         Obecnie tempo urbanizacji (rozumiane jako wzrost odsetka ludności miejskiej) jest najniższe w krajach wysoko zurbanizowanych, a najwyższe w tych, w których mieszkańcy miast stanowią niewielki odsetek ogółu ludności.

·         Na podstawie przemian dokonujących się w poszczególnych miastach wyróżniamy następujące fazy urbanizacji: wstępną (skupianie ludności w miastach), suburbanizację (znaczne przyspieszenie migracji do miast, przenoszenie się zamożnych mieszkańców do strefy podmiejskiej - obszaru położonego poza administracyjnymi granicami miasta, ściśle z nim związanego i zmieniającego się pod jego wpływem), dezurbanizację (inaczej deglomerację – przenoszenie się z centrum i strefy podmiejskiej na obszary położone dalej od miasta) i reurbanizację (wzrost zamożności ludzi, przenoszenie na coraz odleglejsze obszary).

·         Najsłabiej zurbanizowane obszary na świecie znajdują się w fazie wstępnej. Suburbanizacja jest charakterystyczna dla krajów średnio rozwiniętych, np. w Ameryce Łacińskiej. W fazie dezurbanizacji są państwa od nich bogatsze, np. w Europie Zachodniej. Większość państw Europy Środkowej i Wschodniej (w tym Polska) znajduje się na pograniczu faz suburbanizacji i dezurbanizacji.

·         Procesy urbanizacyjne wywołują pozytywne i negatywne skutki – patrz wyżej, skutki rozwoju miast.

Na koniec proponuję rozwiązanie testu sprawdzającego wiedzę z zakresu ludności i osadnictwa:

LUDNOŚĆ I OSADNICTWO

1.       Wybierz prawidłową odpowiedź:

a)      Kontynentem najbardziej zróżnicowanym pod względem rasowym jest: A Europa, B Afryka, C Ameryka

b)      Najbardziej dogodnymi warunkami dla osadnictwa, gdzie żyje ponad połowa ludności świata są: A wyżynne tereny centralnych partii kontynentów, B około 200 km pas nadmorski, C obszary okołobiegunowe,

c)       Według ONZ najwięcej ludności powyżej 64 roku życia, obecnie mieszka: A w krajach wysoko rozwiniętych, B w Azji Południowej, C w krajach rozwijających się,

d)      Średnia gęstość zaludnienia wynosi w Polsce: A 112 osób na km², B 124 osoby na km², C 138 osób na km²,

e)      Językiem o znaczeniu ponadlokalnym jest: A hiszpański, B hindi, C polski,

f)        Obszary, które nie zostały zamieszkałe przez człowieka to: A ekumena, B subekumena, C anekumena.

2.       Literą P oznacz zdania prawdziwe, a literą F fałszywe:  

a)            Zmiany liczby ludności w poszczególnych krajach są rezultatem dynamiki przyrostu naturalnego oraz skali migracji.

b)            Miarą stopnia urbanizacji jest udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie mieszkańców.

c)            Powojenną strukturę zatrudnienia w Polsce charakteryzuje systematyczne zwiększanie się liczby pracujących w rolnictwie i leśnictwie.

d)            Nagły spadek udziału młodej grupy wiekowej w ogólnej liczbie ludności, wywołany zwiększeniem przyrostu naturalnego, nazywamy niżem demograficznym.

3.       W kilku (min. 6) zdaniach rozwiń zagadnienia:

a)      Czy Polska jest krajem silnie zurbanizowanym? Porównaj wskaźnik urbanizacji w Polsce ze wskaźnikami wybranych krajów świata, 

b)      Jakie skutki pozytywne przynosi rozwój dużych miast?

4.       W kilku zdaniach wyjaśnij dlaczego w ostatnich latach zmniejsza się tempo przyrostu

liczby ludności w krajach Europy Środkowej i Wschodniej (także w Polsce). Podaj co najmniej 2 konsekwencje tego zjawiska.

5.       Wyjaśnij pojęcia: współczynnik feminizacji, megalopolis 

6.       Uporządkuj wymienione religie według malejącej liczby wyznawców: islam, buddyzm, chrześcijaństwo, religie animistyczne, hinduizm.   

7.       Uporządkuj podane miasta od największego do najmniejszego: Poznań, Łódź, Katowice, Wrocław, Kraków  

8.       Podaj co najmniej 4 przyczyny migracji ludności. Podkreśl tą, która Twoim zdaniem odgrywa największą rolę.

9.       W tabeli podano wielkość przyrostu naturalnego i odsetek ludności pracującej w rolnictwie w następujących państwach: Nigeria, Węgry, Francja. Wpisz do tabeli nazwy krajów, do których odnoszą się dane. W 2 zdaniach uzasadnij swój wybór.